Epos

Czym jest epos?

• Epos to pierwszy przez wiele lat najważniejszy gatunek epiki, dopiero w XVIII wieku zastąpi go powieść i powoli zaniknie. Jest to rozbudowany utwór – rytmiczny, wierszowany – wielki poemat o czynach bohaterów, który ukazuje ich dzieje na tle przełomowych wydarzeń, zmieniających życie danej społeczności.

• Źródłem eposu są mity i podania, np. Iliada wywodzi się z mitu o jabłku niezgody. Stworzył go Homer, tym samym raz na zawsze ustalił wzorzec gatunku.

• Istotą eposu są dzieje przełomowe dla danego narodu (np. wojna). Epos opiewa ważne wydarzenia, a na ich tle dzieje i czyny bohaterów: herosów, bogów, rycerzy.

• Opowieść musi być opisana podniosłym, pełnym patosu stylem, opiewać czyny rycerskie, bitwy – stąd specjalnością eposu są sceny batalistyczne.

 

Cechy gatunkowe eposu:

• Inwokacja
  – rozbudowana apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła.

• Równoległość dwóch płaszczyzn
  Bohaterowie eposu to bogowie, herosi, rycerze i osoby z wielkich rodów. Dwa światy: ludzki i boski współistnieją i nakładają się na siebie. Oznacza to, że w fabule oba światy współistnieją, bogowie kierują poczynaniami ludzi, a z drugiej strony są wyposażeni w ludzkie cechy. Obecność świata bogów i ludzi – ich równoległość, powoduje przemieszanie świata realnego z fantastycznym.

• Narrator
  eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń, a jego wiedza nie podlega żadnym ograniczeniom.

• Podniosły styl
  Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, pełnym powagi i patosu, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków.

• Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółu)
  Taki zabieg stylistyczny powoduje spowolnienie toku opowieści i odejście od wątku zasadniczego.

• Opisy scen batalistycznych

• Porównanie homeryckie – jest to porównanie, którego drugi człon jest tak rozbudowany, że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę.

• Epitety stałe
  Charakterystyczne jest występowanie epitetów na stałe związanych z imionami, np. Zeus Gromowładny.

• Epizodyczność akcji, retardacje
  • Epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia lub rzeczy, przedmiotu mniej istotnego, pobocznego, nie związanego bezpośrednio z fabułą. Jedno z zadań epizodów polega na pokazywaniu tła wydarzeń.
  • Retardacja – zabieg polegający na celowym wstrzymaniu akcji poprzez wprowadzenie partii opisowych. Ma na celu wzbudzenie napięcia u czytelnika.

• Układ wierszy musi zachować stały rytm.
  Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr.
  Heksametr – wiersz oparty na iloczasie (istnienie samogłosek długich i krótkich), jest miarą rytmiczną, płynną, znakomicie dostosowaną do długich poematów epickich. Jest to wers, który składa się z sześciu (heks = 6) stóp metrycznych: daktyli lub spondejów.

• Opisywane wydarzenia powinny być przełomowe, na ich tle rozgrywają się losy bohaterów.

• Temat jest zawsze poważny dlatego epos należy do tzw. gatunków wysokich.

 

Eposy starożytne

• Iliada Homera – o wojnie trojańskiej;
• Odyseja Homera – o tułaczce Odyseusza;
• Teogonia Hezjoda – o bogach;
• Eneida Wergiliusza – o ucieczce Eneasza z Troi i jego misji założenia Rzymu.

Terminy, które trzeba zapamiętać: inwokacja; heksametr.

Uwaga!
Wzorzec gatunkowy, jakim stały się oba eposy (Iliada, Odyseja) Homera, na długie wieki stanie się panującym wzorcem epickim, kontynuatorzy, wierni ustaleniom Homera, zaczynać będą od inwokacji, rozbudowywać rozlewne opisy, pracować nad ekspresją scen batalistycznych.

Co pamiętać o Homerze?

Żył w VIII wieku p.n.e. i jest najstarszym, pierwszym twórcą literatury w naszej kulturze. Ojciec europejskiej literatury nie pisał, tylko śpiewał – był aojdem, wędrownym pieśniarzem. Opowiadając swoje historie, grał na lutni. Jego pieśni przekazywano ustnie, a spisali je dopiero potomni.
Był prawdopodobnie niewidomy, o czym świadczy imię (Homer = ślepiec). Stworzył dwa wielkie eposy: Iliadę i Odyseję. Iliada jest pierwszym znanym zapisem literackim naszej cywilizacji. Sam Homer był autorytetem już w starożytności. Pozostał nim dla potomnych. Utrwalił w swoich poematach świat starożytnej, archaicznej Grecji.

Dlaczego niektóre powieści nazywa się epopejami?

Epos był najważniejszym gatunkiem epiki do czasu, kiedy zdominowała ten rodzaj literacki powieść (wiek XVIII i XIX).
Te powieści, które odgrywały szczególnie ważną rolę w życiu narodu, dotyczyły ważnych wydarzeń historycznych albo przemian nazywano „epopejami” – na przykład epopeja chłopska Władysława Reymonta, czyli – Chłopi.

Ważny termin
Mimesis (naśladowanie rzeczywistości przez sztukę) to kategoria estetyczna oznaczająca zasadę twórczego naśladownictwa natury w dziele sztuki bądź utworze literackim. Zasadę tą przejął renesans, dla którego wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna.

Mimetyczną funkcję literatury, czyli jej funkcję naśladowczą przypisywał Arystoteles eposowi. Miał on, jego zdaniem, odzwierciedlać świat, dawać jego opisy, trzymać się zasad prawdopodobieństwa i logiki.

.

Pamiętaj!
Poemat o Gilgameszu – to słynny epos starobabiloński o czynach i losach króla sumeryjskiego miasta Uruk – Gilgamesza. To ten utwór jest najstarszym poematem epickim w literaturze: przyjąwszy datę powstania na ok. 2000 lat p.n.e. – dzieła Homera i Wergiliusza to przy nim młodziki.
Co ciekawe: wiele historii zawartych w tym poemacie przypomina znane nam z innych źródeł, późniejsze opowieści o potopie, o Noem, o człowieku utworzonym z gliny (Enkidu – przyjaciel Gilgamesza).

Pamiętaj!

• Epitet – wyraz będący określeniem rzeczownika, np.:
  • przymiotnik (dzień),
  • imiesłów (opadłe liście).

• Porównanie – opisanie jednego zjawiska poprzez wskazanie na podobieństwo do zjawiska innego. Charakterystyczne są tu zwroty: jak, jakby, niby, podobnie, na kształt itd.
  Piękna jak obrazek.
  Głodny jak wilk.

.

Iliada Homera

Opiewa czterdzieści dni z ostatniego, dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków.

U źródła wojny tkwi intryga bogini Eris, która wymyśliła jabłko dla najpiękniejszej – a Parys przyznał je Afrodycie. Ta obdarowała go w zamian miłością najpiękniejszej kobiety – Heleny. Parys porywa Helenę do Troi. Mąż Heleny zbiera wojska i atakuje miasto. Iliada przybliża zdarzenia ostatniego roku:

• gniew i odejście Achillesa po odebraniu mu branki Bryzeidy;
• powrót na wieść o śmierci przyjaciela Patroklosa;
• pojedynek z Hektorem (zabójcą Patroklosa, a synem króla Troi);
• zbeszczeszczenie zwłok Hektora, oddanie ich Priamowi, pogrzeb.

Iliada – opowieść o Ilionie, czyli Troi.

.

Odyseja Homera

Opowiada o tułaczce Odyseusza, który wraca do domu (do Itaki) po zakończeniu wojny trojańskiej. Wraca dziesięć lat – przeżywa liczne i niezwykłe przygody.
Są to między innymi:

• spotkanie z jednookim cyklopem;
• wizyta u nimfy Kirke, która poczęstowała gości ziołami zapomnienia;
• zejście do Hadesu – krainy umarłych;
• podróż przy niebezpiecznym, choć pięknym śpiewie Syren;
• przepłynięcie między Scyllą a Charybdą – potworami morskimi;
• siedem lat u nimfy Kalipso;
• spotkanie z królewną Nauzykaą;
• powrót do Itaki – do żony Penelopy, symbolu wierności i przemyślności kobiecej.

Odyseja zawiera wszystko: zdradę, namiętności, poszukiwanie drogi życia, wierność, walkę siły z podstępami i przebiegłością, strach i odwagę człowieka. Odyseusz pozostał symbolem bohatera przebiegłego, stosującego fortele (to on wymyślił podstęp z koniem trojańskim).

Odyseja – opowieść o Odyseuszu.

.

Eneida Wergiliusza

To epos rzymskiego twórcy, napisany na wzór eposów homeryckich. W dwunastu księgach relacjonuje dzieje Eneasza, który uciekł z płonącej Troi. Eneasza także czekała tułaczka. Trafił do Afryki, był gościem królowej Kartaginy – Dydony, która pokochała go i zabiła się, gdy ją opuścił. Eneasz miał inny cel, ujawniony przez wyrocznię – było nim założenie Rzymu. Ten bohater uosabia cnoty obywatelskie i poświęcenie dla misji dziejowej.

Eneida – opowieść o Eneaszu.