Pragnienie utrwalenia wydarzeń historycznych występuje w każdej epoce, średniowiecze nie jest tu żadnym wyjątkiem. Jednocześnie dzieła historiograficzne tego okresu będą miały pewne szczególne cechy. Ich autorzy nie traktowali siebie jak uczonych, których zadaniem jest zapisywanie tego, co się naprawdę zdarzyło. Nie dbali o daty, chronologię wydarzeń, nawet o ich prawdopodobieństwo. Fakty historyczne mieszają się w średniowiecznych kronikach z legendami, fantastycznymi opowieściami, opisami cudownych zdarzeń. Autorów nie interesują procesy dziejowe, przyczyny i następstwa opisywanych zjawisk. W większym stopniu pragną być nauczycielami – znów typowa dla epoki dydaktyczność!
Eksponują w swoich dziełach ludzkie postawy, np. dobrych władców czy szlachetnych rycerzy. Te mają zachęcać do naśladowania, a rzadziej pojawiające się przykłady negatywne, np. królów pełnych pychy i okrucieństwa – ostrzegać. Historia jest więc w średniowieczu traktowana jako kolejne źródło nauk moralnych! Dziś kroniki z tej epoki w mniejszym stopniu będą dla nas rzetelnym źródłem wiedzy historycznej, a w większym – źródłem ciekawostek dotyczących życia ludzi średniowiecza. W kronice zakonu cystersów z Henrykowa koło Wrocławia zostało na przykład odnalezione pierwsze zdanie w języku polskim (1270 r.).
W średniowiecznych dziełach historycznych
- Fakty mieszają się z legendami, prawda z fantazją.
- Występuje wiele elementów literackich, np. mowy, pieśni, poetyckie opisy.
- Autorzy wcale nie starają się być bezstronni: zdarza się, że wyraźnie idealizują bohaterów (np. Gall Anonim) lub bywają nastawieni krytycznie (np. Janko z Czarnkowa wobec Andegawenów).
Kronika polski Galla Anonima z XII w.
- Autor
„Podjąłem tę pracę, […] by za darmo nie jeść chleba polskiego” – pisze nieznany autor najstarszej polskiej kroniki. Wiemy o nim niewiele: najprawdopodobniej pochodził z Francji, być może z Włoch, i do Polski dotarł przez Węgry. Należał zapewne do zakonu benedyktynów. Kształt kroniki dowodzi, że był człowiekiem wykształconym i obdarzonym talentem literackim. Zwykło się go określać jako Galla Anonima dzięki notatce historyka z XVI w. Marcina Kromera: „Gall napisał tę historię”.
- Dzieło
Utwór, napisany po łacinie, bywa określany jako kronika trzech Bolesławów. Pokazuje w nim Gall Anonim dzieje dynastii piastowskiej od czasów legendarnych, czyli od Piasta kołodzieja, do roku 1113, w którym kronika nagle się urywa. Pierwszym Bolesławem jest Bolesław Chrobry, przedstawiany jako wzór dobrego władcy, twórca polskiej potęgi. Następny, Bolesław Śmiały, nie ma już tych chwalebnych cnót. Właśnie ten władca podniósł rękę na sługę Bożego – kazał zamordować biskupa Stanisława. Z upadku podźwignął dynastię i Polskę trzeci król o tym samym imieniu – Bolesław Krzywousty, rycerz zwyciężający w wielu wojnach, władca mądry i pobożny. Właśnie jemu poświęca Gall Anonim najwięcej uwagi: o młodości i latach władania Krzywoustego opowiadają druga i trzecia z trzech ksiąg kroniki.
Zapamiętaj!
- Gesta (łac. czyny) – utwory opisujące wielkie, godne pochwały czyny jakiegoś bohatera; porównaj: chansons de geste – pieśni o czynach, starofrancuskie poematy epickie mówiące o przygodach wielkich rycerzy czy władców).
- Historiografia – dziejopisarstwo, utwory przedstawiające przeszłość historyczną.
- Kronika – utwór przedstawiający przeszłe lub współczesne wydarzenia, zazwyczaj w porządku chronologicznym (chociaż w kronikach średniowiecznych niekiedy w ogóle nie pojawiają się daty!). Jego cechą charakterystyczną jest łączenie wiedzy historycznej z elementami fikcji, podaniami, legendami. Często autorzy kronik byli dalecy od obiektywności (np. tworzyli wychwalające władców panegiryki), łączyli opis faktów z moralizatorskimi komentarzami.
- Roczniki (annały) – spisy wydarzeń zachowujące porządek chronologiczny (najlepszy wzorzec antyczny to pisma Liwiusza). Średniowieczne roczniki bywały niekiedy jedynie krótkimi zapiskami mówiącymi o ważnych wydarzeniach i umieszczanymi np. na marginesach tablic świąt kościelnych. Czasem formą zbliżały się do kronik.
Kronika Polski Wincentego Kadłubka z przełomu wieków XII i XIII
- Autor
Wincenty zwany Kadłubkiem, mistrz Wincenty (ok. 1150-1223), związany był z dworem Kazimierza Sprawiedliwego i na prośbę tego władcy napisał swoją kronikę. Pochodził z rodziny rycerskiej, ale wybrał drogę duchowną: był kapelanem książęcym, biskupem krakowskim (lata 1202 – 1218), później wstąpił do zakonu cystersów (1218 r.). W 1764 r. został nawet beatyfikowany. Dzieło tego kronikarza jest dowodem jego wykształcenia – studiował, najprawdopodobniej w Paryżu lub Bolonii, dobrze znał historię i literaturę.
- Dzieło
Kronika Wincentego Kadłubka cieszyła się w średniowieczu wielką popularnością – zachowało się kilkadziesiąt jej odpisów! Służyła nawet jako podręcznik retoryki. Jej wartość dla historyka nie jest jednak zbyt duża: fakty historyczne miesza autor z bajkami, legendami, przypowieściami, których bohaterami są ludzie czy zwierzęta. Trzy pierwsze księgi mają zresztą nietypową formę dialogu: biskup krakowski Mateusz opowiada dzieje Polski, arcybiskup gnieźnieński Jan komentuje je (ostatnia księga relacjonuje rządy Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego). Kadłubek to bardziej pisarz niż historyk – stosuje ozdobny styl, pełen metafor, alegorii, pouczających sentencji.Mistrz Wincenty przeniósł na grunt polski panujące wówczas w europejskiej kulturze dążenie do wzbogacania historii, szukania starożytnych korzeni. Nie sposób odmówić mu wyobraźni: jego zdaniem Polska toczyła wojny z Aleksandrem Wielkim, a siostra Juliusza Cezara wyszła za jednego z polskich książąt! Kadłubkowi zawdzięczamy opowieści o Kraku, zwanym zresztą z rzymska Grakchem, smoku wawelskim, Wandzie, co nie chciała Niemca, królu Popielu, którego autor nazwał Pompiliuszem… Mistrz Wincenty wyraźnie stara się przy tym podkreślić wielkość Polaków. Mówi o ojczyźnie traktowanej jako jedność – a to bardzo ważne w czasach rozbicia dzielnicowego!
Kronika wielkopolska z XIII lub XIV w.
- Autor
Nieznany. Jedni przypisują ten tekst Jankowi z Czarnkowa, inni uważają, że powstało wcześniej, a autorem był biskup poznański Boguchwał. Jeszcze inni sądzą, że zasadniczą część kroniki napisał kustosz poznański Godzisław, zwany Baszkiem.
- Dzieło
Kronika opisuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych, powtarza za Kadłubkiem legendę o Kraku, dodaje też nową opowieść związaną z powstaniem Gniezna: piękne podanie o braciach Czechu, Lechu i Rusie. Dzieło dokładnie przedstawia czasy rozbicia dzielnicowego aż do lat 1272-1273. W Kronice wielkopolskiej, która przeznaczona była zapewne dla środowiska dworskiego, znalazło się też wiele opowieści rycerskich, wzorowanych na europejskich tekstach o tej tematyce. Najbardziej znana opowieść mówi o miłości, zdradzie i okrutnej zemście. Walter (inne wersje: Walgierz, Walcerz) Udały z Tyńca miał piękną żonę Helgundę, którą przywiózł z wyprawy do Francji. Podczas długiej nieobecności męża Helgunda pokochała innego – był nim pokonany i uwięziony przez Waltera książę Wiślicy Wisław. Po powrocie nieszczęsny bohater został oszukany, a okrutni kochankowie kazali mu nawet, przykutemu do ściany, oglądać swe miłosne igraszki. W Walterze zakochała się jednak siostra Wisława z Wiślicy, bardzo brzydka zresztą, i uwolniła go. Walter pomścił okrutnie swoje poniżenie – i zabił kochanków. Późniejsze nawiązania do tej historii: Krzyżacy Sienkiewicza, Powieść o Udałym Walgierzu Żeromskiego.
Kronika Janka z Czarnkowa z XIV w.
- Autor
Janko z Czarnkowa (ok. 1320 – ok. 1387) pochodził z Wielkopolski. Był synem wójta, być może prawnikiem, na pewno duchownym i podkanclerzym na dworze Kazimierza Wielkiego. Zaangażowany w politykę – niechętnie widział Andegawenów na polskim tronie. Za próbę zamachu politycznego – m. in. wykradł insygnia królewskie z grobu Kazimierza Wielkiego – został w 1372 r. skazany na banicję i konfiskatę dóbr. Później ułaskawiono go – Janko z Czarnkowa osiadł wówczas w Gnieźnie i pisał swoją Kronikę. Przypisuje mu się zresztą także autorstwo przynajmniej części Kroniki wielkopolskiej.
- Dzieło
Bardzo subiektywny opis dziejów! Przedstawia w nim pisarz rządy Kazimierza Wielkiego, a później Ludwika Węgierskiego. Ten pierwszy jest dla niego ideałem króla: dobrym i sprawiedliwym opiekunem poddanych. Drugi z władców jest tych wszystkich cech pozbawiony – Janko nie lubił Andegawenów! Dzieło ma charakter pamiętnikarski – historyk przedstawia wydarzenia mające miejsce za jego życia, chociaż nie zastosował narracji pierwszoosobowej.
Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza
- Autor
Jan Długosz (1415 – 1480) – kanonik krakowski, historyk, dyplomata, wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka, choć nie zawsze był w łaskach u tego króla. Człowiek wykształcony (studiował w Akademii Krakowskiej), wiele podróżował, np. do Włoch, a nawet do Ziemi Świętej. Zawdzięczamy mu m.in. opis chorągwi zdobytych pod Grunwaldem i informację, że przed tą bitwą rycerze polscy śpiewali Bogurodzicę.
- Dzieło
Jego monumentalne dzieło historyczne, składające się z dwunastu ksiąg, przedstawia dzieje Polski od czasów legendarnych do końca życia autora, czyli do roku 1480. Długosz korzystał z wcześniej powstałych kronik, sam jednak traktował historię nieco inaczej: starannie badał dokumenty, odrzucał naiwne legendy. Zachowywał ściśle chronologię zdarzeń, w jego Rocznikach pojawiają się konkretne daty. Starał się także pokazać przyczyny i skutki opisywanych faktów – wzorując się na rzymskim historyku Liwiuszu. Dzieło Długosza, najwybitniejsze w dorobku średniowiecznej historiografii, zapowiada już kolejną epokę.
Zobacz:
Jakie gatunki literackie przejęła epoka średniowiecza ze starożytności, a jakie nowe wytworzyła?