Liryka to nazwa jednego z trzech rodzajów literackich (obok epiki i dramatu). Zawiera zasób utworów lirycznych, czyli liryków i innych gatunków, które w formie wierszowanej wyrażają uczucia, a nie opis. W starożytnej Grecji epoka liryki przypada na VII i VI w p.n.e. Wówczas liryka była zaliczana do muzyki i z muzyką była związana. Nazwa pochodzi od liry – instrumentu strunowego, popularnego w Grecji. Poezja liryczna wywodzi się bowiem z muzyki wykonywanej na lirze.
Liryka w Grecji
Strofy safickie
Imię Safony kojarzy się z kunsztowną formą wersyfikacyjną – strofą saficką.
- Jest to strofa czterowersowa, zbudowana z trzech wersów jedenastozgłoskowych i jednego pięciozgłoskowego, który stanowi rytmiczną i znaczeniową puentę zwrotki. Taką bowiem strofę Safona z upodobaniem stosowała w wielu swoich utworach (na przykład w Hymnie do Afrodyty).
Do historii literatury przeszła Safona głównie jako piewczyni miłości, choć z nie mniejszą wrażliwością opisywała piękno przyrody rodzinnej wyspy Lesbos. Prócz fascynacji erotycznej (utwory: Zazdrość, Jak górski wicher, Z pieśni weselnych) pojawia się w jej poezji niemal macierzyńska czułość w stosunku do wychowanek z prowadzonego przez poetkę koła ku czci Afrodyty, a także uczucie do córki Kleis i brata Charaksosa. Należała do tych szczęśliwych twórców, którzy cieszyli się sympatią i uznaniem współczesnych. Tak jak o Homerze mówiono po prostu: Poeta, i już wiadomo było, o kogo chodzi, tak też ją nazywano krótko Poetką.
Anakreontyki
- Anakreontyk, nazwany tak od imienia twórcy tego gatunku, to utwór o lekkiej, najczęściej biesiadnej lub miłosnej tematyce i pogodnym, niefrasobliwym nastroju. W całości do naszych czasów przetrwało zaledwie kilka dłuższych utworów Anakreonta; ponad sto natomiast zachowało się we fragmentach. Charakteryzuje je prosty, lecz elegancki język i niezwykła melodyjność. Wszystkie pisane są ośmiozgłoskowcem. Ta ostatnia cecha, przejęta przez jego naśladowców, utrwaliła się, i dzisiaj stanowi jeden z wyznaczników klasycznego anakreontyku.
W poezji polskiej swobodnym nawiązaniem do tradycji Anakreonta są pieśni biesiadne Jana Kochanowskiego (np. Pieśń IX z Ksiąg I: „Chcemy być sobie radzi…”) oraz barokowa poezja dworska Jana Andrzeja Morsztyna.
Poezja tyrtejska
Z osobą greckiego poety Tyrtajosa, bardziej znanego pod łacińskim imieniem Tyrteusz, związana jest pewna legenda. Gdy w czasie wojny Sparta poprosiła Ateny o posiłki wojskowe, Ateńczycy, posłuszni zapytanej o radę wyroczni, przysłali nie oddziały żołnierzy, lecz kulejącego poetę. Jego pomoc okazała się jednak nadzwyczaj skuteczna: swoimi pieśniami rozpalił w Spartanach taką wolę walki, że bez problemu pokonali silniejszego liczebnie przeciwnika.
Od jego imienia utworzono terminy tyrteizm i poezja tyrtejska, określające nurt liryki zaangażowanej, wzywającej do walki i poświęcenia za ojczyznę. Z pięciu ksiąg tego poety do naszych czasów przetrwało tylko kilka elegii, około stu pięćdziesięciu wersów. Wszystkie podejmują tematykę patriotyczną. We wszystkich Tyrtajos nakłania do czynu w imię obywatelskiego obowiązku. Pisze:
Walczmy mężnie w obronie tej naszej ziemi i dzieci,
Choćbyśmy zginąć musieli, życia swojego nie szczędźmy.
Ody Pindara
Pindarowi sławę zapewniły przede wszystkim ody. W tym gatunku nie miał sobie równych. Stworzył kilka cykli ód poświęconych zmaganiom sportowym (Ody pytyjskie, Ody nemejskie, Ody istmijskie).
- Ody są popisem poetyckiego kunsztu i erudycji Pindara: pełno w nich odwołań mitologicznych, symboli, alegorii, a także, nie zawsze łatwych dla nas do zrozumienia, konceptów. Lektura tych wierszy wymaga od czytelnika dobrej orientacji w mitologii.
Epigramaty
Formę epigramatu znali Grecy już wcześniej, ale pełnił on na ogół funkcję informacyjną: zwykle był to po prostu wykuty w kamieniu napis nagrobny. Dopiero Simonides z Keos nadał mu charakter literacki i zamknął w dystychach, czyli dwuwierszach, prawdziwe bogactwo treści. Wśród epigramatów Simonidesa znajdujemy klasyczne epigramy – można używać i tej nazwy – nagrobkowe, ale również wotywne (dziękczynne) i okolicznościowe. To jemu przypisuje się autorstwo słynnego epigramu upamiętniającego bohaterską, choć przegraną bitwę Greków pod Termopilami w 480 r. p.n.e.:
Przechodniu, powiedz Sparcie: tu leżym, jej syny,
Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.
Rzadko natomiast wspomina się o tym, że Simonides sformułował piękną definicję poezji, utrzymaną, rzecz jasna, w jego ulubionym, lapidarnym, czyli skrótowym, aforystycznym tonie. Określił poezję mianem mówionego malarstwa.
Uwaga!
Skargi Simonidowe (łzy symonidejskie)
Określenia „skargi Simonidowe” użył Kochanowski w Trenach, ale nie tylko on znał siłę strof Simonidesa, który jak nikt inny potrafił wzbudzać żal i wzruszenie słuchaczy.
Słuchając patetycznych strof Symonidesa – ludzie płakali, jeśli więc utwór ma siłę wzbudzenia takiej reakcji, to mamy właśnie do czynienia ze łzami Symonidesa, zwanymi też lamentem kejskim.
Inne gatunki liryczne wywodzące się z antyku
Liryka grecka wywodzi się z magicznych zaklęć i modłów odprawianych z udziałem chóru i gry na instrumentach. Grecy dzielili pieśni na chóralne i indywidualne. Podstawowe gatunki pieśni chóralnej to hymn, oda i tren. Indywidualne pieśni to elegie – miłosne (Safona), wojenne, biesiadne (Anakreont).
Oto najbardziej znane gatunki liryczne wywodzące się z antyku:
- Hymn – uroczysta, podniosła pieśń pochwalna, sławiąca bóstwa, bohaterów. Autorami hymnów na cześć Apollina (pean) i Dionizosa (dytyramb) byli m.in. Simonides z Keos, Pindar, Safona.
- Tren – gatunek liryczny ujmujący refleksję nad życiem. Pieśni te są rozpamiętywaniem dokonań zmarłego, pochwałą jego zalet i zasług. Są treny raczej wyważone w ekspresyjności, „chłodne”, a mniej „płaczliwe” – jak się powszechnie uważa. Pisali treny: Simonides z Keos, Pindar, w poezji rzymskiej – Owidiusz.
- Oda – utwór liryczny o podniosłym, patetycznym charakterze, sławiące wybitną osobę lub upamiętniające wielkie wydarzenie. Gatunek ten uprawiany był w VII – VI w. p.n.e., między innymi przez Simonidesa z Keos, ale przede wszystkim przez Pindara, którego ody na cześć triumfatorów igrzysk (por. epinikion) uznaje się za prawzór gatunku.
- Epinikion – utwór pochwalny na cześć zwycięzcy bitew i igrzysk, tradycji miasta, z którego pochodzi, bogów, którym w jakiś sposób poświęcił się. Była to pieśń chóralna śpiewana w świątyni lub w czasie ucztowania, patetyczna i uroczysta. Pieśni tego gatunku tworzyli: Simonides z Keos, Pindar.Elegia – w poezji starożytnej Grecji utwór pokrewny początkowo trenowi – pieśń pogrzebowa. Z czasem pojawiły się inne odmiany elegii – miłosna, wojenna, polityczna, dydaktyczna. Jej charakterystyczną cechą jest dwuwersowa budowa.
Skolion – pieśń biesiadna wykonywana przez biesiadników przekazujących sobie kolejno gałązkę mirtu. Ich tematyka była bardzo różnorodna; często były to anonimowe utwory o pochodzeniu ludowym.
Zapamiętaj!
• VIII w. p.n.e. – Iliada, Odyseja Homera (wiek eposu)
• VII-VI w. p.n.e. – wiek liryki (tu jesteśmy!)
• V w. p.n.e. – wiek dramatu
• IV w. p.n.e. – wiek prozy, głównie traktatów filozoficznych
Uwaga!
Grecy dla określenia poezji lirycznej używali też nazwy melika – od mélos człon melodii, fraza, śpiew, pieśń, co akcentuje pieśniowy charakter utworów lirycznych.
Zapamiętaj!
Arystoteles jest twórcą pierwszej teorii poezji, czyli poetyki. Oczywiście, nie jest to ta sama nauka co dziś i wiele arystotelesowskich definicji przebrzmiało. Uważał np., że poezja jest sztuką naśladowczą, bo słowa tylko naśladują rzeczy realne. Gatunkiem najwartościowszym jest tragedia – bo wywołuje najsilniejsze reakcje odbiorcy. A to właśnie reakcje odbiorcy są miernikiem wartości dzieła. Za wzór poety epickiego uważał oczywiście Homera. A zatem Poetyka to jakby pierwszy podręcznik tworzenia literatury! Na pewno jest to spis sztywnych reguł, które mogły ograniczać nowatorów, ale jest to też wyśmienity wykład o sztuce kreacji literatury. Oczywiście, co do norm, potomni lubili je łamać, jako skostniałe konwencje. Przy okazji następne, bardzo sławne dzieło normatywne, (nie licząc wielu pomniejszych) ukaże się w klasycystycznej Francji – będzie to Sztuka poetycka Franciszka Boileau.
Zobacz:
Osiągnięcia starożytnych Greków w dziedzinie organizacji wiersza
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c170-teoria-literatury/c169-wiersz-i-proza-do-egzaminu/wskaz-wyznaczniki-ktore-decyduja-o-tym-ze-dany-utwor-nalezy-do-liryki
https://aleklasa.pl/liceum/c155-powtorka-z-epok-literackich/c156-antyk/liryka-w-starozytnej-grecji
Jak liryka antyku realizowała myśl filozoficzną starożytnej Grecji?