Bogurodzica

Pierwszy znany polski tekst literacki, czyli zarazem pierwszy znany polski wiersz. Pierwszy znany polski utwór poetycki, który ukazał się drukiem. Ponadto żyjący w XV w. kronikarz Jan Długosz zapisał, że tę pieśń ojczystą (carmen patrium) śpiewało rycerstwo polskie przed bitwą pod Grunwaldem – w związku z tym niektórzy widzą też w Bogurodzicy pierwszy polski hymn narodowy.

Bogurodzica

Bogurodzica dziewica¹, Bogiem sławiena² Maryja³,
U twego Syna Gospodzina⁴ matko zwolena⁵, Maryja!
Zyszczy⁶ nam, spuści⁷ nam.
Kyrieleison⁸.

Twego dziela Krzciciela, bożycze¹⁰,
Usłysz głosy, napełń myśli¹¹ człowiecze.
Słysz¹² modlitwę, jąż nosimy¹³,
A dać raczy¹⁴, jegoż¹⁵ prosimy:
A na świecie zbożny¹⁶ pobyt,
Po żywocie rajski przebyt¹⁷.
Kyrieleison

Przypisy:

¹ Bogurodzica dziewica – Bogurodzico, dziewico.
² Bogiem sławiena – przez Boga sławiona.
³ Maryja – Maryjo.
⁴ Gospodzina – Pana.
⁵ zwolena – wybrana.
⁶ Zyszczy – pozyskaj.
⁷ spuści – ześlij.
⁸ Kyrieleison – gr. Kyrie eleison ‘Panie, zmiłuj się’.
⁹ dziela – dla, ze względu na.
¹⁰ bożycze – Bożycu, synu Boga.
¹¹ napełń myśli – spełnij pragnienia.
¹² Słysz – wysłuchaj.
¹³ jąż nosimy – którą zanosimy.
¹⁴ raczy – racz.
¹⁵ jegoż – o co.
¹⁶ zbożny – pobożny, ale też szczęśliwy, dostatni.
¹⁷ przebyt – bytowanie, istnienie.

Autor
Autor Bogurodzicy, jak większość średniowiecznych artystów, pozostaje anonimowy. Zupełnie inna niż dzisiejsza hierarchia wartości sprawiała, że marzenia o doczesnej sławie wydawały się po prostu nieprzyzwoite, w związku z tym twórcy zwykle nie podpisywali swoich dzieł.

Tytuł
To archaizm – słowotwórczy (dziś powiedzielibyśmy „Bogarodzica” i w takiej właśnie formie wyraz ten pojawił się w wierszach Słowackiego i Baczyńskiego), leksykalny, fleksyjny. Co ciekawe, forma „Bogurodzica” była uważana za archaizm już w czasach bitwy pod Grunwaldem! Wyraz ten – oznaczający Bożą rodzicielkę, matkę Boga – trafił do polszczyzny za pośrednictwem Czech podczas chrystianizacji.

Epoka
Twórcy średniowiecza szczególnie skupiali się na religijnym, duchowym aspekcie życia. Dlatego większość zachowanych tekstów literackich z wieków średnich to poezja i proza religijna. Ponieważ poza ośrodkami religijnymi (kościołami i klasztorami) niewiele osób potrafiło pisać – do naszych czasów zachowała się głównie (czyli nie tylko) liryka właśnie o tematyce religijnej. Literatura pełna jest świętych i duchownych, często bohaterami utworów są Matka Boska i Chrystus.

Cechy Bogurodzicy typowe dla tekstów tej epoki to:

• zbiorowy podmiot mówiący modlitwy,
• hierarchiczność świata (ludzie kierują się nie wprost do Chrystusa, lecz przez pośredników),
• obraz człowieka pokładającego nadzieję w Bogu.

Kiedy ­powstał ten tekst?
Badacze nie są co do tego zgodni. Co więcej, ich stanowiska w tej sprawie znacznie się różnią. Niektórzy twierdzą, że Bogurodzica powstała już w XI wieku, niektórzy zaś – że dopiero na początku wieku XIV­.

• Pierwszy z dwóch zachowanych do dziś przekazów Bogurodzicy pochodzi z roku 1406 roku, jest nazywany kcyńskim (od nazwy miejscowości Kcynia) i obejmuje dwie zwrotki. Tekst zawiera nuty, co pozwala zaliczyć Bogurodzicę do tzw. poezji melicznej, czyli przeznaczonej do śpiewu.

• Drugi przekaz, krakowski, datowany jest na rok 1408. Ciekawe jest to, że choć te dwa teksty pochodzą prawie z tego samego czasu, nie są jednakowe. Świadczy to o długim funkcjonowaniu utworu w tradycji ustnej.

• Ważny jest także dla historii literatury rok 1506 – wówczas Bogurodzica ukazała się jako pierwszy polski wiersz drukiem w „Statutach” Jana Łaskiego.

Treść wiersza
To modlitwa – prośba ludzi średniowiecza (podmiot zbiorowy) kierowana do „Bożyca” – Syna Bożego (Chrystusa) za pośrednictwem Bogurodzicy (Maryi) i Jana Chrzciciela. Łaski, o które proszą wierni, to doskonała ilustracja średniowiecznej filozofii życiowej. Pragną szczęśliwego i dostatniego życia na ziemi („zbożny pobyt”), a po śmierci chcą się dostać do nieba („po żywocie rajski przebyt”). Ziemskie bytowanie („zbożny pobyt”) to tylko pewien etap życia, ze swej istoty skazany na przeminięcie. Prawdziwe – bo wieczne – szczęście możliwe jest dopiero w „rajskim przebycie”. To, że między nimi stoi śmierć, jest czymś oczywistym.

Bohaterowie
Jest czworo bohaterów: Matka Boża, Jan Chrzciciel, Chrystus i Bóg (Jego obecność zostaje wprowadzona w chwili nazwania Chrystusa Bożycem, czyli Synem Bożym). Liczba osób nie jest przypadkowa – w średniowieczu czwórkę uznawano za liczbę doskonałą.

Maryja – miała tylko pośredniczyć między Chrystusem a ludŹmi, lecz została tak wywyższona, że staje się tu niemal równa Bogu. Autor nazywa Ją nie tylko Bogurodzicą (matką Boga) i dziewicą (potwierdza w ten sposób dogmat o niepokalanym poczęciu), ale również Bogiem sławieną (sławioną przez Boga) i zwoleną, czyli wybraną (lub wielbioną).

Jan Chrzciciel – pomysł na uczynienie Jana Chrzciciela bohaterem pieśni mógł podsunąć autorowi ulubiony wówczas motyw malarski: deesis – prośba. Obrazy te przedstawiały centralnie usytuowanego Chrystusa, a po obu Jego stronach Matkę Boską i Jana Chrzciciela, którzy, wznosząc błagalnie ręce, wstawiają się u Syna Bożego za ludźmi.

Budowa utworu

Pierwsza strofa

• Ma charakter apostrofy, czyli bezpośredniego zwrotu do adresatki wiersza.
• Składa się z trzech wersów, a po niej pojawia się występujący po każdej strofie refren „Kyrieleison” (greckie: Panie, zmiłuj się!).
• Pojawia się w niej typowy dla tekstu środek stylistyczny: paralela składniowa. Paralela składniowa to podobieństwo (równoległość) budowy całych zdań albo ich członów. Przykłady:
  Bogurodzica – dziewica;
  zyszczy nam – spuści nam;
  zbożny pobyt – rajski przebyt.
• Pojawia się też antyteza – zestawienie wyrazów o treści przeciwstawnej. Przykłady:
  Bogurodzica – dziewica (matka i panna),
  Syn – Gospodzin (człowiek i Bóg),
  pobyt – przebyt (życie doczesne i życie wieczne).

Druga strofa

• Składa się z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje trzy wersy (do „jąż nosimy” ). Druga – od „A dać raczy” do „rajski przebyt”.
• Każda z tych dwóch części jest zamkniętą całostką treściową: pierwsza to wezwanie do Chrystusa, żeby wysłuchał ludzi ze względu na osobę wstawiającego się za nimi Jana Chrzciciela. Druga – wyszczególnienie ludzkich próśb.

Kompozycja i treść

Bogurodzica to modlitwa błagalna skierowana do Chrystusa za pośrednictwem jego matki i przywołująca postać Jana Chrzciciela. Rozpoczyna się apostrofą (bezpośrednim zwrotem) do Matki Boskiej („Bogurodzicy”), którą ludzie proszą o wstawiennictwo u jej syna. W drugiej zwrotce prośby skierowane są bezpośrednio do Syna Bożego („Bożyca”): wierni proszą, by ze względu na Jana Chrzciciela („Twego dziela Krzciciela”) dał im Chrystus dostatni, szczęśliwy żywot na ziemi („na świecie zbożny pobyt”) i wieczne życie po śmierci („po żywocie rajski przebyt”).

Najbardziej znane oraz omawiane w szkole są dwie najstarsze strofy „Bogurodzicy”, ale liczy ona w sumie aż 22 zwrotki. Dwie najstarsze strofy zbudowane są na zasadzie paralelizmów (podobieństwa budowy wersów) i antytez (przeciwieństw): Maria jest równocześnie Matką Boga i dziewicą, Chrystus to jej syn, lecz zarazem Pan i Bóg, a życiu ziemskiemu przeciwstawiona zostaje wieczność w raju. Każda strofa kończy się refrenem „Kyrieleison”.

Archaizmy w Bogurodzicy

Archaizm to wyraz lub zwrot, który wyszedł z użycia, nieistniejący obecnie w języku. Wśród archaizmów można wyróżnić m.in.

• leksykalne (słownikowe),
• fleksyjne,
• składniowe,
• fonetyczne.

Archaizmy leksykalne to wyrazy, które nie występują już we współczesnym słowniku, nie funkcjonują w języku potocznym (czasem używają ich poeci). Należą do nich słowa: „gospodzin”, „zwolena” (wybrana), „dziela” (dla), „jąż” (którą), „zbożny” (pobożny, bogobojny), „przebyt” (przebywanie).

Archaizmy fleksyjne dotyczą odmiany wyrazów, która już nie jest stosowana. Przykładem tego typu archaizmu jest wołacz równy mianownikowi: „Bogurodzica dziewica” (dziś autor napisałby: Bogurodzico, dziewico). Inny przyk­ład to dwojaka forma trybu rozkazującego: oprócz takiej, jaka istnieje dziś, czyli z końcówką zerową, np. „usłysz”, „napełń”, są w „Bogurodzicy” formy trybu rozkazującego zakończone na i/y – „zyszczy”, „spuści” (dziś powiedzielibyśmy: pozyskaj, spuść).

Archaizmy składniowe dotyczą składni, czyli sposobu zestawiania ze sobą wyrazów, ich szyku w zdaniu. Przykładem wyrażenie „Bogiem sławienia”, które dziś brzmiałoby: przez Boga sławiona. Z kolei zamiast „Twego dziela Krzciciela” dzisiaj powiedzielibyśmy: dla (ze względu na) Twego Chrzciciela.

Słowo „Krzciciela” z kolei to przykład archaizmu fonetycznego (czyli dotyczącego wymowy). Dziś bowiem to słowo wymawiamy: Chrzciciel. Podobny przykład stanowi słowo „sławiena” (dziś: sławiona).

Słowa „sławiena” i „zwolena” to bardzo stare formy wyrazowe, które stanowią między innymi podstawę do datowania powstania utworu. Ich brzmienie świadczy o tym, że nie dokonał się w nich proces zwany przegłosem polskim, który zachodził między IX a XI wiekiem w języku polskim. Proces ten polegał na tym, że głoska „e” – jeśli w wyrazie znalazła się po spółgłosce miękkiej, a jednocześnie przed jedną z następujących spółgłos­ek: t, d, s, z, n, r, ł (wszystkie są twarde, przedniojęzykowo-zębowe) – zmieniała się w samogłoskę „o” lub „a”. W efekcie zamiast staropolskich form „żena”, „bierę”, „miera” powstały „żona”, „biorę”, „miara”. Skutkiem przegłosu polskiego są także dzisiejsze oboczności, np. „żona” : „żenić się”, „biorę” : „bierzesz”, „miara” : „mierzyć”, „kwiat” : „kwiecie”.

Konteksty i nawiązania

• Struktura utworu przypomina wykorzystywaną przez średniowiecznych malarzy i rzeźbiarzy kompozycję Deesis (gr. déesis ‘prośba’, ‘modlitwa wstawiennicza’). Deesis to widok trzech postaci: pośrodku Chrystusa, a po bokach modlących się Matki Boskiej i Jana Chrzciciela – pośredników między wiernymi a Zbawicielem.

• „ Bogurodzicę” zapisał w swoich „Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego” Jan Długosz.

• Henryk Sienkiewicz podczas pisania „Krzyżaków” korzystał z kronik Długosza i umieścił w swojej powieści scenę bitwy pod Grunwaldem i „Bogurodzicę” (bo według Długosza z tą pieśnią na ustach polskie wojska ruszały do boju).

• Julian Ursyn Niemcewicz umieścił „Bogurodzicę” w „Śpiewach historycznych”, wydanym w roku 1816 zbiorze pieśni historyczno-patriotycznych.

• Juliusz Słowacki napisał „Hymn” inspirowany „Bogurodzicą”, zaczynający się od słów „Bogarodzico, Dziewico! / Słuchaj nas, Matko Boża, […] Wolnego ludu śpiew / Zanieś przed Boga tron”.

• „Modlitwę do Bogarodzicy” inspirowaną średniowiecznym utworem stworzył Krzysztof Kamil Baczyński.

• Lirykę maryjną kontynuował m.in. Jan Twardowski, z którego twórczości przypomnieć można tytuły: „Matka Boska powstańcza”, „Rozmowa z Matką Bożą”, „List do Matki Boskiej”.

Zobacz:

Bogurodzica

Bogurodzica w kontekście poezji średniowiecznej

Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)

Treść i przesłanie – o czym jest Bogurodzica?

Bogurodzica – jako dokument dziejów języka polskiego

Bogurodzica na maturze

Średniowieczna POEZJA RELIGIJNA

Literatura dawna – jej uniwersalne wartości