Epoka – współczesność. Barańczak debiutuje w roku 1965. Materią jego poezji będą realia Polski lat siedemdziesiątych.
Miejsca – Poznań – to miasto poety,. Od roku 1981 na emigracji w Stanach Zjednoczonych.
Nurty – poeta Nowej Fali – twórcy tej grupy zwracają się ku lingwizmowi ich twórczość określa się mianem lingwizmu.
Miejsce w polskiej literaturze – Poeta opozycji. Jeden z najbardziej zaangażowanych politycznie poetów – to dzięki jego wierszom socjalizm i jego absurdy zostały utrwalone w poezji. W latach 1976-80 utwory Barańczaka były objęte zakazem druku. Nowator – jego poezja jak żadna inna wykorzystuje i ośmiesza szablony języka. Wydał m.in.: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu, Atlantydę i inne wiersze z lat 1981-85. Jest Barańczak bardzo znany jako tłumacz poezji angielskiej, amerykańskiej, rosyjskiej.
Tego się naucz!
W wierszach Barańczaka interpretatorzy powinni zwracać szczególną uwagę na ich język i na gry językowe: wykorzystanie zbanalizowanych sloganów do utworzenia zaskakującej metafory, nadanie nowego, nieoczekiwanego sensu wyświechtanemu banałowi, zaskakujące przerzutnie, które pozwalają odczytać dane wersy (ba, cały utwór) co najmniej na dwa różne sposoby. Dlatego jego utworów spodziewaj się raczej na poziomie rozszerzonym. Jeśli zdajesz maturę na poziomie podstawowym, dość prawdopodobne, że ominie Cię przyjemność obcowania z dziełem tego poety. Na pewno punktowana będzie znajomość takich terminów jak Nowa Fala czy generacja 68. Jeszcze więcej punktów będzie można dostać za znajomość terminu poezja lingwistyczna i pokazanie cech tej poezji na przykładzie danego Ci wiersza Barańczaka. To nie wszystko, gdyż może się przydać także znajomość terminu nowomowa.
Tematy, z którymi można powiązać wiersze Stanisława Barańczaka
- nowomowa,
- język,
- totalitaryzm,
- człowiek,
- walka z systemem,
- lingwizm.
Tematyka wierszy
- Tematy podejmowane przez Barańczaka były zrośnięte z rzeczywistością Polski lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych twórczość Barańczaka była reakcją na mechanizmy działające w Polsce Ludowej Jesteśmy w kręgu totalitaryzmu, poznajemy nie tylko sytuację człowieka zagubionego w systemie, uległego i poddanego sprzecznościom życia, ale także konstrukcję samej totalitarnej machiny i język propagandy
- Motyw prawdy przyświeca tej poezji. Barańczak łatwo demaskuje nie tylko istniejący ówcześnie, zakłamany, kaleki kod językowy, ale także cały system, który postawił w stan podejrzenia wszystkie dotychczasowe wartości. Rozpadowi uległ świat, więc poeta pyta o kategorie prawdy.”, sloganów, szablonów, ukrywających to, co prawdziwe i bolesne Główna zaś myśl tej poezji to protest przeciwko przemocy i zafałszowaniu życia, zniewoleniu jednostki, realiom komunistycznego systemu ubiegłych lat.
- Barańczaka wlicza się w nurt poetów neolingwistów, którzy materię swoich utworów tworzyli z żywej mowy potocznej, wykorzystywali w poezji wszelkie możliwości języka, wyzyskiwali całe jego bogactwo. Problem wiarygodności łączy się z nieufnością do środków masowego przekazu, które odsłaniają totalną próżnię partyjnej „nowomowy.
- Etyka –poezja ta posiada walory moralne, jest głosem w dyskusji o pozycji Polski wobec świata, bywa też zwana poezją metafizyczną – gdyż Barańczak prowadzi często dialog z Bogiem, tyle że na czysto ludzkie, zwykłe ziemskie tematy.
- .Motyw „mieszkania w betonie”. Sam poeta wyróżniał tzw. wiersze mieszkalne. Przykładem może być wiersz pt. Mieszkać. W tym utworze zawarł poeta całą szarą beznadziejność życia w systemie ludowym. Mieszkanie to jama w betonie, poczucie wiecznej obserwacji, szpiegostwa i donosu, napiętnowania, przycupnięcia „kątem” w pustce i biedzie. W tym wszystkim – ósmy cud świata, człowiek, co brzmi zaiste ironicznie.
- Motyw kolejek – element codzienności socjalistycznej – to z kolei „wiersze nabywcze” opowiadają o świecie kolejek i filozofii tego świata (Co dziś rzucili, Pan tu nie stał itp.)
- Temat historii, procesów dziejowych, dla których jednostka niż nie znaczy. Np.: Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka. Smutna przestroga przed jakimkolwiek przywiązaniem się do rzeczy, które otaczają człowieka, zwrot do przeciętnego obywatela zaplątanego w wir historii, który myślał (niepoprawny!), że sam stanowi o sobie i że wolno mu czuć się na świecie „jak u siebie w domu”! muszą być, to takie, których nie żal porzucić, zostawić, oddać grabieżcy, bo nic nie jest na zawsze. Poeta, który sam odczuł gorycz historii w życiu, poucza mądrze, lecz nie jest to przesłanie cyniczne, pozbawione emocji. Pozornie – tak, mówi te słowa człowiek twardy, beznamiętny i zdecydowany. W rzeczywistości skrywa rozpacz, a nawet poczucie niesprawiedliwości.
Poezja lingwistyczna
Orientacja we współczesnej poezji polskiej, ukształtowana na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Miron Białoszewski. Głównym zadaniem poezji było krytyczne wypróbowywanie form języka jako środka komunikacji niezasługującego na bezwarunkowe zaufanie. Twórcy podejmowali w swoich utworach aktywną grę z tym, co w mowie jest zesztywniałe, zrutynizowane, bezwładne, co paraliżuje możliwość porozumienia między ludźmi i ich poznawczego kontaktu ze światem. Do doświadczeń poezji lingwistycznej nawiązywali twórcy Nowej Fali, występujący przeciw znieprawieniom i nadużyciom ówczesnego języka oficjalnego.
Ważne wiersze
Określona epoka
Wiersz Określona epoka zbudowany jest ze sztampowych zwrotów języka propagandy („żyjemy w określonej epoce”, „ciągłe wysiłki na rzecz”, „nakreślone perspektywy”, „zdać sobie z całą jasnością”). W codziennym języku bardzo często pojawia się wtrącenie „prawda”, które ma potwierdzać prawdziwość wypowiadanych zdań i utrzymywać uwagę słuchacza. Bohater wiersza przemawia oficjalnym tonem, używając nowomowy. Jednak co chwilę wtrąca słówko „nieprawda”. Ten zabieg sprawia, że wszystkie głoszone przez niego sądy tracą wiarygodność: „Żyjemy w (…) określonej, nieprawda, epoce”. Najdobitniej ujawnia tę fałszującą rzeczywistość naturę języka nowomowy zakończenie wiersza, w którym nie wiadomo już, co jest prawdą, a co nieprawdą („taka/ jest prawda, nieprawda,/ i innej prawdy nie ma”).
Totalitaryzm
Termin „nowomowa” (ang. newspeak) wprowadził George Orwell w książce Rok 1984. Powieść ta jest swoistą antyutopią, ukazującą „perfekcyjnie” działający świat pod rządami totalitarnymi (Wielki Brat), w którym wszyscy podporządkowują się zaleceniom, poleceniom i nakazom, żyjąc bezrefleksyjnie i ślepo wierząc w każde słowo rzucone przez władzę. Dodatkowo atmosferę grozy zwiększa ciągłe poczucie zagrożenia. Każdy żyje w stresie, bojąc się denuncjacji, nawet ze strony najbliższych, a z zarzutów, nawet niesłusznych, praktycznie nie da się oczyścić. Dlatego też ludzie zaczynają zachowywać się jak maszyny, dla których największą wartością jest mieć spokój. Jednak raz zorientowawszy się, w jakim świecie przyszło żyć, bohater powieści nie może już udawać, że jest mu dobrze. Ale konsekwencje tej świadomości prowadzą go do zguby.
Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka
Wiersz należy do tomu Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu. Jest ważny ze względu na swą pesymistyczną i gorzką wymowę, a jednocześnie zaznacza bóle i żale wielu Polaków, którym przyszło żyć w komunistycznej Polsce. Utwór zawiera przestrogę przed jakimkolwiek przywiązaniem do rzeczy, otaczających ludzi. Jest swoistym wezwaniem, kubłem zimnej wody dla zwykłego człowieka, który sądził, że może się czuć na świecie, jak u siebie w domu. Zagrożenia istnieją różne: gąsienica czołgu, but tragarza, najeźdźcy, konieczność ucieczki, przeprowadzka, emigracja. Nie pozwalają one człowiekowi przywiązywać się do czegokolwiek, zakorzenić się, osiąść. Symbolami spokojnego życia są w wierszu: porcelana, fotel, odzież, książki, plany. Nie są one jednak przeznaczone dla tych, do których podmiot liryczny kieruje swe gorzkie słowa. Polacy narażeni są na wszelkie nieprzyjemności. Nie powinni więc myśleć, że ich życie będzie wyglądać normalnie, skoro żyją w nienormalnym ustrojowo państwie.
Sam Barańczak odczuł w życiu gorycz, jaka wiąże się z koniecznością emigracji, opuszczenia swojego państwa, rodziny, znajomych. Dlatego też przyjmuje ton człowieka doświadczonego, a jednocześnie twardego, beznamiętnego i zdecydowanego. W utworze brzmi jednak nuta żalu, a nawet poczucia głębokiej niesprawiedliwości. Trzeba bowiem wielu osobom było zamienić spokojne życie na przymus wiecznej tułaczki.
To mnie nie dotyczy
Wiersz z tomu Ja wiem, że to niesłuszne jest swoistym poetyckim sprzeciwem wobec obojętności. Poeta, twierdząc, że „to mnie nie dotyczy”, porusza problem najbardziej upokarzających doświadczeń pokolenia młodych Polaków lat siedemdziesiątych. Wyliczając zbrodnie i gwałty przeciwko życiu i godności ludzi, przekazuje, że nie wolno na to nie reagować. Przesłanie wiersza jest takie, że trzeba dbać o swoje człowieczeństwo, o ludzkie odruchy, do których w pierwszym rzędzie należy umiejętność współczucia i pomagania cierpiącym. Wiersz oparty jest na licznych zabiegach lingwistycznych, podkreślających wagę poruszanych tematów. Do najciekawszych należy zestawienie takich wyrażeń jak: „zbity człowiek” – „niezbity fakt”, „wolny od uprzedzeń” – „bić bez uprzedzeń”.
Barańczak w swojej twórczości odwoływał się do zastanej rzeczywistości Polski Ludowej, w której gwałcone były podstawowe prawa ludzkie. Dodatkowo propaganda rządu komunistycznego, wspierana przez wszelkie środki masowego przekazu, utrwalała w świadomości ludzi znieczulicę i postawę obojętną wobec takich wydarzeń. Wmawiano, że bici są ci, którzy na to zasłużyli, że upokarzani są jedynie ci, którzy sami na siebie skierowali represje. Tymczasem sytuacja nie wyglądała tak, jak próbowano ją przedstawiać. Barańczak w swych utworach bardzo często poprzez różne zabiegi lingwistyczne i odniesienia do realnych zdarzeń próbował otwierać ludziom oczy na faktyczną sytuację.
Skoro już musisz krzyczeć, rób to cicho
Wiersz oparty na bardzo ciekawym i genialnym w swej prostocie pomyśle wyliczeń. Treść podzielona jest nawiasami, a każda sekwencja zaczyna się od zwrotu „skoro już musisz…”. W ten sposób powstaje wyliczenie najważniejszych potrzeb człowieka: krzyku, kochania, mieszkania, także cierpienia. Na zakończenie wymieniona zostaje potrzeba podstawowa: życie. Wiersz jest protestem przeciw zniewoleniu ludzi, życiu w ciągłym strachu, wśród podejrzeń i szpiegowania. Tu nie tylko ukazane jest życie bez prywatności, w którym realizacja każdej potrzeby okazuje się być uzurpacją. Samo życie ludzkie nie ma żadnej wartości, jest zbędne. System wymaga, by człowiek, jeśli już musi żyć, ograniczał się we wszystkim. Lecz co to za życie?
Mieszkać
Wiersz pochodzi z tomu Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu i jest tzw. wierszem mieszkalnym. W zwięzłej formie, opartej na grze słów, specyficznej kompozycji, ukrytych rymach i schemacie wyliczanki, autor zawarł całą szarość i beznadzieję życia w systemie komunistycznym. Mieszkanie – najbardziej osobiste miejsce, które kojarzy się zazwyczaj z poczuciem bezpieczeństwa, spokojem, życiem rodzinnym, okazuje się być w rzeczywistości demokracji ludowej jedynie „dziurą w betonie”, w której człowiek nie może zaznać prywatności. Każdy czuje się cały czas obserwowany, szczuty, podglądany. Strach przez donosem sprawia, że istota ludzka czuje się napiętnowana. Dlatego określenie człowieka „ósmym cudem świata” nabiera w tym wierszu zabarwienia ironicznego.
Co dziś rzucili, Pan tu nie stał
Z tego samego zbioru, co wiersz Mieszkać pochodzi też seria wierszy „nabywczych”, mówiących o świecie kolejek, wiecznego niedosytu i filozofii komunistycznego świata. Tu każdy człowiek jest zagrożeniem, gdyż może pierwszy zdobyć upragnioną rzecz (czy to papier toaletowy, czy chleb). Przedstawiony jest paradoks takiej sytuacji. Ale niektóre z tych wierszy, jak np.: Co dziś rzucili, mają znacznie silniejszą wymowę. Odwołują się bowiem do wartości nadrzędnych, wartości pochodzących „z tamtego świata”, który niczym nie przypomina rzeczywistości zastanej. W takim zestawieniu i uwypuklając różne użycia słowa rzucać, Barańczak wydobywa najdotkliwsze sprawy związane z upokarzającym życiem w świecie kolejek.
Szukaj powiązań
Rzeczywistość Polski Ludowej, ukazana poprzez użycie ironii i uwypuklenie paradoksów, była częstym tematem polskich komedii lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Do najsłynniejszych należą filmy Stanisława Barei (1929 – 1987). Tworzył on groteskowe komedie filmowe oraz seriale telewizyjne, oparte na obserwacji paradoksów życia codziennego. W rzeczywistości komunistycznej na takie paradoksy nie trzeba było długo czekać. Scenariusze do wielu filmów, które za granicą byłyby odebrane jako surrealistyczne, pisało samo życie. Do najlepszych filmów Barei należą Poszukiwany, poszukiwana (1972), Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz (1977), Miś (1980), Alternatywy 4 (1983).
Uwaga!
- Wiersze Barańczaka to nie tylko zmaganie się z komunistyczną rzeczywistością. Jest w tej poezji miejsce także na głębokie, egzystencjalne rozważania. Jest także głosem w dyskusji o pozycji Polski wobec świata. Bywa również zwana poezją metafizyczną: Barańczak prowadzi często dialog z Bogiem. Jest to jednak dialog na ludzkie, ziemskie, prozaiczne często tematy. Główną myślą poezji Barańczaka jest protest przeciwko zafałszowaniu życia, przemocy, zniewoleniu jednostki.
- Poezja Barańczaka jest zaangażowana politycznie, dotyka jednak najbardziej fundamentalnych problemów: godności, człowieczeństwa, umiejętności powiedzenia „nie”. Poprzez wiersze, które ukazują szarą rzeczywistość, uderzając czytelników obrazem ich własnego życia, Barańczak pragnie osiągnąć społeczny sprzeciw wobec zastanej rzeczywistości.
Ważne pojęcie
Nowomowa – rodzaj języka propagandy, ukształtowany w państwach o systemie totalitarnym. Język nowomowy podporządkowany jest socjotechnicznym potrzebom partii komunistycznej. Dlatego też odznacza się wysokim stopniem skonwencjonalizowania, operuje stereotypami, znaczenie słów podporządkowuje czynnikom wartościującym. Celem nowomowy jest narzucenie ideologicznego obrazu świata, zgodnego z wizją marksizmu-leninizmu. Zakłada także jej bezkrytyczne przyjęcie przez odbiorcę. Daje ludziom gotowe wzorce myślenia, w związku z czym ogranicza swobodę i wolność myśli.
Generacja 1968, Nowa Fala
Do Pokolenia ’68 należeli: Ewa Lipska, Julian Kornhauser, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki. Artystyczny program Nowej Fali wyraził Barańczak w książce Nieufni i zadufani, przedstawiającej konflikt orientacji klasycznej i romantycznej w literaturze polskiej. Klasycyzm łączył się ze skłonnością do idealizowania i oderwania od rzeczywistości społecznej, zaś romantyzm charakteryzowała nieufność wobec schematów i utartych sposobów myślenia, szukanie nowych dróg. Nowa Fala kładła nacisk na aktualność poezji, jej bliski związek z życiem codziennym, a także ze świadomością społeczną wyrażaną poprzez język. Dlatego też poeci należący do tej formacji widzieli konieczność zastąpienia anonimowego podmiotu lirycznego takim, który byłby ściśle związany z całym pokoleniem i mógłby być wyrazicielem zbiorowej świadomości. W związku z doświadczeniami związanymi z nowomową, propagandą i agitacją poprzez środki masowego przekazu, poeci dążyli do wykorzystania doświadczeń poezji lingwistycznej w celu demaskacji prób zafałszowania rzeczywistości przez przedstawicieli opcji komunistycznej. Program Nowej Fali kładł szczególny nacisk na obowiązki pisarza względem społeczeństwa. W Polsce przedstawicielom Pokolenia ’68 zawdzięczamy opis rzeczywistości językowej i społecznej lat siedemdziesiątych. Nowofalowa poetyka stała się wzorem poezji o zadaniach aktualnych.
Stanisław Barańczak (1946-2014)
Poeta, eseista, publicysta, tłumacz. Należał do twórców Nowej Fali, związany z Poznaniem. Debiutował w 1965 roku, działał w KOR, był założycielem drugoobiegowego kwartalnika Zapis. Jego wiersze ukazywały się głównie w publikacjach podziemnych (w latach 1976-1980 objęte były zakazem druku). Od 1981 roku mieszkał i pracował w USA, gdzie wykładał literaturę polską na Uniwersytecie Harwardzkim. W 1999 roku Barańczak otrzymał Nagrodę Literacką Nike za tomik Chirurgiczna precyzja. Jego twórczość była w dużej mierze związana z wydarzeniami politycznymi i rzeczywistością komunistycznej Polski. Do historii przejdzie także jako wybitny tłumacz literatury angielskiej, amerykańskiej i rosyjskiej, a także jako popularyzator literatury polskiej w USA.
Zobacz:
Dlaczego twórczość Stanisława Barańczaka zyskała sobie miano poezji politycznej?