Czas akcji:
Bardzo rozległy. Obejmuje ponad 40 lat:
- 1632 – rok urodzenia Robinsona,
- 1651 – ucieczka z domu, rozpoczęcie ośmioletniej tułaczki,
- 12 lat, 9 miesięcy i 17 dni na wyspie,
- życie po powrocie do Anglii (ten czas nie jest dokładnie określony).
Miejsce akcji:
Przede wszystkim wyspa na Morzu Karaibskim, na której prawie 13 lat przebywał Robinson Crusoe (fikcyjne miejsce, którego nie znajdziemy na mapie). Ale również różne miasta Wielkiej Brytanii, Gwinea w Afryce, kraj Maurów, Brazylia, San Salwador.
Główni bohaterowie:
Robinson
Syn angielskiego kupca. Chłopak, który nie mógł usiedzieć na miejscu. Nie ciągnęło go do szkolnej ławy. Nie miał ogromnej wiedzy, za to wiele potrafił, a dzięki wrodzonemu sprytowi radził sobie w skrajnych sytuacjach. Uciekł z domu do wielkich przygód. Chciał żeglować i poznawać nowe lądy. Nie zrażał się łatwo – nawet to, że trafił do niewoli, nie odciągnęło go od żeglarstwa. Był uczciwy – nie wchodził w układy z oszustami, potrafił być bezwzględny w stosunku do złych ludzi, z dobrymi przyjaźnił się na śmierć i życie. Nie załamywał się łatwo. Był bardzo religijny i wrażliwy na piękno przyrody. W urodzie wyspy dostrzegał Boski plan. Wiedział, że jeśli będzie bardzo chciał, pokona wiele przeciwności. Prawie 13 lat pobytu na wyspie nie załamało go.
Piętaszek
Mieszkaniec karaibskiej wyspy, która sąsiadowała z bezludną wyspą Robinsona. Na wyspę trafił jako ofiara Karaibów – miał być obrzędowo zjedzony. Sam był właściwie ludożercą. Robinson uratował mu życie i próbował ucywilizować. Piętaszek był pojętnym uczniem i dobrym przyjacielem. Traktował Robinsona jak swego pana, ojca. Uczciwy, szczery, odważny i bardzo oddany swemu wybawcy. To zupełne przeciwieństwo Robinsona. Bał się rzeczy, które wymyśliła cywilizacja (np. broni). Naturalne były dla niego natomiast zachowania, które przerażały Robinsona. Piętaszek był ciekawy świata z opowieści Crusoe. M.in. dlatego zdecydował się na rejs do Anglii. Zginął jednak w czasie próby rozmowy ze ścigającymi ich statek Karaibami.
Przebieg wydarzeń
1. Marzenia Robinsona i plany jego rodziców.
Młody Robinson Crusoe ogarnięty był żeglarską pasją. Pragnął zostać marynarzem. Jego marzenia napotkały sprzeciw rodziców, którym morze zabrało już dwóch starszych synów. Chcieli, by Robinson został kupcem lub duchownym. Crusoe niechętnie się uczył. Zajmujący się handlem ojciec dał mu wybór: pomoc w sklepie albo wygnanie z rodzinnego domu. Wziąwszy sobie do serca ostre słowa ojca, Robinson postanowił więcej czasu poświęcić nauce.
2. Ucieczka z domu.
Robinson w porcie spotkał Williama – kolegę ze szkolnej ławy, który już cztery lata służył na statku swego ojca. Będąc pod wrażeniem jego opowieści (relacji z dwuletniego rejsu), przystał na propozycję morskiej wyprawy do Londynu. Nie pytając rodziców o zgodę, o świcie wymknął się z domu i dotarł na pokład okrętu.
3. Sztorm i zatonięcie okrętu.
Oszołomienie szczęściem pobytu na żaglowcu nie trwało długo. Zmieniły się warunki atmosferyczne, zaczęło mocniej wiać i kołysać statkiem. Robinson złożony chorobą morską leżał w kajucie. Wreszcie nadeszło to, czego się obawiano – prawdziwa burza. Statek zaczął nabierać wody. Załoga dzielnie walczyła, ale żaglowiec poszedł na dno. Wszyscy uratowali się dzięki szalupie z innego okrętu.
4. Wspólna droga Robinsona i kapitana.
Robinsona nie zniechęciła wyprawa, podczas której o mały włos nie stracił życia. Nie wrócił do rodzinnego domu. Dotarł do Londynu i próbował zaciągnąć się na okręt. Spotkał bezdzietnego kapitana statku, który postanowił go zabrać na rejs do Gwinei w Afryce i przy okazji nauczyć żeglowania. Podróż zakończyła się sukcesem finansowym kapitana. Niestety, krótko po powrocie do kraju kapitan nagle umarł.
5. Morska wyprawa do Gwinei.
Atak piratów na statek Robinsona, dwuletnia niewola i ucieczka.
Brat kapitana postanowił kontynuować realizację planów brata. Wypłynął z załogą do Gwinei. Zaatakowani przez piratów, stracili ładunek. Robinson dostał się do niewoli u Maurów. Ciężko pracował w ogrodzie. Pracowitością i uległością wzbudził sympatię swego pana. Tak trafił do służby na jego statku. Przy pierwszej nadarzającej się okazji porwał szalupę. Wyrzucił za burtę pilnującego ich dozorcę i uciekł wraz z mauretańskim chłopcem.
6. Pobyt w Brazylii.
Nowa morska wyprawa.
Z szalupy, którą uciekli, zabrał ich na pokład portugalski statek, który płynął do Brazylii. W nowym kraju Robinson założył plantację trzciny cukrowej. Zgodził się przewodniczyć wyprawie do Afryki po niewolników.
7. Zatopienie statku. Rozbitek.
Gwałtowna burza zatopiła okręt. Robinson odzyskał przytomność na bezludnej wyspie.
8. Dom w jaskini.
Kalendarz. Pora deszczowa.
Początkowo Robinson był przerażony i zrozpaczony. Spał na drzewie. Po wędrówce po wyspie stwierdził, że jest na niej sam… To bezludna wyspa. Postanowił zamieszkać w jaskini. Wzgórze, gdzie znajdował się jego nowy dom, nazwał Wzgórzem Nadziei. Zaczął prowadzić kalendarz.
9. Koziołek towarzyszem Robinsona.
Pożywieniem Robinsona było m.in. mięso kóz. Rozbitek przygotował pułapkę, w którą wpadło małe koźlątko. Nie zabił go jednak, lecz wziął do groty i dał mu na imię Barnaba. Odtąd byli prawie nierozłączni.
10. Kępka kłosów jęczmienia.
Marzenia o chlebie.
Obok miejsca, gdzie morze wyrzuciło Robinsona na brzeg, wyrosło – z ziaren, które miał w kieszeni dla gołębi – kilka kłosów jęczmienia. Rozbitek powstrzymał się przed ich zjedzeniem, postanowił zaczekać na ziarna i zasiać zboże, by w przyszłości starczyło go na zrobienie chleba.
11. Trzęsienie ziemi.
Ogień. Początek choroby.
Przez wyspę przeszło trzęsienie ziemi, które czyniło spustoszenie, m.in. w grocie Robinsona. Podczas porządkowania jej rozbitek znalazł kawałek krzemienia. Rozpalił ogień! Prace porządkowe przerwała choroba.
12. Odkrycia podczas wyprawy w głąb wyspy.
Okryty ubraniem ze skóry zwierząt, z parasolem chroniącym od słońca i deszczu – Robinson wyruszył w głąb wyspy. Napotkał stado dzikich kóz, odkrył zagon dzikiej kukurydzy, melony, pomarańcze, winogrona, cytryny. Noc spędził na drzewie. Wrócił obładowany jedzeniem i zauroczony tą częścią wyspy.
13. Pierwszy chleb i pierwszy ślad ludzkiej stopy.
Szycie ubrań, hodowla zwierząt, polowanie, rozpalanie ognia, wyrabianie sera i masła – to umiejętności, które posiadł Robinson w czasie dwóch lat życia na wyspie. Dokuczała mu samotność. Jego przyjaciółmi byli papuga Polly i kozioł Barnaba, który, niestety, zdechł. Podczas wyprawy po nowego przewodnika stada kóz Robinson natrafił na ślad ludzkiej stopy. Obawiał się, że mogli tu dotrzeć Karaibowie – ludożercy.
14. Zatonięcie żaglowca u wybrzeży wyspy.
Robinsona obudziły wystrzały z armat – tonący u brzegu wyspy statek wzywał pomocy. Rozpalił stos. Rankiem jednak znalazł szczątki żaglowca. Wrak był dla niego źródłem pożytecznych zapasów – żywności, narzędzi, prochu, broni, ubrań, przyborów do szycia, wędek, papieru, atramentu. Jedyną istotą, która ocalała z katastrofy, był pies. Robinson zabrał go ze sobą i nazwał Friend. Zaczął także pisać pamiętnik.
15. Próba budowy łodzi.
Minęło 9 lat życia Robinsona na wyspie. Rozbitek postanowił zbudować łódź – była jednak zbyt krucha. Robinson cudem uniknął śmierci.
16. Wybawienie Piętaszka z rąk ludożerców.
Szczekanie psa przerwało Robinsonowi pisanie pamiętnika. Przez lunetę zobaczył, że do brzegu przybiły łodzie Karaibów, a w nich 30 wojowników i kilku jeńców. Jeden z jeńców uciekł. Robinson, z pomocą Frienda, zabił dwóch ścigających go ludożerców. Wybawiony w piątek jeniec dostał imię – Piętaszek. To początek przyjaźni Robinsona i Piętaszka. I początek nauki angielskiego oraz prawd biblijnych.
17. Uwolnienie ojca Piętaszka i Hiszpana Julio.
Na wyspę znów przybyli Karaibowie. Wśród ich jeńców znaleźli się ojciec Piętaszka i Hiszpan – kapitan jednego z zatopionych okrętów. Robinson i Piętaszek odbili tych dwóch jeńców.
18. Pomoc Hiszpana.
Kapitan obiecał Robinsonowi pomoc przy budowie statku. Wraz z ojcem Piętaszka wyruszył po półrocznym pobycie na wyspie po resztę swojej załogi.
19. Statek piratów.
Na horyzoncie pojawił się statek piratów. Robinson z Piętaszkiem uwolnili jeńców z łodzi, która przybiła do brzegu. Między piratami (buntownikami) a jeńcami wybuchła walka. Wzięli w niej udział również Robinson i Piętaszek (oczywiście po stronie jeńców). Prawowity kapitan odzyskał statek, a Robinson (jako gubernator wyspy) osądził buntowników – jednych skazał na chłostę, innych na pobyt na wyspie.
20. Powrót do Anglii.
Po trzynastu latach Robinson mógł wrócić do domu. Piętaszek postanowił popłynąć z nim. Na statek napadli Karaibowie. Podczas próby rozmowy napastnicy zabili Piętaszka. Robinson był zrozpaczony – wydał rozkaz zatopienia karaibskiej flotylli. Ciało Piętaszka zabrało morze. Rodzice Robinsona już nie żyli. Crusoe stał się bogatym człowiekiem.
21. Rejs powrotny.
Część majątku oddał Robinson na cele charytatywne. Często wspominał, wyspę. Od człowieka, który namówił go na pierwszy rejs, odkupił statek. Nazwał go Piętaszek. Zaczął zbierać załogę na rejs. Byli wśród niej również Polly i Friend…
Kim jest Robinson Crusoe?
W chwili rozpoczęcia powieści Robinson ma siedemnaście lat, jest synem kupca i mieszka w Yorku. Marzy o bogactwie, ale nie uśmiecha mu się uczciwa i systematyczna praca, z wolna dająca stabilizację materialną. Mimo rad i próśb rodziców, którym morze zabrało już jednego syna, potajemnie wyrusza na spotkanie swojej wielkiej przygody. A potem… nie raz przeklinał swoje nieposłuszeństwo i zlekceważenie rodzicielskich przestróg.
W żyłach Crusoe płynie krew żądnego przygód awanturnika, który jednak potrafił poradzić sobie w każdej sytuacji. Pomysłowość i szczęście pomogły Robinsonowi przetrwać, a nawet wzbogacić się. Kiedy morze wyrzuciło go na ląd z jednym małym nożem, którym miał się bronić i zdobywać pożywienie, nic nie wskazywało na to, że uda mu się przeżyć.
A jednak… nie tylko przeżył, ale założył hodowlę kóz, jęczmienia i bawełny, urządził grotę na wzór prawdziwego domu i wzbogacił się, gdyż wyłowił z zatopionego statku znaczne ilości monet. Tylko co mu po nich na bezludnej wyspie?
Angielski rozbitek to samotnik. Milczenie otaczające naszego bohatera przerywał tylko od czasu do czasu krzyk papugi Polly: „Biedny Robinson Crusoe”, a towarzyszami rozmowy były jedynie kozy i pies Friend, który musiał mu zastępować ludzkich przyjaciół. Dopiero potem litościwe niebo zesłało mu karaibskiego tubylca, poganina, ochrzczonego imieniem Piętaszek.
Crusoe zaciekle walczy z naturą o przetrwanie, dlatego obraz jego losów jest symbolem losów ludzkości, która budowała cywilizację, wydzierając zazdrosnej naturze tajemnice. To historia w pigułce o cierpliwym, żmudnym i inteligentnym stwarzaniu dzisiejszego świata.
Robinson jest prawdziwym synem swoich czasów – urodzonym kapitalistą. Cała powieść stanowi jakby księgę handlową, w której nasz bohater liczy straty i zyski: „Jestem na wyspie bezludnej, pustej i bez nadziei ratunku” – pisze Robinson w swym pamiętniku – „ale żyję i nie zatonąłem jak moi towarzysze”.
Co wieczór po znojnym dniu zapisywał Robinson, na wzór kupca w kantorze, co mu się przydarzyło. Więzi międzyludzkie nie mają dla niego zbyt dużego znaczenia, liczy się przede wszystkim zysk. Śmierć Piętaszka, który był bardzo przywiązany do Crusoe, ten kwituje paroma słowami żalu i nadaniem nowemu okrętowi jego imienia. Xury’ego, młodego Araba, który pomógł mu uciec z niewoli, a potem w dowód przywiązania gotów był poświęcić własne życie, postanawia Robinson „kochać do śmierci”. Przypadkiem spotyka portugalskiego kapitana, który ofiarowuje za chłopca sześćdziesiąt talarów. I… sprzedaje go, niepomny na wcześniejsze zaklęcia i obietnice. Kruzoe jest samolubny, ale pobożny i sprawiedliwy, lekkomyślny, ale zaradny.
To przyda się przy pisaniu charakterystyki postaci!
Wygląd bohatera
Na początku powieści Robinson to młody, sprawny chłopak, ubrany po europejsku.Podczas pobytu na wyspie wyglądał już zupełnie inaczej: zarośnięty, z brodą, dłuższymi włosami, ubrany w skóry zwierząt, w ubrania, które sam szył.
Cechy charakteru, które pomogły Robinsonowi przetrwać na wyspie:
- odważny – nie bał się przygód, tego, że został sam na wyspie
- pracowity – dzielnie pracował, by zorganizować sobie życie na wyspie
- sumienny i wytrwały – co dzień pisał dziennik, powoli dążył do celu
- dokładny
- pomysłowy
- uczciwy
- religijny
- dobry – uwolnił Piętaszka, został jego przyjacielem
- odporny psychicznie – nawet wiele lat samotności nie załamało go, próbował żyć normalnie
- aktywny – nie siedział z założonymi rękami, ale działał
- samodzielny – nauczył się samodzielności
- uparty – jeśli nie udało mu się czegoś zrobić za pierwszym razem, ponawiał próby, aż do skutku, np. rozpalenie ognia na wyspie
Co możesz powiedzieć o przemianie bohatera?
Na początku powieści Robinson to młody chłopak, który miał głowę pełną marzeń o przygodach, ale nie do końca zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństw, które na niego czyhały. Dopiero na wyspie stał się człowiekiem czynu. Los bardzo go doświadczył. Z beztroskiego młodzieńca, który nie posłuchał rodziców, zamienił się Robinson w silnego mężczyznę, który umie walczyć o swoje.
Kim jest Piętaszek?
„Był to młody chłopak o skórze koloru jasnej miedzi i regularnych, miłych rysach twarzy. Mógł mieć lat dwadzieścia… Obfite, prawie granatowe włosy opadały mu miękko na szerokie ramiona, a czarne oczy patrzyły bystro i czujnie”.
Ten drugoplanowy bohater od pierwszego wejrzenia wzbudza sympatię. Dla Robinsona to egzotyczny tubylec, wyznający inną religię, przestrzegający odmiennych zwyczajów, żyjący w harmonii z naturą. Wierzył we wszechpotężnego Benamuki. Radość i zachwyt wyrażał tańcem. Doskonale obywał się bez zdobyczy cywilizacji – bał się panicznie huku strzelby, nie potrafił nosić ubrań, które ograniczały mu swobodę ruchów.
Robinson uratował życie Piętaszkowi, przywiezionemu przez ludożerców na wyspę z przeznaczeniem na „przekąskę”. Dlatego młody chłopiec obdarzał swego wybawcę uwielbieniem, przywiązaniem, miłością. Panem wyspy był Robinson, Piętaszek zaś wykonywał jego polecenia. Jego uczucia były szczere, ofiarował Crusoe prawdziwą przyjaźń. Mając możliwość powrotu do domu, nie chce z niej skorzystać. Jest gotowy nawet płynąć z Robinsonem do Anglii. Przyjął wiarę chrześcijańską, nauczył się mówić po angielsku (co przyszło mu w miarę łatwo, gdyż był pojętny i zdolny).
Jego życie kończy się tragicznie. Podczas podróży, w którą wyrusza z Robinsonem, zostaje zastrzelony przez współplemieńca i umiera w ramionach przyjaciela.
W jakim stopniu fabuła tej powieści jest prawdopodobna?
Z punktu widzenia psychologii raczej mało prawdopodobna. Główny wątek tego utworu stanowi samotny pobyt Robinsona na wyspie. „Lekarze dusz” twierdzą, że przedłużające się odosobnienie od ludzi skazuje nas na cofanie się w rozwoju.
Daniel Defoe korzystał przy pisaniu powieści z różnych dzienników okrętowych, relacji rozbitków itp. Wskazują one, że los samotników z przymusu często kończył się na wyniszczeniu fizycznym i psychicznym. „Zwierzęcy” poziom życia, utrata mowy, przejawy obłędu. Jedną z książek, którą Defoe na pewno czytał podczas pisania powieści, były „Podróże J. Alberta de Mandelslo”. Opowiada ona o dwóch takich przypadkach. Pewien Francuz, zabłąkany na wyspie Mauritius, po dwóch latach samotności i diety złożonej z surowych żółwi porwał w ataku szału ubranie na sobie. Holenderski żeglarz, uwięziony na Wyspie św. Heleny, zwariował, odkopał ciało pogrzebanego towarzysza i w jego trumnie wypłynął w morze. A Robinson nie tylko uratował się od śmierci, ale stworzył sobie małe imperium, wziął w posiadanie całą wyspę. Nie zatracił zdolności mowy ani pisania, nie zwariował, a nawet czytywał Biblię dla podtrzymania ducha.
Dlaczego tak się dzieje?
Bo w literaturze nie musi być jak w prawdziwym życiu. Daniel Defoe niejednokrotnie czuł się wśród ludzi sam jak palec. Napisał więc książkę, w której upiększa obraz samotności człowieka. Pokazuje taką, która nie niszczy, lecz jest motorem działań. Z tego względu książka podoba się wszystkim, którzy czują się samotni, a któż z nas nie czuł się tak choć przez chwilę?
Ta powieść jest jedyną w dorobku Daniela Defoe, co do której sam autor wyraźnie sugerował, że nosi rys autobiografizmu. W swoim życiorysie napisał: „Jakże samotny jestem na tym świecie, opuszczony przez tych samych ludzi, którzy przyznają, że wyświadczyłem im wiele dobrego…”. W dalszych wersach gorzko stwierdza, że zawsze dawał radę sobie sam, nikt mu nie pomagał w kłopotach i że wszystko zawdzięczał własnej pracowitości i wytrwałości. A niejeden raz znajdował się Defoe w opałach. Zawsze ciągnęło go do handlu, najpierw terminował w wielkim domu handlowym, w końcu sam został londyńskim kupcem. Trzynaście razy się wzbogacił i trzynaście bankrutował. Mieszał się do polityki, uprawiał dziennikarstwo. Za napisanie pamfletu, ośmieszającego pomysł wytępienia pewnych sekt religijnych w Anglii, został osadzony w więzieniu i skazany na trzykrotne wystawienie pod pręgierzem. Kiedy pachołkowie wiedli go na miejsce kaźni, lud obsypywał go kwiatami, widząc w nim obrońcę swobód. Defoe przez całe życie torował sobie drogę z niesłabnącym uporem, zupełnie jak Crusoe.
Zapamiętaj!
- Pamflet – utwór publicystyczny albo literacki demaskujący działanie jakiejś instytucji albo osoby, najczęściej związany z polityką.
- Autobiografizm – skłonność do czerpania tematu literackiego z życia autora, z jego własnych przeżyć.
Jak nazywał się pierwowzór Robinsona Crusoe?
W roku 1705 szkocki marynarz Aleksander Selkirk pokłócił się ze swoim kapitanem i zażądał, aby go wysadzono z okrętu na najbliższy ląd. Na bezludnej wyspie Juan Fernandez, leżącej na Oceanie Spokojnym u brzegów Chile, spędził cztery lata i cztery miesiące, aż zabrał go stamtąd angielski okręt pod dowództwem słynnego podróżnika Woodes Rogersa. Selkirk prawie zapomniał ojczystego języka, nie umiał nic opowiedzieć o swoim pobycie na wyspie, a po powrocie do Anglii rozpił się. To właśnie ta historia zainspirowała Daniela Defoe do stworzenia dzielnego bohatera i jego przygód.
Czy bezludna wyspa Robinsona to miejsce fikcyjne?
Prawdopodobnie nie. Dzisiaj dwie „kropeczki” na mapie wiodą spór o marynarza z Yorku. Mieszkańcy egzotycznej Mass Atiera leżącej na Oceanie Spokojnym pokazują pieczarę Robinsona i sprzedają okruchy wypalonych przez niego garnków. Natomiast gubernator Tobago (wyspy usytuowanej na morzu Karaibskim na północ od ujścia rzeki Orinoko) odnalazł ślad stopy ludożercy (który tak przestraszył Robinsona) i szkielet starego kozła zakopany u wejścia do jaskini.
Jakim cudem oddalone od siebie o przeszło pięć tysięcy kilometrów wyspy spierają się o historię Crusoe? Otóż prototyp bohatera literackiego – Selkirk, wylądował na Mass Atiera, ale akcja powieści rozgrywa się na Tobago. Ta ostatnia należała przez jakiś czas do Księstwa Kurlandzkiego. W 1661 mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych, władający Kurlandią, poddał się Polsce i do 1664 rządził nią już jako lennik Polski. Tobago to jedyna w dziejach Rzeczpospolitej kolonia. Może Robinson był więc przez kilka lat poddanym króla Jana Kazimierza? Stałby się nam jeszcze bliższy.
O autorze:
Daniel Defoe żył na przełomie XVII i XVIII wieku. To angielski pisarz i dziennikarz. Pisał powieści realistyczne – oparte na obserwacji życia, niewymyślone (fantastyczne). Był także autorem książek sensacyjnych i podróżniczo-przygodowych. Ale to Robinson Crusoe przyniósł mu prawdziwą sławę.
Robinsonada:
W chwili wydania książki (początek XVII wieku) podobnych do niej wcale nie było. Autor oparł się na prawdziwej historii angielskiego marynarza, którego statek rozbił się u brzegu bezludnej wyspy. Potem powstawało wiele podobnych książek. Robinson Crusoe zapoczątkował więc odmianę powieści przygodowej zwanej robinsonadą.
Zobacz:
Guliwer, Doświadczyński, Robinson – bohaterowie powieści XVIII w.