Przegląd pojęć
- Alegoria
Szczególny symbol – stały, tak utrwalony w świadomości społecznej, że jasny dla wszystkich. Na przykład kostucha jako śmierć, statek tonący jako obraz ojczyzny, paw jako obraz pychy. Wieki średnie uwielbiały alegorie i chętnie posługiwano się nimi w tekstach kultury.
- Apokryfy – to opowieści łączące wątki biblijne z legendą, baśnią. Utwory te nawiązują do Pisma Świętego, ale są nieuznawane przez władze kościelne. Pochodzące z nich wątki i motywy, często oparte są na fantastyce, bardzo rozpowszechniły się w tekstach hagiograficznych. (Rozmyślania przemyskie).
- Ars moriendi – sztuka umierania – w literaturze religijnej utwory o charakterze moralistycznym, będące rozmyślaniem na temat śmierci, zawierające wskazówki, jak człowiek powinien przygotować się na jej przyjście. Przykład najlepszy to śmierć Rolanda – pełna symboliki, patosu, nawiązań do Biblii. Śmierć była bardzo ważnym tematem w średniowieczu.
- Asceza – ulubiony przez ludzi średniowiecza model religijności polegający na odrzuceniu dóbr doczesnych (jak pieniądze, sława, miłość) i poświęceniu całego życia poznaniu mistycznemu. Towarzyszą temu praktyki umartwieniowe – od postu po samookaleczenia. Wszystko po to – by zbliżyć się do Boga i niejako złożyć mu ofiarę z samego siebie. Postawy ascetyczne były w średniowieczu naprawdę dość popularne – świadczy o tym mnogość żywotów świętych – ascetów, z których najistotniejsza jest dla nas Legenda o św. Aleksym.
- Błazenada – także jest w epoce średniowiecza. Karnawał to część średniowiecznego świata. Raz w roku za zgodą biskupa odbywało się święto błazeńskie – wówczas wszystko było na opak, pozwalano sobie na uczty i szaleństwa, a nawet parodiowanie świętości.
- Chansons de geste – po francusku „pieśń o czynach”. Epicka opowieść o losach dzielnego rycerza (lub dzielnych rycerzy). Najbardziej znany przykład – Pieśń o Rolandzie. Chanson de geste wykazuje liczne podobieństwa do eposu – bywa też nazywana eposem rycerskim – nie jest jednak „czystej krwi” przedstawicielem homeryckiego gatunku. Jej bohaterami są wszak szlachetnie urodzeni wojownicy i piękne damy wysokiego rodu, opiewa zaś – właśnie te „czyny” – rzecz jasna – bohaterskie i godne najwyższego podziwu.
- Danse macabre – taniec śmierci. Modny w epoce temat, nie tylko w literaturze, ale sztuce malarskiej. Polega na zobrazowaniu tańca śmierci – pląsu kostuchy, która zaprasza do siebie przedstawicieli wszystkich stanów. Tym samym zrównuje je – bez względu na wiek, bogactwo czy pochodzenie śmierć traktuje wszystkich tak samo.
- Etos – pojęcie, które każdy szybko chwyta, ale które trudno wyjaśnić. Określa zespół pożądanych cech, wartości i zachowań charakterystyczny dla jakiejś grupy społecznej (niekoniecznie w sensie klasowym). Dla średniowiecza najistotniejszy jest etos rycerski – uosabiany przez np. Rolanda czy Lancelota. Składają się nań rycerski honor, obyczajowość, system wartości (Bóg, honor, król). Jeśli dodamy do tego jeszcze modę i maniery – z połączenia tego wszystkiego wychodzi nam właśnie etos.
- Etos rycerski – cała kultura rycerska z uwzględnieniem zasad i rycerskiego kodeksu. Rycerz musiał być prawy, prawdomówny i wierny. Dążył do świetności poprzez walkę o wiarę. Szkolił się w rzemiośle, stawał do walki i wielbił damę swego serca.
- Feudalizm – ustrój społeczny w epoce. Istota tkwi w stanowości i silnym zhierarchizowaniu społeczeństwa. Na szczycie drabiny społecznej stoi król, rycerze są jego wasalami, z kolei oni mają swoich wasali. Władzę dzierżą feudałowie – czyli dobrze urodzeni, możni panowie i duchowieństwo. Na społeczeństwo stanowe składają się stany: arystokracja, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi.
- Gesta – łacińskie czyny – utwory opisujące wielkie, godne pochwały czyny jakiegoś bohatera; porównaj: chansons de geste – pieśni o czynach, starofrancuskie poematy epickie mówiące o przygodach wielkich rycerzy czy władców.
- Gotyk – wiodący od XIII w. styl w architekturze. Reprezentują go strzeliste katedry, okna zdobione witrażami, sklepienia łukowe. W odróżnieniu do ciężkich budowli romańskich świątynie gotyckie są wertykalne, wzniesione ku niebu, jaśniejsze.
- Hagiografia – żywotopisarstwo o świętych. Modne w epoce opowieści o życiu, czynach i cudach świętych. Proponowały ideał ascety. W duchu filozofii św. Augustyna ukazywały odrzucenie pokus świata, cierpienia, męczeńską śmierć bohaterów. Najlepszy przykład – Legenda o świętym Aleksym.
- Historiografia – dziejopisarstwo, utwory przedstawiające przeszłość historyczną. Do historiografii należą kroniki czy roczniki, gesta.
- Kronika – utwór przedstawiający przeszłe lub współczesne wydarzenia, zazwyczaj w porządku chronologicznym (chociaż w kronikach średniowiecznych niekiedy w ogóle nie pojawiają się daty!). Jej cechą charakterystyczną jest łączenie wiedzy historycznej z elementami fikcji, podaniami, legendami. Często autorzy kronik byli dalecy od obiektywności (np. tworzyli wychwalające władców panegiryki), łączyli opis faktów z moralizatorskimi komentarzami.
- Legenda – opowieść pełna niezwykłości i cudowności, opowiadająca o postaciach historycznych lub rzekomo historycznych; w średniowieczu także inne znaczenie powiązane z dydaktycznym charakterem utworu: to, co warto przeczytać (Legenda o świętym Aleksym).
- Liryka maryjna
Matka Boska jest szczególnie istotną postacią średniowiecznego życia religijnego. Jej pośrednictwo między ziemią a wysokościami urzekało ludzi epoki, całkiem na serio dopatrywali się w Niej zresztą kogoś w rodzaju dobrego ducha, który może szepnąć słówko, komu trzeba, i uzyskać skierowanie do czyśćca dla zbłąkanej duszy. Stąd też cały dział poezji średniowiecznej, jakim są modlitwy do Matki Boskiej, określany właśnie tym mianem.
- Memento mori – „pamiętaj o śmierci”. Ten łaciński zwrot służy za nazwę dla całego zespołu przedstawień i wyobrażeń eksploatującego ukochany przez średniowiecznych artystów motyw przemijania i niechybnej śmierci. Związany jest on dość ściśle z Koheletowskim pojęciem vanitas (czyli marności świata). Motyw memento mori jest jednym z najważniejszych tematów sztuki i literatury epoki. Odnajdziemy go zarówno w Bogurodzicy, jak i w Wielkim testamencie Villona.
- Misterium (tajemnica) – widowiska (misteria) odgrywające wątki biblijne: dzieje chrześcijaństwa, odkupienie ludzkości, Sąd Ostateczny (obrazujące tajemnice wiary).
- Moralitet – to pouczający dramat, w którym bohater – reprezentant ludzkości, po prostu człowiek – przemierza drogę życia i spotyka ucieleśnione cnoty i grzechy, wybiera dobro lub zło. U kresu drogi czeka nań – piekło lub niebo.
- Pareneza
Literatura parenetyczna to taka, która wskazuje godne naśladowania wzorce zachowań. Może być także swoistym przekaźnikiem etosu – w niej właśnie zawarte są charakterystyczne dla danego etosu prawa. Dla średniowiecza pareneza to pojęcie niezwykle istotne – bo większość utworów epoki poza tekstami stricte modlitewnymi ma właśnie taki charakter. A zatem chansons de geste, eposy rycerskie, hagiografia. Pareneza to jednak nie tylko średniowieczne zjawisko – mnóstwo tekstów o takim charakterze odnajdziemy na przykład w literaturze renesansu.
- Parenetyczna literatura – dzieła kształtujące i upowszechniające wzory postępowania związane z pełnieniem określonej roli społecznej. W starożytnej Grecji dotyczyła przede wszystkim ról „władzy” i obywatela; w Rzymie – gospodarza-rolnika, wojskowego, trybuna, konsula, mówcy. W średniowieczu bardzo rozpowszechniono ideał władcy, świętego i rycerza.
- Pareneza biesiadna – wzory postępowania i dobrego wychowania obowiązujące podczas uczty. Pareneza to pouczenie. Tak jak funkcjonowały w epoce wzorce osobowe (idealny władca, rycerz, święty), tak samo dostarczano kodeksów postępowania w różnych dziedzinach – także zachowania przy stole.
- Pasja – łacińskie passio – cierpienie. Obraz męki Chrystusa; pojawia się jako temat dzieł literackich, plastycznych, muzycznych (np. Jana Sebastiana Bacha).
- Pieta to kolejny średniowieczny motyw – znów zakorzeniony w sztukach plastycznych. To przedstawienie Matki Bożej bolejącej nad martwym ciałem Syna. Rzeźby lub malowidła o charakterze piety znajdziemy w prawie każdym średniowiecznym kościele. Motyw piety pojawia się jednak często także w literaturze epoki. Najbardziej znany przykład – Żale Matki Boskiej pod krzyżem.
- Roczniki – annały – spisy wydarzeń zachowujące porządek chronologiczny (najlepszy wzorzec antyczny to pisma Liwiusza). Średniowieczne roczniki bywały niekiedy jedynie krótkimi zapiskami mówiącymi o ważnych wydarzeniach i umieszczanymi np. na marginesach tablic świąt kościelnych.
- Romańska architektura
Wcześniejszy od gotyku styl w architekturze. Budowle w stylu romańskim są ciężkie, kopulaste, mają małe okna. Ich funkcjonalność podporządkowana jest celom obronnym.
- Romantyka świętości – tak badacz Huizinga nazwał zamiłowanie ludzi średniowiecza do ascezy. Postrzegano w ten sposób życie i wyjaśniano zagadkę śmierci.
- Teocentryzm
Naczelna wartość średniowiecza – Bóg w centrum, Bóg najwyższą wartością, szczęściem zbawienie, życie doczesne zaś niewarte uwagi. Sam człowiek – nikła przemijalna kruszyna.
- Uniwersalizm
Ujednolicenie całej Europy średniowiecznej pod pewnymi względami:- języka (łacina),
- władzy świeckiej (Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego),
- władzy duchownej, wynikającej z jednej religii chrześcijańskiej (papiestwo).
- Vanitas – motyw przemijania, kruchości życia ludzkiego poczucie, że życie ziemskie to marność, a wszystkich bezwarunkowo czeka śmierć. Biblijną Księgę Koheleta można uznać za źródło motywu.
- Wiersz zdaniowo-rymowy
Mówi się o nim także wiersz średniowieczny – co dobrze określa znaczenie tego systemu wersyfikacji w literaturze epoki.- Po pierwsze – każdy wers jest w nim odrębnym zdaniem.
- Po drugie – liczba sylab w poszczególnych wersach jest zmienna.
- Po trzecie – rymy mają charakter gramatyczny – to pary tych samych form gramatycznych – np. „nosimy – prosimy”.
- Żywot świętego
Utwór parenetyczny opisujący legendarne dzieje świętego, propagujący wzorzec świętości, kultywujący jego postać.
W zależności od wzorca świętości ma żywot dość schematyczną budowę. Na przykładzie żywotu ascety schemat biografii świętego wygląda następująco:- opis narodzin świętego,
- cudowne dzieciństwo,
- małżeństwo,
- ucieczka od świata, śluby czystości itp.
- podróż – dobrowolne wygnanie,
- cuda za życia,
- męczeńska śmierć,
- cuda po śmierci.
Zobacz: