Poziom podstawowy

Lektury obowiązkowe:

  • Bogurodzica
  • Pieśń o Rolandzie
  • Legenda o św. Aleksym
  • Lament świętokrzyski
  • François Villon Wielki testament

Wymagania egzaminacyjne:

  • Umiejętność rozpoznania kluczowych motywów literatury epoki.
  • Podstawowe średniowieczne gatunki literackie: moralitet, żywot świętego, chanson de geste.
  • Podstawowe cechy stylu literatury średniowiecznej.
  • Ogólna orientacja w kulturze i ideologii epoki.

Najważniejsze pojęcia:

Asceta, etos, memento mori, ars moriendi, liryka maryjna, wiersz zdaniowo-rymowy, pieta, pareneza, hagiografia

.

Poziom rozszerzony

Lektury obowiązkowe:

  • Dante Alighieri Boska komedia

Wymagania egzaminacyjne:

  • Umiejętność odczytywania odwołań do topiki średniowiecznej.
  • Podstawowe cechy stylu literatury średniowiecznej.
  • Związek poetyki średniowiecznej z ideologią epoki.
  • Ogólna wiedza o filozofii epoki.

Najważniejsze pojęcia:
Augustynizm, iluminacja, tomizm, drabina bytów, deesis, plankt

.

Średniowiecze – kalendarz epoki

Wydarzenia

Wczesne średniowiecze V – XII w.

  • 476 r. Upadek Cesarstwa Rzymskiego – umowny początek epoki.
  • IX w. Panowanie Karola Wielkiego.
  • 966 r. Chrzest Polski.
  • 1025 r. Koronacja Bolesława Chrobrego.
  • 1096 r. Początek wypraw krzyżowych.

Dojrzałe średniowiecze (okres gotycki) XIII – XIV w.

  • 1292 r. Koniec wypraw krzyżowych.
  • 1320 r. Koronacja Władysława Łokietka – koniec rozbicia dzielnicowego w Polsce.
  • 1364 r. Założenie Akademii Krakowskiej.

Późne średniowiecze XV w.

  • 1410 r. Bitwa pod Grunwaldem.
  • 1453 r. Zdobycie Konstantynopola – umowna data końcowa epoki.
  • 1492 r. Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Ludzie i dzieła

Wczesne średniowiecze V – XII w.

  • IV w. Pisma św. Augustyna.
  • Od X w. Dominuacja w sztuce stylu romańskiego.
  • XI w. Kształtowanie się Pieśni o Rolandzie.
  • 1138 r. Początek rozbicia dzielnicowego w Polsce.

Dojrzałe średniowiecze (okres gotycki) XIII – XIV w.

  • XIII w. Działalność św. Tomasza z Akwinu.
  • XIII w. Najbardziej prawdopodobny moment powstania Bogurodzicy.
  • Powstanie Złotej legendy Jakuba da Voragine.

Późne średniowiecze XV w.

  • XV w. Powstanie Roczników czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza.
  • XV w. Rozkwit Akademii Krakowskiej.
  • XV w. We Włoszech rozkwit renesansu – działalność Leonarda da Vinci.

.

Średniowiecze do nowej matury

Nie będziemy siać nadmiernej paniki. Średniowiecze raczej do nowej matury słabo „pasuje”. Fragmenty tekstów z epoki mogą być zwyczajnie za trudne do maturalnego rozpracowywania – dlatego też ten okres literacki może na maturze pojawić się jedynie pośrednio (czyli poprzez pojęcia i motywy z nim związane) – ewentualnie w konfrontacji z tekstem współczesnym. Oczywiście – to nie znaczy, że na pewno nie musicie przejmować się średniowieczem. Przezorny – zawsze ubezpieczony. Mamy nadzieję, że nasz tekst trochę Wam doda pewności siebie.

Wizualizacja zadań – co musimy opanować?

Do I arkusza poziomu podstawowego
– czyli do testu z czytania ze zrozumieniem: Rzecz jasna to, o co można najłatwiej zapytać w teście – pojęcia związane z epoką. Test w zasadzie nie ma sprawdzać Waszej zapamiętanej wiedzy – bardzo często jednak jest ona potrzebna do właściwego zrozumienia czytanego tekstu. Nie ma bowiem umiejętności bez wiedzy – a zdaje się, że egzaminatorzy także to rozumieją…

Do II arkusza poziomu podstawowego
– czyli do wypracowania na poziomie podstawowym: Przede wszystkim średniowieczne lektury. Na pierwszym miejscu – Bogurodzica – jedyny tekst z epoki znajdujący się bezpośrednio na liście wymagań egzaminacyjnych dla poziomu podstawowego. Prócz tego – teksty, które z tej listy wynikają pośrednio – czyli „kontekst poezji średniowiecznej” oraz utwory związane z motywami kluczowymi dla kultury europejskiej. Te ostatnie to, oczywiście, eposy rycerskie – reprezentowane przez Pieśń o Rolandzie i żywoty świętych – czyli Legenda o św. Aleksym. Jako bohaterów literackich epoki zapamiętajcie zaś przede wszystkim parenetyczne wzorce rycerza, władcy, świętego.

Do arkusza poziomu rozszerzonego
– czyli do wypracowania na poziomie rozszerzonym: Wiedza trochę ponad szkolną normę. Oprócz słynnych fragmentów Boskiej komedii Dantego w zasadzie niepotrzebne są inne „ponadpodstawowe” lektury. Przyda się za to co nieco uniwersalnej – do zastosowania przy całej masie tematów wypracowań – wiedzy o filozofii epoki. Prócz tego jednak niestety – dobrze wyćwiczona sprawność w pisemnym interpretowaniu tekstów.

Poziom podstawowy

Wiedza o Biblii niezbędna do testu
Pozbieraliśmy dla Was ważniejsze pojęcia związane ze średniowieczem. Pierwsza grupa to terminy ogólne, związane z kulturą i ideologią epoki, druga to pojęcia odnoszące się do poetyki – czyli Waszej wiedzy teoretycznoliterackiej.Jakie pojęcia podstawowe mogą pojawić się w tekście?

Komentarz: To wiedza elementarna, którą każdy człowiek z wykształceniem średnim powinien mieć. Naprawdę – zupełne minimum, bez którego zresztą trudno byłoby zrozumieć zarówno teksty z epoki, jak i późniejsze do nich nawiązania. Pocieszcie się – nie jest tego wiele, a z pewnością terminy, które się tu pojawiają, obiły się Wam już o uszy. Nieraz.

  • Etos
    Pojęcie, które każdy szybko chwyta, ale które trudno wyjaśnić. Określa zespół pożądanych cech, wartości i zachowań charakterystyczny dla jakiejś grupy społecznej (niekoniecznie w sensie klasowym). Dla średniowiecza najistotniejszy jest etos rycerski – uosabiany przez np. Rolanda czy Lancelota. Składają się nań rycerski honor, obyczajowość, system wartości (Bóg, honor, król). Jeśli dodamy do tego jeszcze modę i maniery – z połączenia tego wszystkiego wychodzi nam właśnie etos.
  • Pareneza
    Literatura parenetyczna to taka, która wskazuje godne naśladowania wzorce zachowań. Może być także swoistym przekaźnikiem etosu – w niej właśnie zawarte są charakterystyczne dla danego etosu prawa. Dla średniowiecza pareneza to pojęcie niezwykle istotne – bo większość utworów epoki poza tekstami stricte modlitewnymi ma właśnie taki charakter. A zatem chansons de geste, eposy rycerskie, hagiografia. Pareneza to jednak nie tylko średniowieczne zjawisko – mnóstwo tekstów o takim charakterze odnajdziemy na przykład w literaturze renesansu.
  • Asceta
    Ulubiony przez ludzi średniowiecza model religijności polegający na odrzuceniu dóbr doczesnych (jak pieniądze, sława, miłość) i poświęceniu całego życia poznaniu mistycznemu. Towarzyszą temu praktyki umartwieniowe – od postu po samookaleczenia. Wszystko po to – by zbliżyć się do Boga i niejako złożyć mu ofiarę z samego siebie. Postawy ascetyczne były w średniowieczu naprawdę dość popularne – świadczy o tym mnogość żywotów świętych – ascetów, z których najistotniejsza jest dla nas Legenda o św. Aleksym.
  • Memento mori
    Czyli „pamiętaj o śmierci”. Ten łaciński zwrot służy za nazwę dla całego zespołu przedstawień i wyobrażeń eksploatującego ukochany przez średniowiecznych artystów motyw przemijania i niechybnej śmierci. Związany jest on dość ściśle z Koheletowskim pojęciem vanitas (czyli marności świata). Motyw memento mori jest jednym z najważniejszych tematów sztuki i literatury epoki. Odnajdziemy go zarówno w Bogurodzicy, jak i w Wielkim testamencie Villona.
  • Danse macabre
    Z motywem memento mori wiąże się – czy raczej stanowi jego specyficzną odmianę – motyw danse macabre – tańca śmierci – popularny zwłaszcza w sztukach plastycznych. To charakterystyczne przedstawienie Śmierci tańczącej w kółeczku z reprezentantami wszystkich pokoleń i stanów średniowiecznych – dowód i symbol tego, że kostucha nie wybiera i nikt nie zdoła przed nią umknąć. Elementy danse macabre odnajdujemy i w literaturze – przykładem Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
  • Ars moriendi
    To z kolei – wiemy, to już monotonne – sztuka umierania. Mianem tym określane są stałe w średniowiecznej parenezie schematy ostatnich chwil życia odpowiednie dla danego stanu. Cały rytuał towarzyszący ostatniemu tchnieniu Rolanda czy zespół cudów towarzyszący śmierci zapomnianego Aleksego to właśnie przykłady takich przedstawień. Prawdziwy rycerz czy święty w oczach ludzi średniowiecza bowiem wiedział nie tylko, jak ma żyć, lecz także jak (zupełnie dosłownie) umierać.
  • Pieta
    Kolejny średniowieczny motyw – znów zakorzeniony w sztukach plastycznych. To przedstawienie Matki Bożej bolejącej nad martwym ciałem Syna. Rzeźby lub malowidła o charakterze piety znajdziemy w prawie każdym średniowiecznym kościele. Motyw piety pojawia się jednak często także w literaturze epoki. Najbardziej znany przykład – Żale Matki Boskiej pod krzyżem.

.

Jakie terminy z zakresu poetyki mogą się przydać na maturze?

  • Hagiografia
    Dział literatury dotyczący opisów życia świętych. W średniowieczu chyba najsilniejszy nurt literacki – owocem tego są setki żywotów najrozmaitszych świętych – spośród których notabene tylko niewielka część jest dziś uznawana przez Kościół. Jako sztandarowy przykład zapamiętujemy Legendę o świętym Aleksym, erudyta może jeszcze wspomnieć o najpiękniejszym i najobszerniejszym średniowiecznym zbiorze żywotów świętych – Złotej legendzie Jakuba da Voragine.
  • Liryka maryjna
    Matka Boska jest szczególnie istotną postacią średniowiecznego życia religijnego. Jej pośrednictwo między ziemią a wysokościami urzekało ludzi epoki, całkiem na serio dopatrywali się w Niej zresztą kogoś w rodzaju dobrego ducha, który może szepnąć słówko, komu trzeba, i uzyskać skierowanie do czyśćca dla zbłąkanej duszy. Stąd też cały dział poezji średniowiecznej, jakim są modlitwy do Matki Boskiej, określany właśnie tym mianem.
  • Wiersz zdaniowo-rymowy
    Mówi się o nim także wiersz średniowieczny – co dobrze określa znaczenie tego systemu wersyfikacji w literaturze epoki. Po pierwsze – każdy wers jest w nim odrębnym zdaniem. Po drugie – liczba sylab w poszczególnych wersach jest zmienna. Po trzecie – rymy mają charakter gramatyczny – to pary tych samych form gramatycznych – np. „nosimy – prosimy”.
  • Żywot świętego
    Utwór parenetyczny opisujący legendarne dzieje świętego, propagujący wzorzec świętości, kultywujący jego postać.
    W zależności od wzorca świętości ma żywot dość schematyczną budowę. Na przykładzie żywotu ascety schemat biografii świętego wygląda następująco:
    • Opis narodzin świętego
    • Cudowne dzieciństwo
    • Małżeństwo
    • Ucieczka od świata, śluby czystości itp.
    • Podróż – dobrowolne wygnanie
    • Cuda za życia
    • Męczęńska śmierć
    • Cuda po śmierci

Jeśli porównacie to ze znaną Wam Legendą o św. Aleksym – zobaczycie, że się zgadza!

  • Chanson de geste
    Po francusku „pieśń o czynach”. Epicka opowieść o losach dzielnego rycerza (lub dzielnych rycerzy). Najbardziej znany przykład – Pieśń o Rolandzie. Chanson de geste wykazuje liczne podobieństwa do eposu – bywa też nazywana eposem rycerskim – nie jest jednak „czystej krwi” przedstawicielem homeryckiego gatunku. Jej bohaterami są wszak szlachetnie urodzeni wojownicy i piękne damy wysokiego rodu, opiewa zaś – właśnie te „czyny” – rzecz jasna – bohaterskie i godne najwyższego podziwu.

.

ŚREDNIOWIECZE a… TWORZENIE WŁASNEGO TEKSTU

Tak naprawdę „najgroźniejszym” utworem, z punktu widzenia podstawowego poziomu matury, jest Bogurodzica. Temat wypracowania ma prawo odwołać się do jej bezapelacyjnej znajomości, podobnie, jak stało się w roku 2002 – chodziło wówczas o znajomość hymnu narodowego. Jest to zresztą jeden z nielicznych utworów, których warto by się nauczyć na pamięć przed egzaminem dojrzałości. Innym dziełem średniowiecznym, do którego może odesłać temat, jest Pieśń o Rolandzie – słynny epos rycerski. Ci, którzy chcą pisać pracę na poziomie rozszerzonym, winni mieć w pamięci Boską komedię Dantego, choć w obu przypadkach dzieł literatury powszechnej standardy wymagań mówią o fragmentach, nie o całości. Nikt jednak nie zabroni autorom tematu maturalnego przytoczyć fragmentu Wielkiego testamentu Villona albo Kroniki Galla Anonima lub polskiego zabytku literatury typu O zachowaniu się przy stole Słoty. Istotne dla maturzystów uczących się średniowiecza zdaje się pytanie – po co i w jakim kontekście miałby się taki utworek pojawić.

.

Pieśń o Rolandzie – powtórz przed maturą:

Pamiętać musisz: jest to podręcznikowy przykład eposu rycerskiego, można też w odniesieniu do tej lektury napotkać termin chansons de geste, czyli pieśń o czynach – sławiąca czyny danego bohatera. Jak się domyślamy za użycie takiego terminu w wypracowaniu zawsze można złapać punkcik. Pieśń jest anonimowym dziełem, spisana została w XI wieku. Wpisuje się w krąg cyklu karolińskiego – czyli utworów opiewających czyny Karola Wielkiego.

Bohaterowie
Pieśń o Rolandzie już w tytule zdradza, o kim opowiada. Rycerz Roland jednakże sam sprawy nie załatwia, bowiem rozgrywające się wypadki dotyczą także znakomitego króla Karola – ikony wieków średnich i ówczesnego idola, poza tym intryganta Ganelona, sprawcy klęski Rolanda oraz Rolandowego przyjaciela – Oliwiera. Wspomina się także o Odzie – narzeczonej Rolanda, właściwie rolą niewiasty jest umrzeć na wieść o śmierci rycerza.

Rzecz rozgrywa się w 778 roku.
Król Karol dokonuje ekspansji Hiszpanii, dzielnie walcząc z innowiercami. Roland jest jednym z jego wodzów, dowodzi tylną strażą. Wskutek zdrady Ganelona oddział Rolanda zostaje napadnięty przez Saracenów. Rozpoczyna się wielka i cudowna bitwa, Rolandowi rycerze biją się dzielnie, lecz skazani są na klęskę wobec przeważających sił wroga. Roland uparcie nie chce zadąć w swój czarodziejski róg, by wezwać pomoc. Gdy wreszcie złamie się – i użyje rogu, będzie już za późno. Ginie jego przyjaciel Oliwier, ginie i sam Roland. Król Karol straszliwie pomści śmierć swoich wojów – ale klęska Rolanda staje się faktem..

Bohaterowie na wieki: Roland pozostanie wzorem rycerza, a król Karol – wzorem idealnego władcy. Są niezbitym dowodem średniowiecznej cechy: tworzenia w literaturze wzorów postępowania, czyli wzorców parenetycznych. Pareneza – to pouczająca rola dzieł, które mają w mniemaniu autorów dawać odbiorcom wzory do naśladowania. I dają.

Pieśń o Rolandzie kształtuje cechy rycerza idealnego. Jest to niezłomny, dobrze urodzony, świetnie wyćwiczony w rycerskim orężu, piękny w dodatku bohater. Nad wszystkie cnoty stawia honor, wierność Bogu, swemu panu oraz damie serca. Brzydzi się kłamstwem czy też podstępem, zawsze gra fair play. Jest odważny, pobożny, cechuje go męstwo, pobożność, prawość. Co do honoru – który jest dla rycerza najważniejszą wartością i w imię którego ginie cały oddział – z punktu widzenia odbiorcy współczesnego wygląda na obsesję. Trzeba jednak popatrzeć na to przez pryzmat epoki, i jej ideałów.

Rycerz Roland i król Karol są postaciami historycznymi, choć oczywiście nie jest prawdą, jakoby Karol lekko dożył lat dwustu. Również nie byli krewnymi, a Oliwier nie istniał wcale. Za to legenda uczyniła ich nieśmiertelnymi… A bitwa, w której zginął Roland, miała miejsce rzeczywiście.

Rycerza średniowiecznego usytuuj obok:

  • rycerza antycznego
  • siedemnastowiecznego szlachcica szpady
  • dziewiętnastowiecznego bohatera romantycznego
  • dwudziestowiecznego inteligenta

.

Do jakich zestawień maturalnych prowokuje Pieśń o Rolandzie?

  • Literackie obrazy heroicznej śmierci na przykładzie przywołanej sceny śmierci Rolanda i na przykład wiersza Mickiewicza pt. Śmierć Pułkownika albo sceny śmierci Księdza Robaka z Pana Tadeusza lub sceny śmierci Winrycha, Longinusa Podbipięty… Wówczas z pewnością trzeba będzie porównywać, znajdować podobieństwa, różnice, sposoby ujęcia. Zapamiętaj: masz do czynienia ze śmiercią heroiczną, autor celowo tak ją opisał, by miała znamiona sceny wzniosłej, niemal świętej. Porównując, zadaj pytanie, kim jest bohater, w imię czego umiera, jak opisano jego śmierć. Gdzie jest bardziej męczeńska, heroiczna, ludzka czy stylizowana na boską. Warto umieć odpowiedzieć na pytania, w jaki sposób dokonuje się heroizacja czy też sakralizacja takiej sceny. Śmierć heroiczna jest zawsze śmiercią w imię wielkiej idei, śmiercią męczeńską, dotyczy rycerza, bohatera pozytywnego. Nie jest pozbawiona cech naturalistycznych – Rolandowi „mózg wylewa się przez uszy…”. Sakralizacja to uświęcenie – na przykład śmierć Rolanda zostaje opisana na wzór śmierci Chrystusa, a po jego duszę schodzą aniołowie. Zapamiętaj szczegóły – miejsce śmierci Rolanda to wzgórze jak Golgota, Roland umiera z przechyloną jak Chrystus głową, pod sosną (sosna na górze przypomina krzyż), wspomina swoje życie, oddaje prawą rękawicę Bogu (gest wasala wobec pana), a twarz zwraca w kierunku Hiszpanii. Jest to śmierć chwalebna, godna, taka przysługuje pobożnemu bohaterowi. Chodzi więc nie tylko o technikę opisu, ale też o przesłanie – walkę o godność, bo przecież umierać jest rzeczą ludzką, ale liczy się też jak człowiek umiera.
  • Postacie rycerza bez skazy – wzorce moralne kształtowane przez literaturę. Uwaga – idealizacja. Polega na takim przedstawieniu bohatera, że ma on same cechy dodatnie, a żadnych negatywnych. Twór taki jest, oczywiście, sztuczny i daleki od rzeczywistości, ale typowy dla literatury parenetycznej. Aż się prosi o zestawienie ze słynnym wierszem Herberta Przesłanie Pana Cogito.

Idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek
Do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolada
Obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów

Dlaczego poeta stawia Rolanda w szeregu tych postaci? Wszyscy są rycerzami eposów, tworzą wzorce prawości, dowodzą wielkości człowieka. Dlatego nazywa się ich obrońcami królestwa – tylko ludzie bez skazy mogą nimi być. Czy Roland zasługuje na miejsce w gronie ideałów? Przytocz na dowód wyżej wymienione cechy rycerza średniowiecznego. Czy umiałbyś napisać esej o wartościach ważnych dla rycerza średniowiecznego, odwołując się do całej lektury? Czy wskażesz, które się zdezaktualizowały? Zagadnienia warte matury. Pisząc, używaj słowa etos, kodeks, wymieniaj cnoty rycerskie, komentuj, czy są aktualne – za każdy przykład otrzymasz punkt.

.

Pisząc pracę o tej lekturze

Odwołuj się do

  • gatunku (epos, chanson de geste)
  • ideału i etosu rycerskiego
  • pojęcia parenezy
  • słynnej sceny śmierci
  • wartości takich, jak honor, przyjaźń, odwaga, wierność

Używaj terminów:

  • sakralizacja
  • pareneza
  • heroizacja
  • mitologizacja
  • idealizacja

Przymierz się do tematu
Rycerz poważnie i w lustrze parodii. Na podstawie przytoczonego fragmentu powieści Cervantesa pt. Don Kichot i znajomości Pieśni o Rolandzie wskaż, które elementy kodeksu rycerskiego zostały sparodiowane przez Cer vantesa. Która wersja bardziej Ci odpowiada?

.

Bogurodzica i Lament Matki Boskiej pod krzyżem

Bogurodzicę, jak radzimy, warto mieć w pamięci. Lament świętokrzyski – może zostać przywołany jako tekst do przeanalizowania. Liryka maryjna jest ważna w literaturze polskiego średniowiecza – i w ogóle w literaturze polskiej – ze względu na kult Matki Boskiej, jak i na temat cierpienia matki po stracie dziecka – a taki obraz poezja średniowieczna przynosi.

Zapamiętaj: są to wiersze średniowieczne, zwane też zdaniowo-rymowymi lub asylabicznymi. Dzieje się tak ze względu na kompozycję, w której nie ma jeszcze zgodności sylab w wersie, a wers równa się zdaniu lub jego członowi. Są to też zabytki języka polskiego i zabytki polskiej literatury.

Bogurodzica jako najstarszy hymn polski jest też poetycką modlitwą, w której zbiorowy podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej oraz Jana Chrzciciela o pośrednictwo u Jezusa. Jest też – to warto zapamiętać i o tym pisać – literacka realizacja plastycznego motywu deesis – obrazu, w którym ukazywano jako pośredników Marię i Jana Chrzciciela.

Lament świętokrzyski zwany inaczej Planktem lub od pierwszych od słów: Posłuchajcie, bracia miła… – zawiera unikalny obraz rozpaczającej nad stratą Syna matki. Maryja przedstawiona jest jako zwykła kobieta i do matek takich jak ona zwraca się ze swym bólem – pojawia się w jej słowach nawet wyrzut i gorycz, skierowane do Archanioła Gabriela, który obiecywał jej radość, a los skazał ją na tak wielki ból. Pisząc o tych utworach, używaj terminów, takich jak plankt, liryka maryjna, zabytek literatury, deesis, zawsze wzmacniają wartość pracy.

.

O zachowaniu się przy stole Słoty

Prowokuje do tematu o obyczajach – na przykład w zestawieniu z Panem Tadeuszem, którego trzeba znać bardzo dokładnie na nową maturę. W takim zestawieniu z pewnością wiersz Słoty zostałby przytoczony, a po przykłady obyczajów z dzieła Mickiewicza trzeba by sięgać do pamięci. O średniowiecznym wierszu warto pamiętać, że jest przykładem liryki biesiadnej, że mamy tu do czynienia z pouczeniem, z pierwszym w naszej literaturze savoir-vivre’em. Zauważmy, że centralnym obiektem w przestrzeni zarysowanej w utworze jest stół. Stół ważny jest też w Panu Tadeuszu – na wypadek, gdyby przyszło porównywać pouczenia i obyczaje, jakie padają przy XIX-wiecznym stole szlacheckim – zalecamy lekturę właśnie tego fragmentu. Obyczaje to temat przyjemny i nietrudny. Nie ma co spodziewać się pytań o przesłanie czy filozofię życiową – jeśli taki temat zaistnieje, spodziewajmy się raczej komparatystyki – czyli polecenia porównywania samych obyczajów, sposobu pouczeń, poetyki, dydaktyki, osób mówiących itp.

.

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Gdyby została przywołana w temacie maturalnym, to zapewne jako zacytowany fragment. Implikuje temat śmierci, przemijania, rozmyślania o wartościach ważnych w życiu ludzkim. Oczywiście istotny termin, to danse macabre – taniec śmierci, do którego zaprasza spersonifikowana Śmierć wszystkie stany niezależnie od wieku, majątku, zasług, z tym wiąże się ważny termin – egalitaryzm śmierci – czyli fakt, że dotyczy bezwzględnie i bez wyjątku wszystkich. Z tekstu wiele da się wyczytać – pamiętajmy jednak, że właśnie tutaj mamy do czynienia z wczesnośredniowiecznym, naturalistycznym przedstawieniem śmierci jako rozkładającego się ciała, wizje kościotrupa z kosą są późniejsze. I jeszcze bardziej zrównujące ludzi – sprowadzają ich do pustego, pośmiertnego szkieletu. Gdyby zestawiono ten utwór z innym, także portretującym śmierć, dojdzie do porównania jej przedstawienia. Zwróćcie wtedy uwagę na personifikację zjawiska w Rozmowie mistrza Polikarpa… – Śmierć jest tu postacią, mówi, ma swój, jakkolwiek przerażający, ale własny, wygląd. Co więcej, w utworze dochodzi do dysputy na ważne tematy, Śmierć staje się autorytetem, wyrocznią w sprawach moralnych, poucza, przedstawia swą potęgę. Warto zauważać takie niuanse, bo w innym ujęciu śmierć może być tylko pojęciem abstrakcyjnym, lub niematerialnym duchem, sądem lub wybawcą. Takie właśnie rzeczy, dostrzeżenie ich będzie ważne na nowym sprawdzianie maturalnym. Polecamy lekturę innego średniowiecznego wiersza o podobnym temacie, a o innym ujęciu – pt. Skarga umierającego. Dokładnie opracowany w dodatku Kurs do nowej matury – przydać się może na poziomie rozszerzonym.

.

Wielki testament François Villona

Przy powtarzaniu średniowiecznych dzieł należy zatrzymać się chwilę nad Wielkim testamentem. Nie jest wprawdzie na liście lektur obowiązkowych, ale posiada fragmenty znane i na tyle nośne znaczeniowo, że mogą zostać przywołane jako tekst cytowany. Jeśli tak miałoby się stać to prawdopodobnie w kontekście tematu przemijania, kondycji ludzkiej, refleksji o upływie czasu. Zacytowana może być słynna Ballada o paniach minionego czasu z filozoficznym refrenem: „Ach, gdzie są teraz niegdysiejsze śniegi…” – symbolem kruchości człowieka, a zwycięstwa czasu. Niemniej – uwaga. W Wielkim testamencie zawarł Villon swoistą filozofię życia, bynajmniej nie pokutniczą jak na średniowiecze przystało. Przeciwnie – poniekąd koresponduje z antycznym carpe diem – chwytaj dzień, ciesz się życiem, bo i tak wszystko przemija, nie ma na to rady ani nie ma co zastanawiać się, dlaczego tak się dzieje. Jeśli mowa o przemijaniu, można spodziewać się porównania z ujęciem barokowym – z wierszem Naborowskiego lub Sępa-Szarzyńskiego. Nie dajcie się zwieść podobieństwu. Owszem przemijalność i kruchość podobnie są postrzegane, ale u Villona z pewnością znajdzie się więcej pochwały życia i inny stosunek do zmysłowości ludzkiej egzystencji. Villon smakuje życie, podczas gdy poeci barokowi obsesyjnie lękają się każdego przejawu doczesności. Zwróćmy też uwagę na gatunek – możliwe jest zestawienie utworu Villona z innym poetyckim testamentem – choćby z utworem Słowackiego – Testament mój albo Herberta Testament. Gdyby tak się stało – a pisalibyście ten temat, zwróćcie uwagę na:

  • Kreację osoby mówiącej (czyli autokreację). Villon na przykład nie uwzniośla swojej osoby w żaden sposób, wręcz nazywa się łotrem, prezentuje się jako grzesznego i ubogiego. Nie zawsze tak jest, w licznych testamentach literackich spotkacie autokreację wieszcza narodowego, obdarzonego misją, charyzmą itp.
  • Ważne do kogo kierowane są słowa – wyszczególnienie osób oznacza punkty.
  • Ważne – bardzo ważne – co pozostawia potomnym autor testamentu. Ponieważ mamy do czynienia z poezją, nie będą to dobra materialne, lecz duchowe – przy porównywaniu kilku tekstów „testamentowych” zawsze trzeba porównać jakie.
  • Popatrzcie także na nastrój wypowiedzi. Kto pamięta Słowackiego, ten wie – patos, powaga, przesłanie. A Villon – szyderstwo, rubaszność, żarty (niewybredne), styl karnawałowy, mamy bowiem do czynienia z parodią testamentu i choć podstawowy poziom nie wymaga analiz kompozycji – taką rzecz warto stwierdzić i pamiętać.
  • Testament zawsze jakoś odnosi się do swojej współczesności, przedstawia ją i ocenia. Słowacki na przykład z goryczą pisze o współczesnych, którzy go nie docenili. Villon daje panoramę swojego świata, poznajemy środowisko, w którym przebywał, niezbyt zresztą elitarne. Tym samym staje się Wielki testament nie tyle rozliczeniem z potomnymi, co pysznym portretem swoich czasów.
  • Jaka ocena życia, swoich dokonań wynika z testamentu? I ten fakt będzie punktowany, a będzie się różnił u różnych poetów – Villona, Herberta, Słowackiego.

.

Poziom rozszerzony

Lista lektur na poziom rozszerzony różni się od tej dla poziomu podstawowego tylko o jedną pozycję – Boską komedię Dantego. Koniecznie trzeba do niej zajrzeć – wszak to nowość w Waszych lekturach – i może zadziałać prawo strzelby, która powieszona na ścianie w pierwszym akcie, w ostatnim musi wystrzelić.

Poza tym filozofia średniowieczna – warto powtórzyć sobie podstawowe informacje o św. Tomaszu i św. Augustynie. Na koniec – jak zwykle – co nieco o współczesnych nawiązaniach do motywów wywodzących się z epoki.

.

Wiedza o epoce

Dante Alighieri Boska Komedia

W standardach wymagań egzaminacyjnych dla poziomu rozszerzonego zawarto fragmenty Piekła – czyli III księgi poematu.

Co musisz wiedzieć o utworze
Boska komedia to niezwykły utwór schyłku średniowiecza i początków renesansu (często bywa uważany za utwór renesansowy). To opis swoistej wędrówki bohatera (w roli którego zresztą występuje sam poeta) po 3 zaświatach: piekle, czyśćcu i niebie. W każdym z tych miejsc bohater odwiedza 9 kolejnych kręgów, w których znajdują się grzesznicy i zbawieni w zależności od swych win i zasług. Co ciekawe – w piekle można spotkać na przykład wielkich poetów starożytności – wszak byli poganami… Na pociechę pozostaje im fakt, że przydzielono ich do „łagodnego” pierwszego kręgu. Bohater nie podróżuje sam. Przez piekło i czyś­ciec prowadzi go Wergiliusz, w niebie jego przewodnikiem jest osławiona Beatrycze – słynna platoniczna miłość poety.

Konstrukcja poematu
Boska komedia ma bardzo przemyślaną, precyzyjną strukturę. Składa się z 33 pieśni. Każda pieśń opisuje jeden z kręgów któregoś z zaświatów. Poemat zaczyna się jeszcze „na ziemi”. Znajdujący się w połowie swego życia, 35-letni poeta-pielgrzym ma wyraźne problemy z tożsamością, czuje się zagubiony, pozbawiony pewników, cierpi na kryzys wartoś­ci. W tej sytuacji mentalnej spotyka Wergiliusza. Ten zaś proponuje mu szczególną wycieczkę…|
Później następuje podróż przez kolejne kręgi piekła i czyśćca.

Zapamiętaj ważną scenę
To niewątpliwie moment spotkania z Wergiliuszem. Poeta żyjący w średniowieczu wybiera na przewodnika po zaświatach antycznego mistrza słowa. A przecież w wiekach średnich ujawnianie się z takimi fascynacjami mogło nawet skończyć się na stosie! Stąd – mimo że duchem Dante to już człowiek renesansu – elementy stricte średniowieczne – „skazanie” Wer­giliusza na męki i pokutę. Scena jest szczególnie istotna, ze względu na to, że można ją porównywać ­z innymi kulturowymi obrazami „zejścia do podziemi” – najsłynniejsza to wyprawa Orfeusza do Hadesu i podobna „wycieczka” wergiliuszowego Eneasza.

.

Filozofia średniowieczna

Augustynizm
Św. Augustyn żył właściwie jeszcze w starożytnoś­ci, na przełomie IV i V w. n.e. Na chrześcijaństwo nawrócił się dopiero, będąc dorosłym, jednak szybko dał się poznać jako wielki chrześcijański myśliciel, co zresztą zaowocowało funkcją biskupa. Nieco upraszczając, można powiedzieć, że św. Augustyn dokonał przeniesienia na grunt chrześcijaństwa filozofii Platona. Podstawową ideą według św. Augustyna jest uznanie wiary za pełnoprawną drogę poznania wiedzy o świecie – ale przede wszystkim – o Bogu. Bóg bowiem, zdaniem filozofa, udziela nam łaski iluminacji – czyli poznania tajemnic życia właśnie na drodze wiary. Człowiek jest w konfrontacji z Najwyższym czymś marnym i dalece niedoskonałym. Może tylko prosić o łaskę oświecenia. Do tego zaś potrzebna jest silna, niezmącona, bezgraniczna wiara. To ona, według św. Augustyna, jest naszym jedynym oparciem w niepewnym życiu.

Tomizm
Święty Tomasz z Akwinu działał w XIII wieku – uznaje się go za drugiego z wielkich filozofów średniowiecza. Podniósł on rangę rozumu w poznaniu religijnym. Twierdził, że istnieją dlań dwie drogi – pierwszą jest augustyniańska wiara dana nielicznym, drugą zaś – dostępną dla każdego, kto pozwoli sobie na wysiłek umysłowy – rozum. Filozof uważał, że drogą logicznego rozumowania można dowieść istnienia Boga i zyskać wiarę. Ba, sam nawet taki dowód przeprowadził – według ówczesnych pojęć był on niemal nie do obalenia.

Drugą kwestią, dla której pamiętamy o św. Tomaszu jest jego idea hierarchiczności wszechstworzenia. Założył on bowiem, że Bóg tworząc świat, skonstruował tym samym swoistą drabinę bytów, w której każdy ma swoje miejsce nad kimś i pod kimś. Pisał więc św. Tomasz traktaty o piętrach w niebie, które zamieszkują kolejne gatunki aniołów, swoją teorię przekładał też jednak na ludzi. Także i oni mają swoją hierachię – dowodził. Na jej szczycie znajdowali się królowie, papieże i biskupi, na samym dole – niewolni i nieposiadający majątku. Według św. Tomasza nierówność społeczna pochodzi od Boga i nie jest żadną nierównością, lecz boskim porządkiem. Każdy więc winien pozostać na swoim miejscu i żyć tak, jak mu przystoi. Zauważcie więc, że idea św. Tomasza była znakomitą motywacją dla literatury parenetycznej – traktującej właśnie o tym życiu „jak przystoi”.

https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c159-sredniowiecze/sredniowiecze-filozofia-2

Średniowiecze w powieści

Umberto Eco Imię róży
Sztandarowe dzieło postmodernizmu – w dodatku – w przeciwieństwie do innych sztandarowych dzieł tego nurtu – zrozumiałe niemal dla każdego. Jedna z najbardziej poczytnych i znanych powieści XX wieku. Z pozoru to po prostu mroczny kryminał przeniesiony w realia średniowiecznego klasztoru. Jasne – ale napisany przez profesora mediewistyki (czyli nauki o średniowiecznej kulturze), a także ­semiotyki – przede wszystkim zaś – znakomitego ­pisarza. Dlatego Imię róży to swoista gra z czytelnikiem, a zarazem jego schematami myślenia o epoce. Powieść jest pełna odniesień do średniowiecznej filozofii i teologii, doskonale zgadzająca się w szczegółach z realiami kulturowymi i obyczajowymi. Ale mimo wszystko – to także całkowicie uniwersalne dzieło o poszukiwaniu własnej ­tożsamości, dojrzewaniu, odgadywaniu tytułowego „imienia róży”.

Thomas Mann, Wybraniec
To z kolei bardziej klasyczne – za to niestroniące od doskonale podpartej wiedzą historycznokulturową ironii dzieło autora Czarodziejskiej góry. To prozatorska trawestacja średniowiecznego żywotu świętego – zresztą autentycznego papieża Grzegorza (tego od kalendarza gregoriańskiego). Mann nie stroni od parodii specyficznego stylu średniowiecznego hagiografa, przy okazji z maniakalną dokładnością przenosi w realistyczną poetykę absolutnie nieprawdopodobne perypetie głównego bohatera, w dodatku sprytnie mieszając jego historię z elementami mitu o Edypie… Całość tworzy naprawdę wysmakowane i inteligentnie dowcipne dzieło – bardzo nietypowe u pisarza na ogół bardzo poważnego.

.

Średniowiecze w poezji

Stanisław Grochowiak, Święty Szymon Słupnik
Nazwisko Grochowiaka powinno być Waszym pierwszym skojarzeniem dotyczącym współczesnych nawiązań do średniowiecza. Ten dwudziestowieczny poeta – przez Juliana Przybosia określony mianem turpisty – lubował się w literaturze średniowiecza (a także baroku) i z ochotą podejmował jej wątki we własnej twórczości. Nie myślcie sobie jednak, że były to jakieś ody ku czci epoki. W żadnym razie – raczej zgrabne przenoszenie średniowiecznych motywów w świat surrealistycznych skojarzeń i nonsensownego humoru.

Miron Białoszewski,Wywiad
To z kolei już całkowicie surrealistyczne przetworzenie średniowiecznej Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Wiersz ma formę dialogu. Oto kostucha po raz kolejny składa wizytę mistrzowi. Tym razem jest to jednak Mistrz Miron, który na dzień dobry uznaje ją za dziennikarę. Przekonanie go do rzeczywistego celu wizyty zajmuje Śmierci dłuższą chwilę… Mimo wszystko wiersz wcale nie jest li tylko lekką i dowcipną parodią w stylu Monthy Pythona. Warto choćby przyjrzeć się kończącym go słowom:

Nie każcie mi już więcej być!
Nareszcie spokój

.

Średniowiecze w filmie

Ingmar Bergman Siódma Pieczęć
Specyficzny to film, bardzo trudny i ciężki w odbiorze dla kogoś, kto na co dzień ma do czynienia głównie z „13 posterunkiem”. Jeśli to Twoja ulubiona forma kontaktu z przekazem filmowym, to lepiej nie wspominaj o Bergmanie, bo i tak się zapętlisz. Film opowiada o średniowiecznej trupieteatralno-cyrkowej wędrującej po Europie. Przyłącza się do niej dwóch tajemniczych wędrowców. ­Jednym jest zmęczony życiem rycerz, drugim – Śmierć. Razem zaczynają grę w szachy mającą trwać… aż do końca…

Akiro Kurosawa Tron we krwi
To już naprawdę cała piramida nawiązań. Oto współczesny reżyser japoński tworzy adaptację Szekspirowskiego Makbeta, dramatu z przełomu renesansu i baroku, którego akcja rozgrywa się w śred­niowiecznej Anglii. W wersji Kurosawy akcja zostaje przeniesiona do średniowiecznej Japonii. O dziwo jednak, mimo kompletnej zmiany kulturowej scenerii film pozostaje znakomicie czytelny także dla Europejczyka.

.

Fantasy i średniowiecze

Za pewną formę nawiązania do epoki można uznać praktyki twórców literatury fantasy. Bardzo ważne są dla nich średniowieczne legendy i obyczaje – one właśnie służą często za podstawę ogólnego klimatu kreowanego przez twórcę fantastycznego świata. Mistrzostwo w tej dziedzinie osiągnął Andrzej Sapkowski. W jego Sadze o wiedźminie znajdziemy nie tylko klimaty zapożyczone ze średniowiecza, ale także ich znakomite parodystyczne trawestacje – dotyczy to na przykład legend i średniowiecznych wierzeń – które pod piórem Sapkowskiego zamieniają się na przykład w historie opowiadane od pokoleń przez krasnoludów.

Zobacz:

Średniowiecze w Europie

Średniowiecze – życiorys kultury

Polskie średniowiecze (X-XV wiek)

ŚREDNIOWIECZE – TABELA

Dlaczego średniowiecze możemy nazwać epoką krzyża i miecza?

Pojęcia związane ze średniowieczem

Średniowieczna filozofia

Cechy i gatunki średniowiecznej literatury

Średniowieczne tematy, postacie i gatunki literackie