Najważniejsze systemy filozoficzne:

  • augustynizm
  • tomizm
  • franciszkanizm

Od razu ­skojarz!

Odwołania do koncepcji człowieka sformułowanej przez św. Augustyna pojawiać się będą także w literaturze późniejszej, między innymi w XVII w. Widać je w zapowiadającej poglądy baroku twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego:

Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
(O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem)

 

Święty Augustyn (354 – 430)

Aureliusz Augustyn, najwybitniejszy z Ojców Kościoła, nawrócił się, mając ponad trzydzieści lat. Wcześniej studiował w Kartaginie, zajmował się retoryką, fascynowały go pisma starożytnych filozofów – Cycerona i Plotyna. O latach młodości napisał później: „[…] zarówno sam byłem uwodzony, jak i innych wodziłem na manowce. Inni mnie oszukiwali i ja oszukiwałem innych”. Pod wpływem matki, późniejszej świętej Moniki, i kazań świętego Ambrożego Augustyn przeżył głęboki przełom duchowy. Przyjął święcenia kapłańskie, a w 395 r. został biskupem Hippony.

Ważne dzieła:

  • Wyznania – najważniejsze dzieło św. Augustyna, składające się z 13 ksiąg; powstało ok. roku 400;
  • Solilokwia – czyli rozmowy z samym sobą;
  • Państwo Boże.

 

Co głosił św. Augustyn?

  • Podział świata na dwie sfery: materialną i duchową, idealną. W ten sposób św. Augustyn łączył zasady chrześcijaństwa z poglądami Platona, u którego istnieją rzeczy i idee, przy czym rzeczywistość jest tylko niedoskonałym odbiciem wiecznych i niezmiennych idei.
  • Teocentryzm. Wszystko zaczyna się i kończy na Bogu, On jest ośrodkiem wszechświata i wszelkich ludzkich myśli.
  • Człowiek rozdarty pomiędzy dążenia duszy i ciała. Dualizm świata ujawnia się w samym człowieku, którego tworzą cząstka materialna, ziemska (ciało) oraz cząstka duchowa, doskonała (dusza). Pierwsza popycha do grzechu, druga pragnie zbliżyć się do Boga. Dlatego człowiek przeżywa nieustanny konflikt (filozofia dramatyczna). Ma jednak wolną wolę i może wybierać. Święty Augustyn zachęcał do odrzucenia marności świata, ascezy (ignorowania pragnień ciała).
  • Warunkiem szczęścia – poznanie Boga. Niezbędne do tego jest wniknięcie we własną duszę: „Wejdź w siebie samego, we wnętrzu człowieka mieszka prawda” (waga refleksji nad samym sobą).
  • Iluminacja (oświecenie) źródłem wiedzy. Rozum odgrywa w poznawaniu świata rolę drugorzędną, niezbędna jest wiara. Kiedy wierzymy, Bóg pozwala nam poznać siebie samego i świat dzięki szczególnej łasce oświecenia. „Kochaj Boga i rób, co chcesz” – brzmią słynne słowa świętego.
  • Historia to ciągłe ścieranie się państwa Bożego i państwa ziemskiego. „Dwie miłości powołały dwa państwa: miłość własna, posunięta aż do pogardy Boga, powołała państwo ziemskie [civitas terrena]; miłość Boga, posunięta aż do pogardzania sobą, powołała państwo Boże [civitas Dei], przy czym […] nie żyją one ze sobą w zgodzie”.

Święty Tomasz z Akwinu (1225-1274)

Pochodzący z włoskiej rodziny hrabiowskiej filozof i teolog. Uczył się u benedyktynów w klasztorze Monte Cassino, później, w 1243 r., wstąpił do zakonu dominikanów. Studiował w Paryżu i Kolonii, poświęcił się pracy naukowej, m. in. wykładał teologię. Jego poglądy filozoficzne do dziś są dyskutowane. W 1879 r. zostały uznane za oficjalną wykładnię nauki Kościoła, w wieku XX próbowano je połączyć ze współczesną filozofią i powstał tzw. neotomizm.

Ważne dzieła:

  • Traktat o człowieku;
  • Summa teologiczna (słowo „summa” oznacza zebranie i uporządkowanie całej wiedzy).

Co głosił św. Tomasz?

  • Analiza boskich dzieł drogą do poznania Boga. „Piękno zewnętrzne w świecie jest odbiciem boskiej doskonałości i Jego skończonego piękna”. Poznawanie rzeczywistości za pomocą zmysłów pozwala rozumowi ludzkiemu poznać prawdy ­uniwersalne.
  • Ład i harmonijność tego, co Bóg stworzył. Wszystkie składniki świata tworzą logiczną całość, zostały hierarchicznie uporządkowane. Są rzeczy mniej i bardziej doskonałe, a „Bóg rządzi niższymi stworzeniami przez wyższe”. Stwórca to najwyższe Dobro, nadające światu sens i cel.

Hierarchia bytów według św. Tomasza:

Bóg (ideał doskonałości);
↓
aniołowie;
↓
człowiek;
↓
zwierzęta;
↓
rośliny;
↓
materia nieożywiona;
↓
żywioły.

  • Akceptacja miejsca człowieka w ustalonej przez Boga hierarchii. Według św. Tomasza człowiek jest „małym światem”, odbiciem harmonii kosmosu. Ludzie powinni jedynie uważać, by różnego rodzaju pokusy nie sprowadziły ich na manowce, nie skłoniły do wyboru pozornych wartości – nacisk na etykę!
  • Hierarchia społeczna składnikiem ładu całego świata. Nierówność różnych stanów wynika z Boskiego planu – człowiek powinien więc zaakceptować swoje miejsce w społeczeństwie, nie buntować się przeciwko temu na przykład, że jest biednym chłopem. Gdyby Pan chciał inaczej, uczyniłby go rycerzem.

Hierarchia stanów średniowiecznego społeczeństwa:

  • król – najwyższy senior;
  • rycerstwo i duchowieństwo;
  • mieszczanie;
  • chłopi.

 

Zapamiętaj!

Scholastyka
Średniowieczna filozofia szkolna; łacińskie scholasticus znaczy: szkolny. Jednym z jej twórców był właśnie św. Tomasz. Próbowała połączyć rozum i wiarę, tzn. podstawowe prawdy – zwłaszcza religijne – udowadniać za pomocą rozumowania. Twórcy scholastyki wykorzystywali przy tym dzieła antycznych filozofów, przede wszystkim zasady logiki Arystotelesa. Typowe dla tej metody filozoficznej było właśnie sięganie do autorytetów, wykorzystywanie gotowych rozwiązań.

Później scholastyka coraz częściej była kojarzona z jałowymi, bezużytecznymi spekulacjami (typu: dlaczego aniołowie, którzy się śnili Jakubowi, schodzili po drabinie, choć przecież mieli skrzydła?). Dziś mianem scholastyki określa się skostniały, schematyczny sposób myślenia.

 

Oto, z jakich pięciu źródeł św. Tomasz wywodził argumenty na istnienie Boga:

  1. Z ruchu – każdy ruch musi mieć swoją przyczynę; coś, co się porusza, musi być poruszane przez coś innego. Analizując to, „musi się dojść do czegoś pierwszego poruszającego, które przez nikogo nie jest poruszane; a wszyscy rozumieją, że to jest Bóg”.
  2. Z przyczyny sprawczej – w świecie widoczny jest porządek przyczyn sprawczych, a pierwszą z nich jest właśnie Bóg.
  3. Z tego, co jest możliwe i co jest konieczne – nie wszystkie byty są możliwe, ale musi być coś, czego istnienie jest konieczne i „jest przyczyną konieczności dla innych rzeczy” (to Bóg!).
  4. Ze stopni, które się w rzeczach znajduje – w rzeczach może być czegoś „mniej” lub „więcej”. Aby móc to określić, konieczne jest porównanie z ideałem, a jest nim Bóg.
  5. Z rządów wszechświata – pewne rzeczy niemające własnego rozumu działają jednak w sposób celowy, np. strzała wypuszczona przez łucznika. „Istnieje tedy coś rozumnego, przez co wszystkie rzeczy naturalne kierowane są do celu; a to nazywamy Bogiem”.

Święty Franciszek z Asyżu (1181 -1226)

Urodził się w rodzinie bogatego kupca Piotra Bernardone. Jako młody człowiek lubił hulanki, piękne stroje i dobre jedzenie; jeden z kronikarzy napisał nawet: „nikt nie przewyższał go w błazeństwie”. W 1202 r. Franciszek został wzięty do niewoli w czasie wojny Asyżu z Perugią i długo chorował. Potem planował udział w wyprawie krzyżowej, ale we śnie dostał nakaz powrotu do rodzinnego miasta. W 1205 r. przyszło nawrócenie. Przełomowym momentem okazało się spotkanie z trędowatymi. Później Chrystus przemówił z krzyża do przyszłego świętego: „Franciszku, idź i odnów mój dom, bo popada w ruinę”. Wówczas młodzieniec wybrał całkowite ubóstwo i trud nawracania ludzi. Publicznie wyrzekł się swego majątku: przed zgromadzonym tłumem, w tym przed własnym ojcem, rozebrał się do naga, w ów symboliczny sposób odrzucając bogactwo i wcześniejsze życie. Zaczął żebrać, głosić kazania, dużo podróżował – był m.in. w Egipcie i Ziemi Świętej. Szybko zaczęli przyłączać się do niego uczniowie. Już w 1209 r. została zatwierdzona reguła zakonu franciszkanów. Pod koniec życia święty otrzymał stygmaty. Zmarł w Asyżu 3 października 1226 r. Został kanonizowany już dwa lata po śmierci, a w 1230 r. jego zwłoki umieszczono w zbudowanej na jego cześć bazylice. Od 1939 r. św. Franciszek jest jednym z patronów Włoch, a w 1980 r. papież Jan Paweł II uczynił go patronem ekologów.

Przeczytaj:

  • Kwiatki świętego Franciszka pióra nieznanego autora z XIV w., zbiór opowiadań o życiu świętego i dokonywanych przez niego cudach, np. nawróceniu „okrutnie złego wilka z Gubbio”;
  • późniejsze utwory nawiązujące do filozofii franciszkańskiej, np. wiersze Leopolda Staffa, który przetłumaczył na polski Kwiatki świętego Franciszka, Jana Kasprowicza Przeprosiny Boga, utwory Romana Brandstaettera, ks. Jana Twardowskiego.

Obejrzyj:

  • film Pieśń słoneczna w reż. Franca Zeffirellego – o życiu św. Franciszka;
  • fascynujące freski Giotta di Bondone z bazyliki św. Franciszka w Asyżu; najbardziej znane z nich to Kazanie św. Franciszka do ptaków i Wyrzucenie złych duchów z Arezzo.

 

Co głosił święty Franciszek?

  • Ubóstwo, ale nie skrajną ascezę. Ciało jest także darem Bożym i należy je szanować, a nie bezmyślnie niszczyć.
  • Wiarę radosną i prostą. Bóg jest najlepszym ojcem, a jego miłość przejawia się w pięknie otaczającego świata. Należy cieszyć się z życia. Święty nazywał sam siebie wesołkiem Bożym.
  • Braterstwo. Ewangelia nakazuje miłosierdzie i pomoc bliźniemu, zwłaszcza w potrzebie. Franciszkanie opiekowali się chorymi.
  • Miłość do całego świata. Jesteśmy częścią stworzenia, a inne dzieła Boga to nasi bracia i nasze siostry. Nazywa tak Franciszek nawet śmierć! Zwierzęta określa jako naszych braci mniejszych, ludzie powinni się nimi opiekować. Obrazy i rzeźby przedstawiają tego świętego zazwyczaj właśnie w otoczeniu zwierząt, np. ptaków.

Pochwalony bądź, Panie, z wszystkimi swymi twory,
Przede wszystkim z szlachetnym bratem naszym słońcem
[…]
Pochwalony bądź, Panie, przez brata naszego, księżyc, i nasze siostry, gwiazdy;
Tyś ukształtował je w niebie jasne i cenne, i piękne.
Pochwalony bądź, Panie, przez brata naszego, wiatr,
I przez powietrze, i czas pochmurny i pogodny, i wszelki,
Przez które dajesz tworom swoim utrzymanie.
Święty Franciszek, Pochwała stworzenia

 

Od razu ­skojarz!

Oprócz tych trzech wielkich filozofów działali też oczywiście inni, mniej znani.

  • Piotr Abelard, żyjący na przełomie wieków XI i XII, uważał, że idee nie istnieją poza rozumem, który je pojmuje. Filozof dwukrotnie potępiony przez Kościół. Do historii literatury przeszedł z powodu nieszczęśliwej miłości do swojej uczennicy Heloizy. Rozdzieliła ich rodzina dziewczyny, a sam Abelard został okaleczony w akcie zemsty. Kochankowie resztę życia spędzili w klasztorach, skąd pisali do siebie listy. Do ich losów nawiązał w XVIII w. Jan Jakub Rousseau, pisząc Nową Heloizę.
  • Albert Wielki, żyjący w XIII w. dominikanin i nauczyciel św. Tomasza z Akwinu. Jeden z twórców scholastyki.
  • William Ockham, żyjący w XIV w. franciszkanin, przeciwnik tomizmu. Zajmował się znakami językowymi. Sformułował zasadę ekonomii myślenia (słynna „brzytwa Ockhama”).

 

Augustynizm

Św. Augustyn żył właściwie jeszcze w starożytnoś­ci, na przełomie IV i V w. n.e. Na chrześcijaństwo nawrócił się dopiero, będąc dorosłym, jednak szybko dał się poznać jako wielki chrześcijański myśliciel, co zresztą zaowocowało funkcją biskupa. Nieco upraszczając, można powiedzieć, że św. Augustyn dokonał przeniesienia na grunt chrześcijaństwa filozofii Platona. Podstawową ideą według św. Augustyna jest uznanie wiary za pełnoprawną drogę poznania wiedzy o świecie – ale przede wszystkim – o Bogu. Bóg bowiem, zdaniem filozofa, udziela nam łaski iluminacji – czyli poznania tajemnic życia właśnie na drodze wiary. Człowiek jest w konfrontacji z Najwyższym czymś marnym i dalece niedoskonałym. Może tylko prosić o łaskę oświecenia. Do tego zaś potrzebna jest silna, niezmącona, bezgraniczna wiara. To ona, według św. Augustyna, jest naszym jedynym oparciem w niepewnym życiu.

Tomizm

Święty Tomasz z Akwinu działał w XIII wieku – uznaje się go za drugiego z wielkich filozofów średniowiecza. Podniósł on rangę rozumu w poznaniu religijnym. Twierdził, że istnieją dlań dwie drogi – pierwszą jest augustyniańska wiara dana nielicznym, drugą zaś – dostępną dla każdego, kto pozwoli sobie na wysiłek umysłowy – rozum. Filozof uważał, że drogą logicznego rozumowania można dowieść istnienia Boga i zyskać wiarę. Ba, sam nawet taki dowód przeprowadził – według ówczesnych pojęć był on niemal nie do obalenia.

Drugą kwestią, dla której pamiętamy o św. Tomaszu jest jego idea hierarchiczności wszechstworzenia. Założył on bowiem, że Bóg tworząc świat, skonstruował tym samym swoistą drabinę bytów, w której każdy ma swoje miejsce nad kimś i pod kimś. Pisał więc św. Tomasz traktaty o piętrach w niebie, które zamieszkują kolejne gatunki aniołów, swoją teorię przekładał też jednak na ludzi. Także i oni mają swoją hierachię – dowodził. Na jej szczycie znajdowali się królowie, papieże i biskupi, na samym dole – niewolni i nieposiadający majątku. Według św. Tomasza nierówność społeczna pochodzi od Boga i nie jest żadną nierównością, lecz boskim porządkiem. Każdy więc winien pozostać na swoim miejscu i żyć tak, jak mu przystoi. Zauważcie więc, że idea św. Tomasza była znakomitą motywacją dla literatury parenetycznej – traktującej właśnie o tym życiu „jak przystoi”.

Konteksty współczesne

Egzaminatorzy w związku z poziomem rozszerzonym szczególnie lubią wszelkie możliwe międzyepokowe skojarzenia. Dlatego też warto zaznajomić się z kilkoma podstawowymi współczesnymi drogami nawiązywania do topiki średniowiecznej, bo bardzo możliwe, że któraś z nich okaże się kluczem do majowego zwycięstwa.

 

Zobacz:

Filozofowie epoki średniowiecza i ich poglądy

Filozofia średniowiecza

 

Filozofia epoki średnioweicza

Maturalna wiedza o średnowieczu

Czy potrafisz wykazać, że filozofia średniowiecznych myślicieli miała wpływ na literaturę?

 

Średniowiecze – życiorys kultury

ŚREDNIOWIECZE – TABELA

Pojęciownik epok: średniowiecze