Jaki wizerunek śmierci odnajdujemy w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią?
Prawdopodobnie polska przeróbka tekstu łacińskiego zatytułowanego Colloquium inter mortem et magistrum Polycarpum. Autor przekładu nie jest znany. Rękopis naszej wersji pochodził z końca XV w., ale zaginął podczas ostatniej wojny. Wiersz moralistyczno-dydaktyczny, zaliczany do poezji „kręgu przykościelnego”. Utwór jest wspaniałą ilustracją średniowiecznej myśli i ówczesnego systemu wartości. To literacki przykład danse macabre i barwny obraz średniowiecznej hierarchii społecznej. Zawiera typowy dla epoki wizerunek Śmierci (pełen grozy, ale i niepozbawiony komizmu), a ma formę dialogu, który prowadzi uczony mistrz Polikarp ze Śmiercią.
Polikarp był „mędrcem wielkim” i „mistrzem wybranym” i chciał ujrzeć Śmierć. Gdy pojawiła mu się w kościele – upadł jednak na twarz z przerażenia i dopiero po chwili odważył się zadawać jej pytania.
Portret Śmierci nakreślony w utworze jest niezwykle ciekawy. Mamy tu do czynienia z personifikacją śmierci, ale otrzymała ona potworną postać. Nie jest to ascetyczna kostucha – szkielet z kosą, który znamy z późniejszych przedstawień. Jest to trup kobiety w stanie rozkładu. Charakterystyka zawarta w utworze poraża naturalizmem:
- „chuda, blada, żółte lice”,
- „upadł ci jej koniec nosa”,
- „z oczu płynie krwawa rosa”,
- „nie było warg u jej gęby”.
Ciało w stanie rozkładu to wyobrażenie charakterystyczne dla wcześniejszego średniowiecza i Europy Zachodniej. Ale wygląd zewnętrzny to jeszcze nie wszystko.
Cechy Śmierci – to przesłanie, które pragnie autor przekazać słuchaczom. Mówi to wyraźnie: „okrutność Śmierci poznajcie”.
Jaka więc jest?
Oto przede wszystkim sprawiedliwa i nieunikniona, dotrze do wszystkich ludzi, bez żadnych wyjątków. Ma nieograniczoną moc. Jest okrutna. Trapi ludzkość w odwecie za grzech pierwszych ludzi, Adama i Ewy.
W ten czas się ja poczęła,
Gdy Ewa jabłko ruszyła,
Adamowi jebłka dała,
A ja w onem jebłku była.
Przy czym występuje tu Śmierć również w roli sędziego, niejako wyroczni moralnej – bo przywołuje, charakteryzuje i ocenia przedstawicieli różnych stanów. Wytyka im wady, grozi karą i wskazuje powinności – w ten sposób utwór ma także wymiar etyczny. Śmierć jest przy tym… nieco złośliwa, kłótliwa i zarozumiała: oto lubi budzić grozę i trochę naśmiewa się z poczciwego Polikarpa. Są to – przydane postaci nieziemskiej – cechy czysto ludzkie.
Zapamiętaj!
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią:
- zawiera wizerunek śmierci według średniowiecznych wyobrażeń,• dobitnie prezentuje potęgę i egalitaryzm śmierci,
- jest barwnym obrazem społeczeństwa średniowiecznego i jego hierarchicznej struktury,
- jest pouczeniem moralnym, przestrogą przed grzesznym życiem,
- jest satyrą na średniowieczne stany społeczne,
- jest literacką realizacją motywu danse macabre,
- jest zabytkiem polskiej literatury – mimo iż istniał łaciński pierwowzór dzieła, autor polskiej wersji traktował go bardzo swobodnie.
Uwaga!
Alegoryczny obraz śmierci jako szkieletu rozpowszechnił się w wiekach XIV i XV. Wcześniej wyobrażano ją sobie jako wiedźmę o przerażającym wyglądzie (często ze skrzydłami nietoperza), także w postaci rozkładających się zwłok, zazwyczaj kobiety – może dlatego, że łacińskie słowo „mors” (śmierć) jest rodzaju żeńskiego, a poza tym kobietę uważano za istotę złą, niebezpieczną, bo odpowiedzialną za ludzką śmiertelność (to Ewa zerwała jabłko!). Śmierć przedstawiana w postaci szkieletu miała też charakterystyczne rekwizyty: kosę, rzadziej oszczep czy łuk i strzały.
Zapamiętaj!
- Ars vivendi (łac. ars bene vivendi – sztuka dobrego życia) – w średniowieczu wzorzec dobrego życia, np. władcy (Kronika Galla Anonima), rycerza (Pieśń o Rolandzie), ascety (Legenda o św. Aleksym); związana z literaturą parenetyczną.
- Ars moriendi (łac. sztuka umierania) – zbiór rozważań, wskazówek i napomnień służących przygotowaniu człowieka do śmierci. Tekstowi towarzyszył często materiał ilustracyjny, m.in. alegoryczne wyobrażenie walki nieba z piekłem o duszę zmarłego.
- „Memento mori” (pamiętaj, że umrzesz) – to średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronności śmierci.
- „Prochem jesteś i w proch się obrócisz” – to słowa z biblijnej Księgi Rodzaju, a także z Psalmu 103.
- Eschatologia (greckie eschatos = ostatni) – to nauka o rzeczach ostatecznych, takich jak życie pozagrobowe, Sąd Ostateczny, niebo i piekło.
Zobacz:
Jaki wizerunek śmierci odnajdujemy w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią?
Przedstaw wizję śmierci i danse macabre w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Podaj przykład literackiej realizacji tematu danse macabre w polskim średniowieczu
Motyw danse macabre w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Ułóż listę pytań do Śmierci, które nurtują mistrza Polikarpa