William Szekspir urodził się w 1564 r. w miasteczku Stradford-upon–Avon w hrabstwie Warwickshire. Jego ojciec, John, pochodzący ze wsi, przeniósł się do Stradfordu i ożenił z córką swego chlebodawcy, Mary Arden. William był ich trzecim dzieckiem, miał siedmioro rodzeństwa. Przez jakiś czas dobrze im się powodziło, ojciec Williama, rękawicznik, piastował urząd burmistrza, mógł sobie nawet pozwolić na kupno kilku domów. Potem rodzina zubożała. Szekspir uczęszczał do średniej szkoły ogólnokształcącej o dość wysokim poziomie. To koniec jego edukacji – w wieku osiemnastu lat ożenił się ze starszą od siebie o osiem lat Anną Hathaway. Dziewiętnastoletni zaledwie William został ojcem Zuzanny, a dwa lata później przyszły na świat bliźniaki Hamnet i Judith; Hamnet, jedyny syn, umiera w dzieciństwie, córki zaś wyjdą za mąż i uczynią Szekspira dziadkiem czworga wnucząt. Mając mniej więcej dwadzieścia cztery lata, przenosi się do Londynu. Nie tylko bez rodziny, ale też bez zawodu, wykształcenia i konkretnych planów na przyszłość. Mimo to już za kilka lat zdobędzie sławę i pieniądze. Będzie pomagał finansowo rodzinie, lecz nie sprowadzi jej do stolicy. Z okresu jego pobytu w Londynie, z roku 1592, pochodzi pamflet Roberta Greena Szczypta rozumu za grosze – autor ostrzega w nim kolegów dramaturgów przed aktorami, wśród których żeruje „wrona parweniuszka”, wyobrażająca sobie, że jest jedynym „Trzęsisceną” w kraju. To oczywiście aluzja do Szekspira… Wiemy, że późniejszy autor Hamleta zaczynał jako aktor i że podobno nie był w tym zbyt dobry. Potem zajmował się już tylko pisaniem.
Pierwszym sukcesem teatralnym była premiera Króla Henryka VI, jednej ze sztuk historycznych. Szekspir miał wtedy dwadzieścia osiem lat. Od 1594 r. zaczynają się ukazywać drukiem pierwsze jego utwory dramatyczne, co wiąże się nie tylko z rosnącą sławą, ale i z przypływem gotówki – występuje w imieniu ojca o herb dla swojej rodziny i zostaje mu on przyznany. Ponadto kupuje kamienicę w Stradfordzie. Do 1598 r. zdążył już stworzyć wiele znakomitych dzieł: Sonety, Sen nocy letniej, Kupca weneckiego, Tytusa Andronikusa oraz Romea i Julię. Jego najsławniejsze wielkie tragedie powstały po kilkuletniej przerwie w pisaniu. To Hamlet, Otello, Król Lear i Makbet. Potem zaczyna powoli wycofywać się z walki o prymat w angielskiej dramaturgii. Jego łabędzi śpiew to Burza i Zimowa opowieść. Na krótko przed śmiercią przenosi się na stałe do Stradfordu, gdzie umiera w wieku pięćdziesięciu dwóch lat, w roku 1616.
Twórczość Szekspira
- I okres, lata 1590 – 1594: powstają Henryk VI i Ryszard III, a prócz tego Komedia omyłek oraz Tytus Andronikus.
- II okres, lata 1594 – 1600: powstaje większość kronik historycznych – Ryszard II, dwie części Henryka IV, Henryk V, a także większość komedii – m.in. Sen nocy letniej, Jak wam się podoba, Wieczór Trzech Króli, oraz tragedia miłosna Romeo i Julia.
- III okres, 1601 – 1609: powstają największe tragedie – Hamlet, Otello, Król Lear, Makbet, Antoniusz i Kleopatra.
- IV okres: powstają dramaty, w których bardzo dużą rolę odgrywają elementy fantastyczne i świat baśniowy, np. komedia fantastyczna Burza, ukazuje się także cykl 154 Sonetów.
Dramat przed Szekspirem
- Gdy Szekspir chodził jeszcze do szkoły, miał zapewne możliwość oglądania misteriów – popularnych w owym czasie, wystawianych na wolnym powietrzu, dramatów religijnych opartych na motywach Starego Testamentu i Nowego Testamentu.
- Dopiero od połowy XV w. rozwija się instytucja trup aktorskich, grających w zamkach możnych panów. Ze zjawiskiem tym wiążą się tzw. interludia – krótkie sztuki, w których nie występowało zbyt wiele postaci, a jeden aktor grał często kilka ról.
- Pod koniec XV w. w Anglii następuje odrodzenie zainteresowania starożytnością. Grywano wtedy sztuki Plauta i Seneki, a nawet pisano, oparte na wzorcach antycznych, sztuki w języku angielskim.
- Dopiero jednak w okresie renesansu wprowadzono pojęcie tragedii i komedii jako odrębnych gatunków. Do tej pory bowiem mianem tragedii określano utwór, który kończył się źle, smutno, do komedii zaś – dzieła kończące się dobrze, ale niekoniecznie zabawne.
Życie teatralne w elżbietańskiej Anglii
Epoka elżbietańska to jeden z najbardziej malowniczych okresów w dziejach Anglii. Rządy sprawowała wówczas królowa Elżbieta I, ostatnia z dynastii Tudorów, córka Henryka VIII i Anny Boleyn. Jej panowanie to czasy dobrobytu i stabilizacji politycznej. Anglia jest wówczas mocarstwem. Londyn – największym miastem ówczesnej Europy i najważniejszym na świecie portem. Liczył około 250 tysięcy mieszkańców. Dziś ta liczba nie robi na nas wrażenia, ale wówczas to naprawdę było coś. Londyn Elżbiety I to dzisiejsze City otoczone przez szybko rozwijające się przedmieścia, bardzo niebezpieczne o zmroku. Przybysze podziwiali pałac Westminsterski, katedrę św. Pawła i dopiero co ukończony budynek Giełdy Królewskiej.
Elżbieta I panowała w latach 1558-1603. A zatem niemal całe życie Szekspira przypadło na czas jej rządów. Oglądał rozkwitły podczas sprawowania przez nią władzy Londyn. Wtedy też powstały jego największe dzieła: Hamlet, Król Lear, Romeo i Julia.
- Królowa nie utrzymywała własnego zespołu aktorskiego, ale była życzliwą patronką ludzi teatru. Za czasów Szekspira rywalizowały ze sobą dwie trupy: Słudzy Lorda Admirała oraz Słudzy Lorda Szambelana, a wśród tych ostatnich sam Szekspir. Rywalizacja była niezwykle zacięta.
- Pierwszy stały teatr w Anglii zbudowano w Londynie w 1576 r. i nazwano po prostu The Theatre. Ściśle rzecz biorąc, stanął on poza murami Londynu, bo władze miejskie nie chciały się zgodzić na to, by przedstawienia odbywały się w mieście. Teatr ów spłonął i na jego miejscu wybudowano słynny The Globe.
- The Globe to teatr kojarzący się z Szekspirem i silnie związany z jego osobą. Od roku 1599 dawali tu przedstawienia Słudzy Lorda Szambelana. Sztuki Szekspira wchodziły na scenę niemal zaraz po napisaniu. To właśnie tu po raz pierwszy wystawiono Hamleta i Króla Leara. The Globe jest rekordzistą pod względem liczby ważnych prapremier – nie dorównał mu żaden teatr na świecie! Znaczenie tego teatru było ogromne, podobnie zresztą jak teatru w ogóle.
- Największy ówczesny teatr, The Swan, mieścił około trzech tysięcy widzów.
- Teatr był jedną z ulubionych rozrywek. Londyńczycy stanowili bardzo wyrobioną publiczność i nie można im było sprzedać szmiry. Na przedstawienia na wolnym powietrzu chodzili przedstawiciele wszystkich grup społecznych, a do elitarnego Blackfriars uczęszczali znawcy literatury, ludzie wykształceni.
- W typowym teatrze elżbietańskim nie było kurtyny, toteż zmiany dekoracji odbywały się na oczach widzów. Scenografia nie miała zresztą większego znaczenia, największą wagę przywiązywano do gry aktorskiej i słowa poetyckiego. Rekwizytów było niewiele, za to efektowne i bogate były kostiumy aktorskie, często kupowane od możnych. W rolach kobiecych występowali młodzi chłopcy przed mutacją. Ówczesna scena była rodzajem platformy o długości kilkunastu metrów, otoczonej z trzech stron widownią. Grano przy świetle dziennym.
- Ludzie sceny nie cieszyli się na ogół dobrą reputacją, dlatego władze kościelne piętnowały chodzenie do teatru, który, mimo rzucanych nań klątw, cieszył się ogromną popularnością.
Najważniejsze dramaty Szekspira
Tragedie:
- Hamlet
Dramat człowieka, który nie umie sobie poradzić z własną duszą i z otaczającym go światem. Wszystko mu się wali: wuj zamordował jego ojca i poślubił matkę, duch ojca domaga się zemsty, Ofelia – miłości. Nie znajduje w nikim oparcia, miota się bezradnie, aż w końcu ginie w pojedynku. Dramat, który można nazwać tragedią myśli – kotłują się one nieustannie, zaburzają obraz rzeczywistości i powodują, że duński królewicz popełnia wiele błędów…
- Otello
Studium obsesyjnej zazdrości. Historia człowieka, który „pokochał nie nazbyt mądrze, lecz nazbyt gorąco”. Otello morduje ukochaną Desdemonę w przypływie dzikiej zazdrości. Być może, musiało się to skończyć źle, bo Otella i Desdemonę różniło właściwie wszystko: wiek, kolor skóry, pochodzenie, charakter. On jest Maurem, mało finezyjnym w swych reakcjach żołnierzem. Ona – delikatną, łagodną i wrażliwą córką senatora. To prawdziwy thriller! Otello dusi niewierną, jego zdaniem, Desdemonę na oczach publiczności. Poznawszy prawdę – przekonawszy się, że była mu wierna – przebija się mieczem. W tym dramacie na uwagę zasługuje także czarny charakter, sprawca całego nieporozumienia, demoniczny chorąży Jago. Współcześni interpretatorzy nazywają tę sztukę tragedią seksu…
- Król Lear
Porusza bardzo ważny temat układów rodzice – dzieci. To historia starego króla, który nie umiał dokonać właściwego wyboru: niesprawiedliwie podzielił królestwo pomiędzy córki. Najwięcej ofiarował Reganie i Goneryli, córkom wymownym, ale niegodziwym, a Kordelię, pozbawioną daru wymowy, lecz prawą – wyklął. Ponury dramat – triumfują podstęp, brak skrupułów, zło. Szlachetni, których jest niewielu – Kordelia, Gloucester – ponoszą klęskę. Zakończenie sztuki przeznaczone jest dla ludzi o mocnych nerwach…
- Makbet
Analiza psychologiczna ludzi owładniętych żądzą władzy. Także historia, która dowodzi, jak trudno zmazać winę i na zawsze uciszyć własne sumienie.
Komedie
- Sen nocy letniej
Jedna z najczęściej grywanych komedii Szekspira. Mnóstwo miłosnych intryg, wiele zakochanych par. Rzeczywistość ludzką raz po raz przenika świat elfów, duszków, skrzatów, z którego pochodzi psotny Puk. Posługując się eliksirem miłości, w zabawny i zaskakujący sposób plącze losy bohaterów. Wszystko kończy się szczęśliwie – połączeniem zakochanych par. Warta uwagi jest ucieszna parodia motywu teatru w teatrze: rzemieślnicy ateńscy w sposób wyjątkowo nieporadny wystawiają sztukę o Pyramie i Tysbe. Muzykę do tej komedii napisał Feliks Mendelssohn-Bartholdy, a pochodzący z tej kompozycji marsz weselny znamy wszyscy.
- Wieczór Trzech Króli
Jedna z najdoskonalszych komedii. Tematem jest intryga miłosna. Bohaterka, Viola, aby zdobyć serce ukochanego, zakłada męskie przebranie. Kobieta przebrana za mężczyznę to oczywiście bardzo stary chwyt, podobnie jak obecność „nieśmiertelnych typów komediowych”, w tym wypadku sir Czkawki i sir Chudogęby.
- Poskromienie złośnicy
Młodsza z sióstr, urocza Blanka, ma wielu adoratorów, lecz nie może wyjść za mąż, gdyż zwyczaj nakazuje, by pierwsza na ślubnym kobiercu stanęła starsza siostra. Tymczasem wygadana, bezczelna i gburowata Kasia odstrasza mężczyzn. W końcu jednak znalazł się śmiałek, który przez głodzenie, upokorzenia i tortury psychiczne „wychował” Kasię na wzorową żonę…
- Burza
Dramat ten, określany jako komedia fantastyczna, na dobrą sprawę pozbawiony jest akcentów komediowych. To wzruszająca, lecz gorzka sztuka. Prospero, odsunięty od władzy przez brata, udał się na wygnanie. Tam poznał wiedzę tajemną, dzięki której podporządkował sobie duszka Ariela i mściwego, pokracznego Kalibana, który sprawia mu wiele kłopotów. Dramat kończy piękny gest przebaczenia i pojednania: Prospero wyrzeka się magicznej mocy, uwalnia Ariela i Kalibana. To ostatnie arcydzieło geniusza, efektowne pożegnanie ze sztuką. Większość interpretatorów jest zdania, że Prospero to swoisty autoportret autora…