Jak prezentować literaturę dawną? Czego w niej szukać? Chodzi głównie o wskazanie wartości uniwersalnych dorobku dawnych epok oraz ich obecności w myśli i twórczości późniejszej i współczesnej, bo są wciąż obecne.
Tematy z zakresu tego motywu zawierają pytania:
- O wypowiedź ówczesnych twórców w sprawie:
• filozofii, sposobu na życie
• wzorców osobowych
• narodu, patriotyzmu
• reformowania ojczyzny
• wychowania młodzieży
• natury, wsi, radości
• obrazu Polaka – szlachcica
- O wartości uniwersalne, dziś jeszcze aktualne, propagowane w dawnych epokach (czasem także o to, co przeminęło).
- O to, czym jest dorobek literatury staropolskiej dla dzisiejszego odbiorcy, jak ją ocenia, czego poszukuje?
Materiał – według zagadnień
Uniwersalne wartości literatury dawnej
Jest to pytanie o to, co trwałe, wieczne, wciąż ważne, choć napisane zostało przed wiekami. Gdzie szukać wartości wiecznie żywych:
- w filozoficznej wymowie dawnych utworów; koncepcje bytu, poszukiwania prawdy i szczęścia, definicje ludzkiego życia nigdy nie staną się nieaktualne;
- w literackich portretach człowieka i natury ludzkiej – także mimo zmiany realiów i dat – wiele prawd o ludzkości pozostało niezmiennych;
- w patriotycznej wymowie dzieł – miłość ojczyzny nie wyblakła przez wieki, a zawsze znajdziemy pakiet reform, które i dzisiaj okazałyby się przydatne;
- w historycznej wartości literatury dawnych epok – jest ona bowiem wielkim dokumentem, rejestracją obrazu Polski i Europy od średniowiecza po oświecenie: obyczajów, myśli, kultury i wydarzeń.
1. Teorie filozoficzne o życiu ludzkim, śmierci i szczęściu znajdziemy w:
- Wielkim testamencie niezapomnianego „poety przeklętego” Villona, który jak nikt dostrzegł i opisał niszczący upływ czasu. „Niegdysiejsze śniegi” – to trwały symbol przemijania, podobnie jak uroda kobiet – pań minionego czasu. Czy kiedykolwiek przeminie ból człowieczy nad własnym przemijaniem, ból bezradności wobec upływu życia? A że Villon wcale nie był ponurym myślicielem, lecz wagabundą, miłośnikiem uczt, bywalcem knajp, rynsztoków średniowiecznego Paryża – tym bardziej jego krzyk, odwieczny krzyk przeciw przemijaniu życia, jest bolesny i zrozumiały dla wszystkich pokoleń!
Ból przemijania i poczucie bezradności powróci w…
- …poezji barokowej. Metafizycy angielscy, hiszpańscy, także polscy poeci (np. Sęp-Szarzyński czy Naborowski) w swoich strofach ukażą krótkość żywota, nikłą wartość dóbr ziemskich, kruchość kondycji ludzkiej. „Cień, punkt, dym” – oto obraz ludzkiego życia. Religijność, Bóg – oto wartości trwałe, które wydawały im się jedyną opoką, lekarstwem na ludzkie niepokoje egzystencjalne.
- W utworach Jana Kochanowskiego – w renesansowy sposób został przedstawiony ten sam problem. Poeta wzdychał filozoficznie, że „wezmą nas w mieszek, jako czynią łątkom”. W Trenach nie mógł pogodzić się ze śmiercią Urszulki (znów ponadczasowy motyw miłości ojcowskiej, bólu po stracie dziecka). W Pieśniach przyznawał rację epikurejczykom, że trzeba chwytać dzień, póki czas, zanim przeminie, ale i stoikom – umiar, cnota i spokój, a nie uleganie namiętnościom mogły być sposobem na życie. Współczesny człowiek stoi nadal wobec tych samych dylematów.
Teorie filozoficzne dotyczące szczęścia znajdziemy w:
- W Żywocie człowieka poczciwego Reja – jako propozycji szczęśliwego, mądrego modelu życia – który bardzo się już zdezaktualizował. Nie da się dziś żyć tak jak nakazywał Rej, wśród jabłuszek a śliweczek, a gruszeczek i polowań, i czeladki. Poza tym nie doceniał pisarz roli edukacji. Ale… może trochę szkoda tej sielskiej, spokojnej wizji życia? Wielu współczesnych uciekłoby od zgiełku miast i zgryźliwej cywilizacji do arkadii natury. I temat to wciąż aktualny…
- Nowa Heloiza, Emil i w ogóle koncepcja filozoficzna Jeana Jacques’a Rousseau to myśl o niebezpieczeństwach cywilizacji, o dobrodziejstwie bliskości natury, szczerości uczuć. Nurt sentymentalny próbował ocalić serce, czułość, współistnienie z przyrodą – w wieku maszyn i postępu techniki. Wprawdzie nikt dziś nie chciałby być „dobrym dzikusem”, ale jest w nas lęk przed cywilizacją i płacimy wielkie koszta za postęp – i wiemy o tym.
- W Boskiej komedii Dantego – to obraz, metafora ludzkiego życia i śmierci, i wędrówki przez istnienie.
- Wędruje też wieczny idealista Don Kichot Cervantesa, próbuje walczyć z wiatrakami, których i my w XX wieku wciąż jeszcze nie potrafimy pokonać.
- Wędruje Kandyd Woltera, sprawdza: jaki jest świat? Oto niedoskonały, choć filozof, Leibniz twierdził, że wszak żyjemy na najlepszym ze światów!
Ale: Eldorado Woltera, Nipu Krasickiego, Utopia Morusa – to krainy szczęśliwe, wciąż jeszcze przez ludzkość nieodnalezione. A oceny i definicje naszego świata – to temat zawsze aktualny i co ważne: spostrzeżenia ludzi sprzed setek lat wciąż są trafne, wciąż pasują do Ziemi – planety ludzi u progu trzeciego tysiąclecia! A odpowiedź na pytanie, jak osiągnąć szczęście i czym właściwie ono jest – wciąż jest niesprecyzowana.
Oceny i definicje naszego świata – to temat zawsze aktualny i co ważne: spostrzeżenia ludzi sprzed setek lat wciąż są trafne, wciąż pasują do Ziemi – planety ludzi na początku trzeciego tysiąclecia! A odpowiedź na pytanie, jak osiągnąć szczęście i czym właściwie ono jest – wciąż jest niesprecyzowana.
- Może szczęście i sens życia to renesansowa cnota i dobra sława, jak chce wieszcz Jan Kochanowski?
- Może Bóg i tylko miłość do Boga, jak głoszą średniowieczni i barokowi myśliciele?
- Może jednak epikurejskie korzystanie z dóbr życia doczesnego, może wręcz miłość, spryt, pieniądze, uczty – jak w Dekameronie Boccaccia?
- Może rozum – jak twierdzi Kartezjusz, a może serce i natura, jak chcą sentymentaliści?
2. Natura ludzka
To następny motyw-rzeka: wciąż aktualny, interesujący, niewyczerpany, a przy tym ciekawie podejmowany przez twórców od wieków średnich po oświecenie, i potem zresztą też. Natura ludzka to jej złożoność, namiętności, tajemniczość.
Z przeglądu materiału literackiego wyłania się prawda niezwykła: ten człowiek w średniowiecznym kapturze, w szlacheckim kontuszu, w kryzie, pludrach i dżinsach, konno czy w mercedesie – to wciąż ten sam człowiek! Inny, ale ten sam.
- William Szekspir i jego dzieła to wielkie studium natury ludzkiej.
Czy coś z tego przeminęło?- Żądza władzy, która owładnęła Makbetem czy szalone ambicje ówczesnej karierowiczki lady Makbet?
- Walka o władzę w drodze do bogactwa i zaszczytów?
- Zaślepiająca zazdrość Otella?
- Czy dylemat Hamleta: być albo nie być, działać czy poddać się rozpaczy, jak przebyć tę trudną drogę między myślą, zamiarem a czynem?
- Czy lęk Hamleta przed nieznanym, przed drugą stroną życia – jest gadaniem, które przeminęło?
- A ból Ofelii, a intrygi dworu?
- A waśnie ludzkie, rywalizacja, nienawiść, które niejednokrotnie niszczą miłość tak wielką nawet jak Romea i Julii?
Oto – dzieła Szekspira opanowują ludzki świat i pokazują naturę ludzką – i na pewno warto o tym napisać i mówić.
- Przywary ludzkie, śmiesznostki, słabości i wady znajdziemy zarejestrowane, czasem wyśmiane, czasem ukryte pod postacią zwierząt w utworach krótszych: we fraszkach Jana Kochanowskiego, w bajkach i satyrach Ignacego Krasickiego.
Być może, ciekawym doświadczeniem byłoby sprawdzenie, które z przywar znikły już z powierzchni ziemi: chciwość, obłuda, dewocja, fałsz, uleganie modom, egoizm, pijaństwo, nieszczera przyjaźń czy chytrość.
- W komediach Moliera pojawia się skąpstwo, świętoszkowatość, głupota, obłuda. Jeśli któraś z powyższych spraw nie jest już problemem ludzkości, to można o niej nie pisać…
Wzorce osobowe, jakie konstruowano – w części się zdezaktualizowały z racji zmiany realiów historycznych. Zawsze jednak da się wykorzystać mądrość dawnych wieków.
- Nie ma już prawie królów – ale dylemat władzy i nakaz sprawiedliwości, odpowiedzialności, miłosierdzia pozostał.
- Nie ma rycerzy – lecz honor, wierność danemu słowu i rycerskość wobec dam wciąż są w cenie.
- Zabrakło świętych, asceza już nikomu nie imponuje, lecz franciszkańska miłość do świata, zwierząt, dzieci – to uniwersalna przecież forma miłości do Boga.
A ideał wszechstronnego umysłu renesansowego lub tolerancyjnego, wykształconego wolnomyśliciela oświeceniowego – wciąż pożądany.
literatury staropolskiej
- Wartość historyczna literatury staropolskiej jest sprawą jasną. Jako dokument swoich czasów jest bezcennym źródłem dla historyków, badaczy języka czy obyczajów. Nawet to, że możemy stwierdzić, iż zmieniały się układy społeczne, funkcje, krój sukien, ale natura człowieka i dylematy były, są i będą te same – to także zawdzięczamy istnieniu tej literatury!
- Wartość patriotyczna – to szczególnie eksponowany motyw literatury staropolskiej, bo: wciąż aktualny, bardzo wychowawczy, obrazujący miłość ojczyzny dawnych Polaków. Stał się jeszcze ważniejszy w kontekście zaborów i utraty niepodległości. Opisywane problemy często są podobne do bolączek dzisiejszej Rzeczypospolitej, krytyka egoizmu i stawianie prywaty ponad sprawy ojczyzny – niestety też, a i rady stawiane ówczesnym politykom przydałyby się współczesnym. Przy temacie: „miłość ojczyzny”, nawet gdy nie dotyczy on tylko epok staropolskich – obszar tych czterech epok jest w zasadzie nie do pominięcia.
Zapamiętaj!
Literatura dawna – to termin, którym umownie obejmujemy literaturę powstałą od zarania dziejów do wieku XIX. Czyli w literaturze powszechnej od Homera po Rousseau, a w polskiej – tak zwaną literaturę przedrozbiorową lub staropolską. Mimo wielkiej przestrzeni czasu, arcydzieł nie ma tak wiele – tym łatwiej je zapamiętać.
Literatura staropolska i powszechna o…
miłości ojczyzny
Edukacja obywatelska
• Jan Kochanowski – Pieśni (V, XII), Odprawa posłów greckich
• Andrzej Frycz-Modrzewski – O poprawie Rzeczypospolitej
• Piotr Skarga – Kazania sejmowe
• Wacław Potocki – Transakcja wojny chocimskiej, wiersze
Publicystyka oświeceniowa
• Stanisław Staszic
• Hugo Kołłątaj
• Franciszek Salezy Jezierski
• Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
• Ignacy Krasicki – Do króla
• Stanisław Konarski – O skutecznym rad sposobie
władzy
Z antyku:
• Platon – Państwo
• Sofokles – Antygona
Późniejsze:
• Gall Anonim – Kronika
• William Szekspir – Makbet
• Niccoló Machiavelli – Książę
• Tomasz Morus – Utopia
• Jan Kochanowski – Odprawa posłów greckich
• Ignacy Krasicki – Do króla
miłości
• Dzieje Tristana i Izoldy
• Francesco Petrarka – Sonety do Laury
• William Szekspir – Romeo i Julia
• Jan Andrzej Morsztyn – poezje
szczęściu (radości, śmiechu)
• Giovanni Boccaccio – Dekameron
• François Villon – Wielki testament
• William Szekspir – komedie
• Jan Kochanowski – fraszki
• François Rabelais – Gargantua i Pantagruel
• Ignacy Krasicki – Satyry
• Molier – Świętoszek
• Franciszek Zabłocki – Fircyk w zalotach
wsi (naturze)
• Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego, Krótka rozprawa…
• Jan Kochanowski – Pieśń świętojańska o sobótce
• Szymon Szymonowic – Sielanki
• Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
• Jean Jacques Rousseau – Emil, Nowa Heloiza
sposobie na życie
• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• François Villon – Wielki testament
• Alighieri Dante – Boska komedia
• Giovanni Boccaccio – Dekameron
• Jan Kochanowski – pieśni, fraszki, Treny
• Miguel Cervantes – Don Kichot
• Wolter – Kandyd
• Ignacy Krasicki – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, bajki
Najważniejsze utwory
Literatura powszechna
- Pieśń o Rolandzie
- O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu
- François Villon – Wielki testament
- Dante – Boska komedia
- Giovanni Boccaccio – Dekameron
- Niccoló Machiavelli – Książę
- William Szekspir – Hamlet, Makbet, Romeo i Julia i inne
- Miguel Cervantes – Don Kichot
- Molier – Świętoszek, Skąpiec, Mieszczanin szlachcicem
- Wolter – Kandyd
- Jean Jacques Rousseau – Nowa Heloiza
Wybór polskich tytułów
- Bogurodzica
- Legenda o św. Aleksym
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
- Gall Anonim – Kronika
- Mikołaj Rej – Żywot człowieka poczciwego
- Jan Kochanowski – fraszki, Pieśni, Treny, Odprawa posłów greckich
- Andrzej Frycz-Modrzewski – O poprawie Rzeczypospolitej
- Jan Andrzej Morsztyn – poezje
- Daniel Naborowski – poezje
- Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
- Ignacy Krasicki – poezje, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
- Julian Ursyn Niemcewicz – Powrót posła
Wzory sformułowania tematu
- Są utwory dawno temu napisane, lepiej odpowiadające naszym oczekiwaniom niż utwory świeższej daty. Skomentuj tę opinię na wybranych przykładach.
- Czytanie przeszłości. Moja przygoda z literaturą dawną do roku 1795.
- „Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem (…) to nakryty kamieniem Ojców proch”. Słowa Wiktora Gomulickiego uczyń mottem rozważań o potrzebie poznawania literatury staropolskiej lub podejmij polemikę z zaprezentowaną w nich opinią.
- „Tam nasz początek” (Czesław Miłosz). Zinterpretuj słowa poety w odniesieniu do średniowiecza i odrodzenia.
- Literatura staropolska źródłem wiedzy o człowieku, społeczeństwie i ojczyźnie.
- Literatura doby przedrozbiorowej – odległe utwory czy źródło aktualnych myśli o człowieku, społeczeństwie, ojczyźnie?
- Co, Twoim zdaniem, decyduje o trwałości dorobku literackiego doby staropolskiej?
- Które z myśli renesansowych pisarzy dedykowałbyś współczesnym politykom i dlaczego?
Komentarz:
Z przeglądu tematów maturalnych wynika, że częstotliwość występowania takiego tematu zawsze była duża. Chodzi głównie o wskazanie wartości uniwersalnych dorobku dawnych epok oraz ich obecności w myśli i twórczości późniejszej i współczesnej, bo są wciąż obecne.
Ty wobec literatury staropolskiej
Część tematów każe oceniać dawną literaturę, wypowiedzieć się jako jej czytelnik.
Nie należy ani się tym martwić, ani przesadzać w pochwałach. To, co warte jest docenienia, czasem wręcz niezwykłe, nawet w naszych czasach nowatorskie – wymieniliśmy wyżej. Ale faktem jest, że część tej literatury jest już martwa, tylko pomnikowa i nikt nie czyta dla własnej przyjemności Powrotu posła lub Transakcji wojny chocimskiej. Wszyscy o tym wiedzą – nauczyciele też, lepiej więc stwierdzić, że jednak dydaktyzm już przebrzmiał, język staropolski często jest niezrozumiały, niektóre poglądy lub realia uległy dezaktualizacji lub są po prostu dyskusyjne. Barokowa składnia i poetyka też nie muszą rzucać na kolana współczesnego czytelnika.
A lepsze jest podejście szczere i rozsądne do tych lektur niż fałszywe peany.
Zobacz: