Stanisław Barańczak (1946-2014), poeta, eseista, publicysta, tłumacz.
Należał do twórców Nowej Fali. Związany z Poznaniem. Debiutował w 1965 roku. Działacz opozycyjny w czasach PRL, był założycielem drugoobiegowego kwartalnika „Zapis”. Pracował na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Za działalność polityczną i wywrotową został z niego jednak wyrzucony w 1977 roku. Jego wiersze ukazywały się głównie w wydawnictwach podziemnych. Od 1981 roku mieszkał i pracował w USA, gdzie wykładał literaturę polską na Uniwersytecie Harwardzkim. W 1999 roku Barańczak otrzymał Nagrodę Literacką Nike za tomik „Chirurgiczna precyzja”. Jego twórczość była w dużej mierze związana z wydarzeniami politycznymi i rzeczywistością komunistycznej Polski. Do historii przeszedł również jako wybitny tłumacz literatury angielskiej, amerykańskiej i rosyjskiej, a także jako popularyzator literatury polskiej w USA.
Epoka
Współczesność.
Barańczak debiutował w roku 1965. Jego poezja mocno nawiązuje do rzeczywistości Polski lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
Miejsca
Poznań – to miasto poety. Od roku 1981 na emigracji w Stanach Zjednoczonych.
Nurty
Nowa Fala (generacja 1968 roku) – czyli nurtu powstałego po wydarzeniach roku 1968 i 1970. Twórcy tej grupy opisywali socjalistyczną rzeczywistość, zwracają się ku lingwizmowi (poezja lingwistyczna), czyli do przekazania obrazu tego świata i przesłania wykorzystana zostaje nowomowa, a także schematy wypowiedzi polityków, szablony agitacji, grę słów.
Twórcy tzw. Nowej Fali demonstrowali swą nieufność wobec rzeczywistości, a także domagali się, by literatura stała się formą aktywności światopoglądowej i moralnej. Barańczak poruszał w swej twórczości tematy ważne i aktualne, przez co ciągle jest poetą modnym i wiele mówiącym o naszym świecie.
Barańczaka wiążemy z tematami dotyczącymi rzeczywistości Polski Ludowej, reakcji na zmiany polityczne.
Miejsce Barańczaka w polskiej literaturze
Poeta opozycji. Jeden z najbardziej zaangażowanych politycznie poetów – to dzięki jego wierszom socjalizm i jego absurdy zostały utrwalone w poezji. W latach 1976-1980 utwory Barańczaka były objęte zakazem druku. Nowator – jego poezja jak żadna inna wykorzystuje i ośmiesza szablony języka.
Wydał m.in.:
- Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu (1980),
- Atlantydę i inne wiersze z lat 1981-85 (1986),
- Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z lat 1995-1997 (1998).
Barańczak był także bardzo znany jako tłumacz poezji angielskiej, amerykańskiej, rosyjskiej.
Tego szukaj w wierszach Barańczaka:
- Realiów Polski lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Twórczość Barańczaka była reakcją na mechanizmy działające w Polsce Ludowej. Jego wiersze to obraz codzienności socjalistycznej, manipulacji władz, totalitaryzmu, człowieka zagubionego w systemie, uległego. Poeta wyśmiewa i obnaża język propagandy.
- Motyw prawdy. Barańczak demaskował nie tylko istniejący ówcześnie zakłamany kod językowy. Główna myśl tej poezji to protest przeciwko przemocy i zafałszowaniu życia, zniewoleniu jednostki, realiom komunistycznego systemu ubiegłych lat.
- Barańczaka wlicza się w nurt poetów neolingwistów, którzy swoje utwory tworzyli z żywej mowy potocznej, wykorzystywali w poezji wszelkie możliwości języka. Problem wiarygodności łączy się z nieufnością do środków masowego przekazu, które odsłaniają totalną próżnię partyjnej „nowomowy”.
- Etyka – poezja ta posiada walory moralne, jest głosem w dyskusji o pozycji Polski wobec świata, bywa też zwana poezją metafizyczną – gdyż Barańczak prowadził często dialog z Bogiem, tyle że na czysto ludzkie, zwykłe ziemskie tematy.
- Motyw „mieszkania w betonie”. Sam poeta wyróżniał tzw. wiersze mieszkalne. Przykładem może być wiersz Mieszkać. W tym utworze zawarł poeta całą szarą beznadziejność życia w systemie ludowym. Mieszkanie to jama w betonie, poczucie wiecznej obserwacji, szpiegostwa i donosu, napiętnowania, przycupnięcia „kątem” w pustce i biedzie. W tym wszystkim – ósmy cud świata, człowiek, co brzmi zaiste ironicznie.
- Motyw kolejek – element codzienności socjalistycznej – to z kolei „wiersze nabywcze” opowiadają o świecie kolejek i filozofii tego świata (Co dziś rzucili, Pan tu nie stał itp.).
- Temat historii, procesów dziejowych, dla których jednostka nic nie znaczy – np.: Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka: smutna przestroga przed jakimkolwiek przywiązaniem się do rzeczy, które otaczają człowieka, zwrot do przeciętnego obywatela zaplątanego w wir historii, który myśli, że sam stanowi o sobie i że wolno mu czuć się na świecie „jak u siebie w domu”. Jeśli jakieś przedmioty muszą być w przestrzeni człowieka, to takie, których nie żal porzucić, zostawić, oddać grabieżcy, bo nic nie jest na zawsze.
Na co zwracać uwagę w wierszach Barańczaka?
Na ich język i na gry językowe: wykorzystanie zbanalizowanych sloganów do utworzenia zaskakującej metafory, nadanie nowego, nieoczekiwanego sensu wyświechtanemu banałowi, zaskakujące przerzutnie, które pozwalają odczytać dane wersy (ba, cały utwór) co najmniej na dwa różne sposoby.
Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka
Jeżeli porcelana to wyłącznie taka
Której nie żal pod butem tragarza lub gąsienicą czołgu,
Jeżeli fotel, to niezbyt wygodny, tak aby
Nie było przykro podnieść się i odejść;
Jeżeli odzież, to tyle, ile można unieść w walizce,
Jeżeli książki, to te, które można unieść w pamięci,
Jeżeli plany, to takie, by można o nich zapomnieć
gdy nadejdzie czas następnej przeprowadzki
na inną ulicę, kontynent, etap dziejowy
lub świat
Kto ci powiedział, że wolno się przyzwyczajać?
Kto ci powiedział, że cokolwiek jest na zawsze?
Czy nikt ci nie powiedział, że nie będziesz nigdy
w świecie
czuł się jak u siebie w domu?
Wiersz należy do tomu Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu. Jest ważny ze względu na swą pesymistyczną i gorzką wymowę, a jednocześnie zaznacza bóle i żale wielu Polaków, którym przyszło żyć w komunistycznej Polsce. Utwór zawiera przestrogę przed jakimkolwiek przywiązaniem do rzeczy, otaczających ludzi. Jest swoistym wezwaniem, kubłem zimnej wody dla zwykłego człowieka, który sądził, że może się czuć na świecie jak u siebie w domu. Zagrożenia istnieją różne: gąsienica czołgu, but tragarza, najeźdźcy, konieczność ucieczki, przeprowadzka, emigracja. Nie pozwalają one człowiekowi przywiązywać się do czegokolwiek, zakorzenić się, osiąść. Symbolami spokojnego życia są w wierszu: porcelana, fotel, odzież, książki, plany. Nie są one jednak przeznaczone dla tych, do których podmiot liryczny kieruje swe gorzkie słowa. Polacy narażeni są na wszelkie nieprzyjemności. Nie powinni więc myśleć, że ich życie będzie wyglądać normalnie, skoro żyją w nienormalnym ustrojowo państwie.
Sam Barańczak odczuł w życiu gorycz, jaka wiąże się z koniecznością emigracji, opuszczenia swojego państwa, rodziny, znajomych. Dlatego też przyjmuje ton człowieka doświadczonego, a jednocześnie twardego, beznamiętnego i zdecydowanego. W utworze brzmi jednak nuta żalu, a nawet poczucia głębokiej niesprawiedliwości. Trzeba bowiem wielu osobom było zamienić spokojne życie na przymus wiecznej tułaczki.
Zapamiętaj!
Nowa Fala – to formacja literacka, głównie poetycka, skupiająca m.in. Stanisława Barańczaka, Adama Zagajewskiego oraz Juliana Kornhausera. Powstała na przełomie lat 60. i 70. Nowa Fala propagowała ścisły związek poezji z rzeczywistością, przeciwstawianie się polityczno-propagandowej nowomowie oraz nieufność do zastanych form kultury. Istotą poezji tych twórców było wykorzystanie możliwości potocznego języka, protest przeciwko szablonom i konwencjom mody oficjalnej, obnażanie jej fałszu i ogólnej krytyce. Niezgoda na rzeczywistość, bunt przeciwko gotowym schematom sprawiły, że program Nowej Fali nabrał rysu romantycznego. Innymi słowy, Nowa Fala kładła nacisk na aktualność poezji, jej bliski związek z życiem codziennym, a także ze świadomością społeczną wyrażaną poprzez język. Dlatego też poeci należący do tej formacji widzieli konieczność zastąpienia anonimowego podmiotu lirycznego takim, który byłby ściśle związany z całym pokoleniem i mógłby być wyrazicielem zbiorowej świadomości.
W związku z doświadczeniami związanymi z nowomową, propagandą i agitacją poprzez środki masowego przekazu, poeci dążyli do wykorzystania doświadczeń poezji lingwistycznej w celu demaskacji prób zafałszowania rzeczywistości przez przedstawicieli opcji komunistycznej. Program Nowej Fali kładł szczególny nacisk na obowiązki pisarza względem społeczeństwa. W Polsce przedstawicielom Pokolenia ’68 zawdzięczamy opis rzeczywistości językowej i społecznej lat siedemdziesiątych. Nowofalowa poetyka stała się wzorem poezji o zadaniach aktualnych.
Większość twórców Nowej Fali popadła w konflikt z władzami PRL, niektórzy z nich wyjechali za granicę, m.in. Barańczak oraz Zagajewski.
Poezja lingwistyczna – orientacja we współczesnej poezji polskiej, ukształtowana na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Miron Białoszewski. Głównym zadaniem poezji było krytyczne wypróbowywanie form języka jako środka komunikacji niezasługującego na bezwarunkowe zaufanie. Twórcy podejmowali w swoich utworach aktywną grę z tym, co w mowie jest zesztywniałe, zrutynizowane, bezwładne, co paraliżuje możliwość porozumienia między ludźmi i ich poznawczego kontaktu ze światem. Do doświadczeń poezji lingwistycznej nawiązywali twórcy Nowej Fali, występujący przeciw znieprawieniom i nadużyciom ówczesnego języka oficjalnego.
Nowomowa – rodzaj języka propagandy, ukształtowany w państwach o systemie totalitarnym. Język nowomowy podporządkowany jest socjotechnicznym potrzebom partii komunistycznej. Dlatego też odznacza się wysokim stopniem skonwencjonalizowania, operuje stereotypami, znaczenie słów podporządkowuje czynnikom wartościującym. Celem nowomowy jest narzucenie ideologicznego obrazu świata, zgodnego z wizją marksizmu-leninizmu. Zakłada także jej bezkrytyczne przyjęcie przez odbiorcę. Daje ludziom gotowe wzorce myślenia, w związku z czym ogranicza swobodę i wolność myśli.
Termin „nowomowa” (ang. newspeak) wprowadził George Orwell w książce „Rok 1984”. Powieść ta jest swoistą antyutopią, ukazującą „perfekcyjnie” działający świat pod rządami totalitarnymi (Wielki Brat), w którym wszyscy podporządkowują się zaleceniom, poleceniom i nakazom, żyjąc bezrefleksyjnie i ślepo wierząc w każde słowo rzucone przez władzę. Dodatkowo atmosferę grozy zwiększa ciągłe poczucie zagrożenia. Każdy żyje w stresie, bojąc się denuncjacji, nawet ze strony najbliższych, a z zarzutów, nawet niesłusznych, praktycznie nie da się oczyścić. Dlatego też ludzie zaczynają zachowywać się jak maszyny, dla których największą wartością jest mieć spokój. Jednak raz zorientowawszy się, w jakim świecie przyszło żyć, bohater powieści nie może już udawać, że jest mu dobrze. Ale konsekwencje tej świadomości prowadzą go do zguby.
Zapamiętaj!
Hasła wywoławcze przy tym poecie to: Nowa Fala i poezja zaangażowana.
Zobacz:
Zobacz:
Stanisław Barańczak – NN próbuje sobie przypomnieć słowa modlitwy