- Inny świat jest powieścią autobiograficzną. Narrator jest tu pierwszoosobowy – sam autor, były więzień Jercewa relacjonuje panujące tam warunki.
- Lecz jest to powieść złożona z warstwy dokumentu i faktografii (tu mogłaby służyć za źródło historyczne) plus warstwy literackiej: fikcji, fabuły, wydarzeń.
- Dlatego można określić Inny świat jako zbeletryzowany pamiętnik, gdyż działania literackie, czyli właśnie kształtowanie narracji, postaci, układ fabularny, to zabiegi beletryzujące.
- Dodajmy, że relacja Grudzińskiego jest chłodna, obiektywna i precyzyjna – odtwarza świat łagru i jest nastawiona na przekazanie prawdy o koszmarze Jercewa. Wewnętrzne przeżycia autora, analizy własnej psychiki, fragmenty poświęcone sobie zajmują jakby drugie miejsce w utworze – dlatego raczej nazwać dzieło Grudzińskiego powieścią autobiograficzną, a nie pamiętnikiem lub dokumentem.
Nawiązania do Dostojewskiego
Zapiski z martwego domu – książka autorstwa rosyjskiego pisarza odgrywa ważną rolę w Innym świecie. Sam Dostojewski był przecież skazany na katorgę, którą odkrył i utrwalił właśnie w Zapiskach. Grudziński nawiązuje do niej w podtytule (Zapiski sowieckie), w motcie, wreszcie w opowieści o lekturze książki w obozie, o konspiracji z Natalią Lwowną, od której ją otrzymał. Dlaczego obecność książki Dostojewskiego jest tu taka ważna? Bo po jej przeczytaniu przestają działać prawa czasu – koszmar obozów i tragedii „innego świata” trwa bez względu na datę – tak samo za czasów Dostojewskiego, jak i Grudzińskiego. Ten sam koszmar – „tak jakby nie było nigdy najkrótszej nawet przerwy” pomiędzy losami tych ludzi. Więźniowie krzyczą wczoraj i dziś – a Rosja jest martwym domem. Jedynym wyjściem realnym wydaje się w tej sytuacji samobójstwo – i wielu bohaterów decyduje się na nie.
Oto realia obozu sowieckiego:
- selekcja i niszczenie słabszych (klasyfikacja ludzi według kotłów)
- wyższość więźniów przestępczych (urków) nad politycznymi
- śmierć – wciąż obecna i stanowiąca cały proces: od chorób, głodu, męki psychicznej, po koniec życia
- samobójstwo staje się aktem wolności i stanowienia o sobie
- śmierć nie robi wrażenia na tych, którzy zostają
- katorżnicza praca
- wzajemna nieufność i powszechne donosicielstwo
- sponiewieranie ciała ludzkiego: odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota
- absolutna zmiana znaczeń wartości takich jak miłość, wolność, miłość fizyczna, macierzyństwo
Grudziński odtwarza łagrowy świat z precyzją i dokładnością. Jest to świat totalnie inny – za drutami łagru obowiązują inne prawa, jest to machina nastawiona na całkowite wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy i pozbawienie go indywidualności.
Zobacz:
Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Charakterystyka Gustaw z Innego świata. Porównanie z Tadkiem z Opowiadań Borowskiego.
Jaką wizję obozu przedstawia Gustaw Herling-Grudziński w Innym świecie?