Co się dzieje w powieści?
Jej treść to kilka epizodów z życia pisarza-pilota, luźno powiązane opowieści o przygodach samego twórcy, jego przyjaciół i napotkanych ludzi.
- Ważne miejsce w powieści Saint-Exupéry’ego zajmuje Sahara. Pustynia jest tu zjawiskiem natury, którym autor jest zafascynowany, miejscem sprawdzającym człowieka i obnażającym prawdę o ludzkości.
- Pisarz wraca myślą do oazy, opisuje obyczaje mieszkańców pustyni, Maurów i ich niebezpieczną „przyjaźń” z białymi; samotnego, starego sierżanta z posterunku w Mauretanii, sierżanta, który płakał na widok ludzi i marzył o pięknej kuzynce z Tunisu. Ze spotkań z ludźmi pustyni wyniósł wiele obserwacji – dzicy Maurowie, przekonani o własnej potędze, głosili, iż szczęściem Francji jest to, że leży tak daleko! Ich trzysta strzelb wydawało im się wszechpotężną armią. Kilku z nich, którym autor zafundował wycieczkę do Francji i którzy ujrzeli drzewa i moc wody, fontanny, ogrody – nie mogło pojąć niesprawiedliwości bogów. Wszak oni nie znali drzew, a kropla wody na pustyni oznaczała życie.
- Osobnym epizodem jest historia uwolnienia Barka – niewolnika Maurów w Juby, porwanego z Marakeszu. Saint-Exupéry opisuje niewolnictwo, pracę, życie i śmierć czarnych jeńców. Szczególne wrażenie czyni na odbiorcy opis ich śmierci. Odzyskują wolność pewnego dnia, gdy są już zbyt starzy, by pracować. Kładą się wówczas na piasku, nadzy, słabi – umierają powoli, zespalając się z ziemią. Otoczenie uszanowało ich agonię, nie przeszkadzając im, w pobliżu bawiły się dzieci, uważając to za rzecz naturalną i prawo starego sługi. Takim niewolnikiem był Mohamet – Bark, który błagał przebywającego w Cap Juby pisarza, by ten ukrył go na pokładzie samolotu. Saint-Exupéry musiał odmówić, lecz wykupił Barka z niewoli. Pierwszą rzeczą, jaką uczynił Bark na wolności, było wydanie wszystkich pieniędzy, jakie otrzymał, na prezenty dla obcych dzieci. Bark był wolny i chciał być człowiekiem.
- Widmo śmierci pojawia się w opowieści o katastrofie, którą pisarz i jego kolega Prevot, przeżyli w samym sercu pustyni. Przeżyli uderzenie samolotu, lecz pozostali bez wody i żywności. Saint-Exupéry szczegółowo opowiada o kolejnych etapach prób ratunku, o postępującym pragnieniu. Marsz w poszukiwaniu oazy, powroty do szczątków samolotu, walkę ze sobą, by się nie poddać. Opisuje też miraże, które przed oczami straceńców przybierają jak najbardziej realne formy, lecz są tylko złudzeniami. Po dniach wędrówki w pełnym słońcu, bliscy już śmierci, spotkali karawanę, która ich ocaliła.
- Wspomina Saint-Exupéry też o wojnie w Hiszpanii i o bezprawiu, jakim jest wojna, rozważając, jaki zew popycha ku niej ludzi, obserwując żołnierzy skazanych na śmierć przez bzdurny rozkaz. Ujawnia tu pisarz nienawiść do wojen i obawę przed ideologiami głoszonymi dla społeczeństw, woła o mądrość, o szukanie swojej misji. Na ostatnich stronach książki wspomina podróż koleją, w trakcie której obserwował tłumy Polaków wysiedlonych z Francji, powracających do kraju. Były to rodziny górnicze, nędzne, brudne, zeszpecone – a niegdyś przecież kochające i kochane. Pisarz boleje nad „zamordowanym Mozartem”, bo w każdym z tych ludzi dostrzega zniszczone piękno, zniszczoną zapowiedź życia.
Tytuł
- Ta widziana z góry, fascynująca, piękna Ziemia jest zamieszkana przez ludzi rozmaitych ras, wyznań, obyczajów. Uznają różne wartości materialne i przykładają wagę do rozlicznych dóbr. Tymczasem ze wszystkich doświadczeń i refleksji Saint-Exupéry’ego wynika, że są to wartości śmieszne, a podziały bzdurne.
- Błądząc samotnie po pustyni, zagubiony wśród piachu człowieczek zastanawia się: czy ta planeta jest rzeczywiście zamieszkana? Pomoc niesie mu nieznany Beduin: człowiek – brat. Umierając z pragnienia, człowiek docenia wreszcie wartość wody – wartość podstawową, przy której rywalizacja politykierów wydaje się po prostu głupotą.
Przesłanie
- Saint-Exupéry uzmysławia swoim odbiorcom pokrewieństwo łączące wszystkich ludzi i wspólną odpowiedzialność za Ziemię. Wykazuje fałsz i śmieszność podziałów i wojen, wartości materialnych.
- Człowiek – jego prawda i jego wartość – to drugi ważny temat rozważań.
- To człowiek prawy, pokonujący ziemię.
- Jest aktywny, musi walczyć o swoje życie i miarą człowieczeństwa jest ta walka, nie wolno mu biernie czekać na śmierć.
- Saint-Exupéry zdradza swój kodeks moralny, wartości, które najbardziej ceni. Są to odwaga, szlachetność, lojalność, pomoc i szacunek – to właśnie nazywa regułą życia.
- Inny temat ważny w powieści to analiza psychiki i czynów człowieka w chwili ostatecznego zagrożenia. Mówi tu pisarz o sobie i o przyjaciołach. Z jego relacji wynika, że pragnienie życia to więcej niż instynkt, to pamięć najbliższych, tych, którzy czekają. Wielką wartością jest według autora przyjaźń i koleżeństwo.
- Tematem jest też postęp cywilizacji – tu samolot i podniebne szlaki są jej symbolem.
- Kolejny motyw to piękno Ziemi, które zobowiązuje jej mieszkańców do odpowiedzialności za dobro, jakie otrzymali. Pokazać piękno planety, jej dziwy, egzotykę i własną fascynację – to też ważne przesłanie francuskiego pisarza.
- Powieść ta zawiera jeszcze protest – przeciw wojnie, przeciw fałszowi polityków, wreszcie przeciw niszczeniu w człowieku tego, co w nim piękne i ludzkie, tego, co nazywa pisarz „Mozartem”.
- Walka o ludzkie wartości jest też zmaganiem się z niebezpieczeństwem, a to też ważki temat powieści Saint-Exupéry’ego.
Kompozycja powieści
- Gatunek
Nie jest to typowa powieść. Partie rozważań o człowieku, przyrodzie, technice sprawiają, że można też nazwać utwór esejem lub traktatem filozoficznym. Nie obserwujemy tu ściśle powiązanej fabuły – przeciwnie, czytamy kilka opowieści o różnych epizodach życia autora w różnych miejscach świata. Wiąże je tylko postać opowiadającego narratora, nie muszą to być zresztą bardzo sensacyjne wydarzenia, czasami jest to wspomnienie krajobrazu, spotkania, nastroju. Bardzo ważną rolę spełnia w utworze warstwa refleksji i przemyśleń filozoficznych autora.
- Narracja
Autor cały czas wypowiada się w pierwszej osobie – opisuje przecież własne wspomnienia, lecz często zwraca się w drugiej osobie – do przyjaciela lub nawet do abstrakcyjnego rozmówcy. W efekcie daje to poczucie bliskości i obecności odbiorcy w świadomości autora, podkreśla ideę koleżeństwa, łączności z drugim człowiekiem.
- Czas
Saint-Exupéry właściwie w większości wypowiada się w czasie przeszłym, utrzymując tym samym konwencję relacji wspomnieniowej. Lecz w chwilach szczególnej grozy – np. opisu błądzenia po pustyni – przechodzi na czas teraźniejszy, jakby przenosząc czytelnika w miejsce akcji, podkreśla grozę sytuacji. W dodatku wybiega niekiedy w przyszłość – „później, już uratowani…”. Metoda ta dynamizuje wydarzenia, informuje dodatkowo, niejako obiektywnie o tym, co się dzieje.
- Przestrzeń
W powieści przestrzeń ukształtowana jest nader interesująco, choćby dlatego, że jest tak różnorodna. Wraz z narratorem znajdujemy się w powietrzu, wśród piasków pustyni, w oazie, przemierzamy Andy… Autor wykorzystuje motyw lotu, który znał jako pilot. Zmienia proporcje (elementy Ziemi maleją, niebo jest bliżej), dokonuje odwróceń, a wówczas gwiazdy stają się wioskami, zmienia też hierarchię spraw ważnych i nieważnych, przyglądając się Ziemi okiem pilota. Jest to raczej krajobraz realny, lecz przetworzony w umyśle pisarza, odbieramy bowiem pejzaż taki, jak widział go i odbierał Saint-Exupéry. Pisarz operuje przy tym niezwykle poetyckim porównaniem, czasem metaforą w opisie piękna Ziemi, dzięki czemu stwarza niepowtarzalny nastrój, obrazuje też swój zachwyt. Otwiera także pisarz przestrzenie nowe, opisując miraże stwarzane przez zmysły zabłąkanych w sercu pustyni.
Autor – francuski pisarz, reportażysta, pilot
- Twórczość Saint-Exupéry’ego jest nierozerwalnie związana z jego biografią, był on bowiem zawodowym lotnikiem, latał w czasach, gdy samoloty były jeszcze nowością, a katastrofy zdarzały się często, przecierał szlaki nad Saharą, Andami, Atlantykiem.
- Doświadczenia, przemyślenia i przygody pilota stały się materią literacką, wielka wrażliwość twórcy pozwoliła przetworzyć je w dociekania na temat humanitaryzmu i wartości człowieka.
- Saint-Exupéry zginął podczas lotu zwiadowczego w 1944 r.
- Zaliczany do pisarzy moralistów, wierzył w człowieka, solidarność międzyludzką, wierność uznawanym zasadom etycznym. Często sytuowany obok Josepha Conrada – absolutysty etyki, i Alberta Camusa, autora Dżumy, nazywany jest Conradem powietrza.
Zobacz:
O czym traktuje Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego?
Jakie przesłanie zawarł w swojej powieści pt. Ziemia, planeta ludzi Antoine Saint-Exupéry?
Co możesz powiedzieć o kompozycji powieści Ziemia, planeta ludzi Antoine’a Saint-Exupéry’ego?