Średniowiecze to okres kształtowania się polszczyzny, pierwszych tekstów pisanych w naszym języku. W początkach istnienia państwa polskiego królowała łacina – w tym języku zapisywano wszelkie dokumenty, później także tworzono dzieła literackie. Właśnie ona była językiem ludzi wykształconych, poza tym polszczyzna dopiero się kształtowała – zjednoczone przez pierwszych Piastów plemiona nie mówiły jednym językiem! Powoli jednak w tekstach łacińskich zaczęło pojawiać się coraz więcej słów polskich – najpierw nazwy miejsc, imiona, nazwiska, potem także inne nazwy, w końcu zdania. W wiekach XIV i XV powstają większe teksty po polsku. Pod koniec średniowiecza kształtuje się polski język literacki.
Co nam daje analiza zabytków piśmiennictwa polskiego?
Pozwala na przykład prześledzić etapy kształtowania się naszego języka: procesy fonetyczne, zmiany we fleksji czy w składni, zmiany ortograficzne. To ważne, by zrozumieć kształt dzisiejszej polszczyzny. Dzięki porównywaniu tekstów z różnych epok widzimy też zmiany w słownictwie – zapożyczenia (powiązane ściśle np. z polityką państwa), zmiany znaczeń wyrazów.
Zabytki języka polskiego
IX w.
- Geograf Bawarski
Pojawiają się w nim pierwsze nazwy w naszym języku. Anonimowy autor, pochodzący z Bawarii, wymienia nazwy plemion zamieszkujących tereny dzisiejszej Polski: Wiślanie, Goplanie, Opolanie itd.
X w.
- Dagome iudex
Najdawniejszy dokument państwowy: Mieszko I oddaje w nim swoje państwo pod papieską opiekę. Językoznawcy odnaleźli w nim kilka bardzo zniekształconych polskich nazw, m.in. Gniezno, Kraków, Odra.
XI w.
- Kronika Thietmara
W tym dziele historycznym biskupa merseburskiego pojawiają się – często zniekształcone – zapisy polskich nazw: Ślężanie, Głogów, Odra, Wrocław, także imię Bolesława Chrobrego (autor opisuje walki z Niemcami toczone przez tego władcę).
XII w.
Bulla gnieźnieńska
Nazywana złotą bullą języka polskiego. Powstała w 1136 r. w kancelarii papieża Innocentego II. W napisanym po łacinie rejestrze dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego pojawia się 410 polskich nazw osobowych i miejscowych, będących znakomitym materiałem dla badaczy ówczesnej polszczyzny.
XIII w.
- Pierwsze zdanie w języku polskim
Pochodzi z Księgi henrykowskiej – kroniki klasztoru cystersów z Henrykowa na Dolnym Śląsku. W zapisach z 1270 r. pojawia się zdanie: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” (czyli: daj, niech ja pomielę [na żarnach], a ty odpoczywaj). Tak powiedział do swej zmęczonej mieleniem żony niejaki Boguchwał. Językoznawcy spierają się, czy pragnął jej w ten sposób pomóc, czy może chciał pokazać, jak się to robi.
- Bogurodzica
- Liczne polskie nazwy w dokumentach
Mamy w tym czasie coraz więcej dokumentów kościelnych i świeckich, które mówią o realiach ówczesnej Polski. Oprócz nazw własnych pojawiają się w nich i inne słowa, np. nazwy podatków.
XIV w.
- Kazania świętokrzyskie
Zabytek o ciekawej historii: w roku 1890 profesor Aleksander Brückner odkrył go przypadkowo w oprawie kodeksu teologicznego z XV w. Średniowieczny manuskrypt został pocięty na paski i użyty przez introligatora do wzmocnienia innej księgi. Z 18 pasków udało się odtworzyć 6 kazań – jedno całe, inne we fragmentach. Ponieważ kodeks pochodził z klasztoru benedyktynów św. Krzyża na Łysej Górze, odnalezione kazania nazwano świętokrzyskimi. Są one zabytkiem polszczyzny małopolskiej, przeznaczonym raczej nie dla prostego ludu: ich autor stosuje język oficjalny, elementy stylu artystycznego, starannie dobiera słowa. Językoznawcy odnaleźli tu także wiele ciekawych archaizmów.
- Psałterz floriański
Nazwa tego zabytku pochodzi od austriackiego miasta St. Florian, gdzie przez wieki go przechowywano. Władze polskie kupiły psałterz w 1931 r. (za 700 000 złotych!) i przekazały Bibliotece Narodowej. To liczące 296 kart dzieło jest trójjęzyczne: psalmy występują w języku niemieckim, łacińskim i polskim.
- Roty przysiąg sądowych
Były to różnego typu świadectwa, oświadczenia składane w czasie rozpraw sądowych. Nie mają znaczenia literackiego, ale wiele mogą nam powiedzieć o epoce. Możemy w nich np. przeczytać, że Maciej „nie ukradł Wojnowy krowy, ale ją nalazł”, Jan „nie wziął cztyrzech kop z Małgorzaciny skrzynki gwałtem”, a Wojciech „księżej łąki nie posiekł”. Wobec nieznajomości realiów roty przysiąg czasami trudno zrozumieć…
XV w.
- Kazania gnieźnieńskie
Starszy o wiek od Kazań świętokrzyskich zbiór składa się ze 103 kazań łacińskich i 10 polskich, przy czym liczne glosy dowodzą, że te pierwsze również wygłaszano po polsku. Ich anonimowy autor używał języka potocznego, codziennego, ale jednocześnie żywego – odbiorcami mieli być zapewne prości ludzie. Zabytek jest dokumentem wielkopolskiej odmiany ówczesnego języka polskiego. Porównanie tych dwóch zbiorów kazań pozwala na dokładniejszą analizę średniowiecznej polszczyzny.
- Psałterz puławski
Rękopis znajdował się w Bibliotece Czartoryskich w Puławach – stąd nazwa. To późniejsza kopia, licząca ponad 300 stron.
- Biblia królowej Zofii
Pierwszy datowany zabytek: tłumaczenie powstało w 1455 r. na prośbę żony Władysława Jagiełły Zofii; inna nazwa: Biblia szaroszpatacka, od węgierskiej miejscowości, w której odnaleziono zabytek w wieku XIX. Do XX w. dotrwało zaledwie 185 kart, resztę najprawdopodobniej dawni introligatorzy wykorzystali do oprawiania innych dzieł.
- Utwory hagiograficzne
Przede wszystkim Legenda o św. Aleksym, inne to np. Żywot św. Błażeja (w kopii z połowy XV w.), legenda o św. Dorocie.
- Ciekawymi zabytkami są apokryfy.
Spisane na początku XVI w., ale pochodzące z wieku XV, Rozmyślanie przemyskie, inaczej Żywot Najświętszej Rodziny, liczy ponad 800 stron i zostało określone jako jedyny nasz zabytek „wart czytania”– a to z powodu żywego języka i realiów życia codziennego.
- Różnego typu modlitwy, pieśni religijne
Między innymi Ojcze n asz, Zdrowaś Mario, kolędy, pieśni wielkanocne.
Literatura świecka
W XV w. pojawia się wiele ciekawych zabytków, ukazujących średniowieczne realia. Należą do nich: O zachowaniu się przy stole Słoty, Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Satyra na leniwych chłopów. Zachowały się też nieliczne listy miłosne.
- Traktat o ortografii polskiej Jakuba Parkoszowica
- Liczne glosy i mammotrekty
- Glosy – tłumaczenia trudniejszych łacińskich słów czy sformułowań, zapisywane na marginesach średniowiecznych ksiąg. Mammotrekty – pierwsze słowniczki; uporządkowane glosy dotyczące danego tekstu.
Duże utrudnienie stanowiła okoliczność, że nie wszystkie polskie głoski dało się zapisać alfabetem łacińskim – nie było w nim ś, ć, ź, ę, ą , sz, cz. Pisarze próbowali sobie z tym radzić na różne sposoby, a brak jasnych zasad zapisywania prowadził do zamętu. Bardzo to dziś utrudnia odczytywanie średniowiecznych tekstów! Na przykład nazwisko Kożuszek zostało zapisane jako Cossusec; Kwiatek jako Quatec itp.
Dość wcześnie pojawiają się próby uporządkowania polskiej ortografii. Jakub Parkoszowic, autor pierwszego w dziejach naszego języka traktatu na ten temat, proponował na przykład, aby głoski miękkie zapisywać literami zaokrąglonymi, a twarde kanciastymi.
Jego pomysłem było też uporządkowanie zapisu długich i krótkich samogłosek:
aby pisał tak krótkie a
aa sowito, gdzie się wzdłużaa;
podług tego będzie pisaan
ludzi wszystkich ociec adaam
Obiecadło Parkoszowica
Kształtowanie się języka polskiego
Powodem różnic językowych jest izolacja jakiejś grupy, dlatego też kształtowanie się różnych języków można połączyć z rozpadem wielkich wspólnot, z wędrówkami ludów. Dzieje polszczyzny można przedstawić następująco.
Wspólnota praindoeuropejska
Około 3000 lat p.n.e. zajmowała tereny nad dolną Wołgą. Z czasem rozpadła się, a składające się na nią plemiona, wędrując w poszukiwaniu lepszych warunków, zasiedliły Europę i część Azji. Właśnie z istnieniem jakiegoś języka praindoeuropejskiego wiążą się podobieństwa między niektórymi słowami polskimi i angielskimi czy niemieckimi (por. woda, water, wasser).
Wspólnota prasłowiańska
Prasłowianie byli wspólnotą między III w. p.n.e. a III w. n.e. Później nastąpił kilkusetletni okres wędrówek, których wynikiem było wyodrębnianie się pomniejszych grup językowych.
- Języki wschodniosłowiańskie: rosyjski, białoruski, ukraiński.
- Języki południowosłowiańskie: bułgarski, serbski, chorwacki, słoweński, macedoński.
- Języki zachodniosłowiańskie: polski, czeski, słowacki, górnołużycki, dolnołużycki, połabski.
To tłumaczy, dlaczego najłatwiej nam się porozumieć z Czechami czy Słowakami, mimo że wszystkie języki słowiańskie wydają się bliskie.
Kształtowanie się państwa polskiego
Bardzo istotne dla powstania polszczyzny są dwa wydarzenia: zjednoczenie plemion przez Mieszka I oraz przyjęcie chrześcijaństwa w 966 r. Scalone grupy etniczne porozumiewały się wcześniej nieco innymi językami. Od panowania Mieszka I zaczyna się powolny proces kształtowania polszczyzny. To dlatego pierwsze wieki istnienia Polski przynoszą tylko teksty pisane po łacinie – języka polskiego początkowo wcale nie było! Zresztą kiedy już był, długo pozostawał tylko językiem mówionym – polszczyzna literacka zaczęła się kształtować dopiero w XV w.
Co zawdzięczamy średniowiecznym zabytkom?
- Znajomość procesów fonetycznych
- Palatalizacja
Zmiękczenie spółgłosek k, g, ch pod wpływem tzw. samogłosek przednich (np. e, ę, i). Z tego powodu mamy takie oboczności, jak ręka : rączka : ręce oraz noga : nożny : nóżka.
- Przegłos polski
Zaszedł tylko w języku polskim – stąd nazwa – między IX a XI w. Polegał na przemianie e : o lub e : a, jeśli e znajdowało się po spółgłosce miękkiej, a przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową twardą (t, d, s, z, n, r, ł). Stąd mamy pleść, ale plotę, wieniec, ale wianek, las, ale leśny.
- Zanik jerów (półsamogłosek)
Pozostawił po sobie tzw. e ruchome. Ich zanik w wiekach XI i XII spowodował oboczności: sen : snu; chłopiec : chłopca itp.
- Wzdłużenie zastępcze
U podstaw również ma zanik jerów (po ich zniknięciu samogłoska w poprzedniej sylabie zmieniała się w pewnych okolicznościach w długą). Po zaniku iloczasu (czyli występowania samogłosek długich i krótkich) w XVI w. powstało dzisiejsze ó. Obecność w języku polskim u i ó jest więc śladem historycznych przemian naszego języka!
- Znajomość zmian fleksyjnych
- Zanik liczby podwójnej
Przysłowie „Mądrej głowie dość dwie słowie” czy współistnienie form uszy/ucha, oczy/oka – jest śladem istnienia w naszym języku do XVI w. form liczby podwójnej.
- Istnienie w okresie staropolskim rzeczownikowej i zaimkowej odmiany przymiotników
Pierwsza z nich z czasem zanikła, ale wiedza o niej pozwala zrozumieć pochodzenie takich wyrażeń jak na pewno, po cichu, za darmo, do syta itp. Inne przykłady: zdrów, gotów, wart.
- Upraszczanie się odmiany czasowników
Zanik form czasu przeszłego złożonego i zaprzeszłego złożonego. Pozostałości tego drugiego można jeszcze czasem usłyszeć: poszedł był, zrobili byli.
- Analizę przemian słownictwa
- Zapożyczenia
Przez całe średniowiecze przechodziły do polszczyzny słowa łacińskie, ale dużo było także wpływów czeskich czy niemieckich. Od Czechów przyjęliśmy razem z chrztem odpowiednie słownictwo pochodzące z łaciny: kościół, anioł itp. Niemcom zawdzięczamy np. terminy związane z organizacją miasta: ratusz, burmistrz, cech, rynek. Silniejsze związki polityczne z Węgrami powiększyły liczbę zapożyczeń z węgierskiego: giermek, hajduk, orszak, szyszak itd.
- Zmiany znaczeń wyrazów
Wiele z wyrazów używanych w średniowieczu przetrwało do dziś, wiele stało się archaizmami. Analiza zabytków piśmiennictwa pozwala nam prześledzić zmiany znaczeniowe. Na przykład obecność w wierszu Lament świętokrzyski słowa „maciora” nie powinna wywoływać śmiechu, choć zawsze wywołuje… Otóż ten wyraz przez wieki bardzo zawęził swoje znaczenie, kiedyś określał każdą matkę. Podobnie stało się ze słowem „bydło”, oznaczającym majątek (od bydlić – czyli żyć, postępować; porównaj z pierwszym wersem Satyry na leniwych chłopów: „Chytrze bydlą z pany kmiecie”). Wyrazy mogły też rozszerzyć swoje znaczenie. Słowo „dobytek” oznaczało kiedyś właśnie bydło („Wprzęgają chory dobytek” – także z Satyry na leniwych chłopów), „piwnica” była miejscem do przechowywania piwa (ulubionego napoju ludzi średniowiecza!).
Ciekawostka
Archaicznych form polszczyzny można szukać nie tylko w średniowiecznych zabytkach. Mogą nam w tym pomóc także niedoceniane zazwyczaj gwary!
Zobacz:
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c159-sredniowiecze/sredniowiecze-w-polsce-x-xv-wiek
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c159-sredniowiecze/zabytki-jezyka-polskiego-2