Średniowiecze w Polsce (X-XV w.)
Średniowiecze w Polsce
- Od: 966 – chrzest Polski
- Do: koniec wieku XV.
Dla Polski początek wieków średnich przypada na wiek X, ponieważ rok 966 przyjmujemy za początek państwowości polskiej (chrzest Mieszka I). Natomiast kres średniowiecza – to kres wieku XV, bo w początkach XVI nadchodzą do kraju pierwsze idee prekursorów renesansu (Celtis i Kallimach).
-
Pierwszy okres XI-XII w.
- Dominacja łaciny
- Twórcy – cudzoziemcy
- Żywoty świętych, romanse rycerskie, dziejopisarstwo
-
Drugi okres XII-XIV wiek
- Nadal dominuje łacina
- Pierwsi polscy autorzy
- Rozwój kaznodziejstwa i poezji liturgicznej (I połowa XIII w. – Bogurodzica)
-
Trzeci okres XV w.
- język polski w twórczości (obok łaciny)
- Indywidualni artyści (Jan Długosz, Władysław z Gielniowa)
- Tematyka religijna, pieśni o śmierci, żywoty świętych
Ośrodki
Kraków, Gniezno, Poznań.
Co jest ważne?
- Orientacja w zabytkach języka i literatury. To nasze początki – trudno nie wiedzieć, co pisali pierwsi poeci.
- Bogurodzica – lektura obowiązkowa. Trzeba ją rozumieć, znać przesłanie modlitwy, umieć wskazać archaizmy.
- Liryka maryjna. Kult Matki Boskiej jest ważny w polskiej kulturze, powróci w romantyzmie.
- Przykład parenezy biesiadnej – czyli słynny wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole. Daje obraz obyczajowości polskiej w średniowieczu.
- Przykład hagiografii – Legenda o świętym Aleksym. Do zapamiętania dzieje i cechy postaci.
- Polski literacka wersja danse macabre – Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- Do wierszy średniowiecznych nawiązują poeci współcześni – Wisława Szymborska, Stanisław Grochowiak.
Obraz Polski średniowiecznej
Średniowieczna Europa (pamiętamy: teocentryczna, silnie chrześcijańska, uniwersalna) była zamknięta dla państw i ludów pogańskich. Więcej: była dla nich niebezpieczna, bowiem wojny religijne i krzewienie wiary stanowiły istotę rzemiosła rycerskiego. Kościół, papież, duchowni z kolei oznaczali: wiedzę, oświatę, kulturę Zachodu. Słowiańska Polska wkracza do chrześcijańskiej Europy za sprawą chrztu Mieszka I. Jest rok 966. Od tej chwili mamy do czynienia z państwem chrześcijańskim i europejskim.
- Rozwój kraju – w polskich grodach – w Gnieźnie, Płocku, Poznaniu, Krakowie, we Wrocławiu – rosną katedry. Powstaje arcybiskupstwo w Gnieźnie. Powstają klasztory i zaczynają działalność zakonnicy. Dwory, klasztory i kościoły, które pojawiają się w Polsce, oznaczają też rozwój kultury.
- Polska Piastów – władzę obejmują kolejni Piastowie: Bolesław Chrobry, który dostąpił pierwszej koronacji; jego syn Mieszko II był niezwykle wykształcony, z kolei Bolesław Śmiały popadł w konflikt z Kościołem przez zabójstwo biskupa Stanisława. Siedzibą królewską uczynili Piastowie Wawel w Krakowie.
- Czas wojen – obraz średniowiecznej Polski to panorama bitew (Cedynia, Legnica, Grunwald). Chrobry znacznie poszerza teren Polski. Oprócz walk z sąsiadami, Polska prowadzi też bitwy z Tatarami zagrażającymi całej Europie i zakonem krzyżackim.
- Rozbicie dzielnicowe – Bolesław Krzywousty słynnym testamentem z 1138 r. podzielił państwo na dzielnice, a rozdrobnienie postępowało w piorunującym tempie.
- Najwięksi królowie – po Bolesławie Chrobrym, pierwszym królu, historia każe pamiętać o Władysławie Łokietku i Kazimierzu Wielkim. Łokietek scalił kraj po rozbiciu dzielnicowym, Kazimierz Wielki postawił go na nogi gospodarczo. Założycielem nowej dynastii okazał się władca z Litwy – Władysław Jagiełło. Jego osoba symbolizuje unię z Litwą, zwycięstwo nad Krzyżakami (Grunwald) i wskrzeszenie Akademii Krakowskiej.
- Dwie dynastie – Piastowie i Jagiellonowie.
Uwaga! Ostatni Jagiellonowie – Zygmunt Stary i jego syn Zygmunt August to już renesans.
Pięć wieków polskiego średniowiecza – tak obfitujące w zdarzenia historyczne – z punktu widzenia badacza literatury wydają się skromniejsze, więcej bowiem było w owych czasach bitew niż ksiąg. Jest to początek polskiej literatury – najpierw pojawiły się pojedyncze słowa, zdania, dopiero potem teksty.
Zabytki języka polskiego
Słowa, zdania, wreszcie utwory pisane po polsku w średniowieczu – to zabytki języka polskiego. Pozwalają zrekonstruować w pewnej mierze język średniowiecznych Polaków, a także śledzić rozwój polszczyzny. Należy odróżnić zabytki języka od zabytków (arcydzieł) literatury polskiej – te bowiem badamy nie tylko ze względu na język, lecz treść, kompozycję, przesłanie. Są zarazem zabytkiem języka – ale i całymi utworami literackimi.
Zabytki języka
Dokumenty, w których pojawiały się pierwsze nazwy polskie:
- IX wiek – Geograf bawarski,
- X wiek – Dagome iudex,
- XII wiek – Kronika Thietmara,
- XII wiek – Bulla gnieźnieńska – aż 410 wyrazów polskich!,
- XIII wiek – Księga henrykowska – pierwsze zdanie polskie!:
„Daj ać ja pobruszę a ty poczywaj”, miał powiedzieć chłop do żony mielącej na żarnach, - XIII wiek – Bogurodzica – cały tekst (utwór w języku polskim),
- XIV wiek – Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, modlitwy, zbiory kazań po polsku,
- XV wiek – Kazania gnieźnieńskie, Psałterz puławski, Biblia królowej Zofii,
- XV wiek – utwory: O zachowaniu się przy stole, Legenda o św. Aleksym, Lament świętokrzyski.
Dzieła
-
Historiografia (kroniki historyczne)
- Kronika – Gall Anonim,
- Kronika polska – Wincenty Kadłubek,
- Kronika – Janko z Czarnkowa,
- Roczniki (…) Królestwa Polskiego – Jan Długosz.
-
Hagiografia (żywoty świętych)
- Legenda o św. Aleksym.
-
Liryka maryjna
- Bogurodzica (XIII w.),
- Żale Matki Boskiej pod krzyżem.
-
Poezja świecka
- Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego,
- Satyra na leniwych chłopów,
- O zachowaniu się przy stole.
-
Proza
- Biblia królowej Zofii,
- Polskie przekłady Psałterza i apokryfów.
-
Epika rycerska
- W Kronice Janka z Czarnkowa znajdujemy jedyny przykład polskiej epiki rycerskiej, bowiem literatura polskiego średniowiecza nie pozostawiła odrębnych utworów tego nurtu. Ale wśród wersów Kroniki znajduje się opowieść o perypetiach Walcerza Udałego (Opowieść o Walcerzu Udałym, Wisławie i Helgundzie).
-
Przykład danse macabre
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Najważniejsze dzieła polskiego średniowiecza – skrót
Gall Anonim – Kronika polska
Opiewa dzieje Polski od legendarnych władców (Popiel, pierwsi Piastowie) aż po rok 1113 – współczesność autora, czasy Bolesława Krzywoustego.
- Pierwsza księga – to właśnie te dzieje aż do poczęcia Krzywoustego. W tej części znajdujemy kreację wzoru władcy – Bolesława Chrobrego.
- Druga księga – opisuje młodość Krzywoustego.
- Trzecia – dzieje dojrzałego króla (znów mamy do czynienia z ideałem króla).
Gall Anonim głosił chwałę władcy, na którego dworze gościł – stąd możemy spodziewać się pewnej idealizacji dziejów rodu i czynów samego Krzywoustego. Niemniej jest to jedno z najwybitniejszych dzieł dziejopisarskich naszego średniowiecza.
Legenda o świętym Aleksym
Przykład żywotu ascety, spisanego w języku polskim. Treścią Legendy… są dzieje Aleksego, które spełniają wszelkie wymogi modelu biografii świętego. Mamy więc opis narodzin i młodości, jego małżeństwa, które się nie spełnia, bowiem młodzian złożył ślub czystości i wyruszył na tułaczkę. Obserwujemy upokorzenia i ubóstwo, które znosi, oraz cuda – jak choćby interwencję Matki Boskiej, która każe Aleksego wprowadzić do kościoła. Liczne cuda następują po śmierci bohatera – dzwony same biją, ciało posiada uzdrowicielską moc. Oczywiście wiadomo, kto umarł, i znane są jego losy, bowiem Aleksy pozostawia wyjaśniający list.
- Utwór zbudowany jest według schematu klasycznego żywotu świętego.
- Prezentuje parenetyczny wzorzec ascety.
- Aleksy przedkłada kontemplację, modlitwę i duchowe poszukiwanie Boga nad ofertę ziemskiego życia. Jest to swoista realizacja filozofii św. Augustyna oraz teocentryzmu epoki.
- Zagadnienie dzisiejszej aktualności utworu i postawy Aleksego należy dobrze przemyśleć – wprawdzie ilustracja jego czynów (np. kontemplacja pod schodami i ulewą pomyj) wydaje się współczesnym zupełnie absurdalna, lecz głoszone ideały i kontekst epoki odgrywają dużą rolę w tego typu dyskusjach.
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
To przykład dialogu, a także literackiej wersji danse macabre (tańca śmierci). Śmierć ukazuje się Polikarpowi, by jasno i skutecznie wykazać mu kruchość i marność ziemskiego istnienia oraz własną potęgę. Śmierć zrównuje stany, nie liczy się ani z godnościami, ani z majątkiem – do tańca zaprasza wszystkich. Sama postać Śmierci posiada cechy rozkładających się zwłok (upadł jej kawałek nosa, z oczu płynie krwawa rosa) – co jest typowe dla wcześniejszych przedstawień.
- Zapamiętaj egalitaryzm (zrównanie) ludzkości wobec śmierci.
- Utwór obrazuje ówczesną hierarchię wartości średniowiecznych ludzi.
- Jest panoramą społeczeństwa średniowiecznego (ilustruje hierarchiczność).
- Podejmuje temat przemijalności ludzkiego istnienia.
O zachowaniu się przy stole
Dzieło Słoty to pierwszy polski savoir-vivre, autor bowiem poucza biesiadników (damy i rycerzy), jak winni… zachowywać się przy stole. Część pouczeń – jak choćby o konieczności mycia rąk lub usługiwania damom – wcale nie straciła na aktualności. Część przygan – mowa o tych, „co za stół siadają niby wół” – także.
- Jest to barwny obrazek dworskiej obyczajowości średniowiecznej.
- W pouczenie wrysowany jest kult Matki Boskiej i motyw rycerskiej czci dla kobiety. Słota kładzie nacisk na dworskie maniery (rozmowę, sposób jedzenia, odrzucenie innych myśli) – natomiast ilość jadła nie jest tu ascetycznie określona.
Bogurodzica
To pierwszy hymn narodowy, hymn rycerstwa polskiego. Jest też najstarszym dziełem polskiej liryki – dwie pierwsze strofy pochodzą z XIII wieku. Pieśń jest modlitwą do Matki Boskiej o wstawiennictwo u Chrystusa (pierwsza strofa) i modlitwą do samego Syna Bożego o szczęśliwość na ziemi i zbawienie po śmierci. Utwór obfituje w archaizmy leksykalne i składniowe. Jest to przykład wiersza średniowiecznego – inaczej zdaniowo-rymowego, ale wykazuje tendencję do równości sylab w wersach.
Kronikarze:
- Gall Anonim,
- Wincenty Kadłubek,
- Janko z Czarnkowa,
- Jan Długosz
Wydarzenia
X wiek
966 – chrzest Polski
Dagome iudex – dokument zawierający nazwy polskie
XI wiek
1025 – koronacja Chrobrego
Kronika Thietmara – kolejne nazwy polskie
XII wiek
1138 – testament Krzywoustego (rozbicie dzielnicowe)
Bulla gnieźnieńska – zawiera 410 polskich słów!
Kronika Galla Anonima (łac.)
XIII wiek
1226 – Krzyżacy w Polsce
1241 – bitwa pod Legnicą
Księga henrykowska, Bogurodzica, Kronika polska Wincentego Kadłubka (łac.)
XIV wiek
1320 – koronacja Władysława Łokietka
1333 – Kazimierz Wielki królem
1364 – Akademia Krakowska
1370 – śmierć Kazimierza Wielkiego
Kazania świętokrzyskie
XV wiek
1410 – bitwa pod Grunwaldem
1466 – pokój toruński
Roczniki Jana Długosza
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Autor: anonimowy
Wiek: rękopis polski z końca XV
Gatunek: dialog
Temat: motyw danse macabre. Śmierć przybywa do uczonego Polikarpa i ukazuje mu swą potęgę.
Legenda o św. Aleksym
Autor: anonimowy
Wiek: XV – polska wersja
Gatunek: żywot świętego (hagiografia)
Temat: dzieje Aleksego, syna bogatego rodu, który porzucił dom, żył w ascezie i został świętym.
Lament świętokrzyski
Autor: anonimowy
Wiek: XV, zabytek polskiej literatury
Gatunek: lament – wiersz średniowieczny
Temat: Matka Boska opłakuje Syna. Wyraża swój ból, zwracając się do innych matek. Ukazuje oblicze cierpiącej kobiety – matki, bardziej ludzkie niż boskie.
Bogurodzica
Autor: anonimowy
Wiek: XIII, zabytek polskiej literatury
Gatunek: hymn (pierwszy hymn polski), wiersz średniowieczny
Temat: modlitwa do Bogurodzicy o wstawiennictwo u Jezusa, z prośbą o pobożny żywot, łaskę i zbawienie. Ważny motyw deesis.
Wiersz o chlebowym stole
Autor: Wacław Słota
Inny tytuł: O zachowaniu się przy stole
Gatunek: wiersz średniowieczny, pareneza biesiadna
Temat: wykaz nakazów i zakazów dotyczących prawidłowego zachowania się przy posiłku. Przy okazji znakomity obrazek obyczajowy epoki. Zawiera średniowieczny kult kobiety.
Opowieść o Walcerzu Udałym, Wisławie i Helgundzie
Jest to historia miłosna, pełna zdarzeń dramatycznych i nagłych zwrotów akcji. Walcerz to bohater pozytywny, pan na Tyńcu, który pokochał i poślubił (nieco podstępnie) Helgundę. Ta – choć piękna – nie jest już krystalicznie czysta: podczas nieobecności męża ucieka z Wisławem do Wiślicy; powie potem Walcerzowi, że porwano ją siłą. Rycerz będzie mógł jednak być naocznym świadkiem jej zdrady: pojmany i przykuty do ściany przez Wisława musiał przyglądać się romansom kochanków. Na koniec jednak zwycięży – również za sprawą kobiety: brzydkiej siostry Wisława, która go pokocha i uwolni, by mógł mieczem wymierzyć sprawiedliwość.
Walcerz czarami zdobywa serce Helgundy (kochała już innego królewicza), uciekają razem do Tyńca, tu zaś po zwycięskiej walce z Wisławem z Wiślicy – bierze Walcerz sąsiada do niewoli. Nieszczęsny i nierozsądny wyjeżdża walczyć dwa lata – a w tym czasie wiadomo: występna Helgunda uwalnia Wisława i czmychają do Wiślicy. Ale mąż wreszcie przybywa. Wierzy łzom Helgundy, iż została porwana siłą – i sam wpada w zasadzkę, przykuty do ściany musi przyglądać się igraszkom Helgundy i jej kochanka… Ale nic to. Brzydka jak noc siostra Wisława rozkochuje się w Walcerzu i uwalnia go, a ten zabija niewierną parę… Niestety, tak naprawdę to żadnego Walcerza w Tyńcu nie było.
Zobacz: