Powtórka – przegląd lektur

Romeo i Julia Williama Szekspira

Przywołanie wielkiej tragedii o miłości w pierwszej chwili może zdziwić: wiadomo, jak się ta historia skończyła – niestety, nie happy endem, ale i nie rozstaniem. Przez zwykłe nieporozumienie, intryga, która miała połączyć kochanków – wiedzie ich do śmierci. Romeo wypija truciznę na widok leżącej zmarłej Julii, podczas gdy ona tylko śpi. Ona zaś, po przebudzeniu zabije się na widok martwego Romea… Ale zanim to nastąpiło, słynni kochankowie poznali się, spotykali i rozstawali. Temat wcale nie nakazuje, byśmy opisywali tylko rozstania ostateczne. W dziełach Szekspira – można znaleźć prawie wszystko o człowieku. Najsłynniejsze słowa, które padają oczywiście w sytuacji rozstania, brzmią:

Chcesz już iść? Jeszcze ranek nie tak bliski,
Słowik to, a nie skowronek się zrywa (…).

To mówi Julia do Romea w scenie piątej aktu III, gdy żegna odchodzącego kochanka, z dołu dochodzi wołanie matki, a Romeo wychodząc, odpowie:

I twoja także twarz jak pogrobowa
Smutek nas trawi. Bądź zdrowa! Bądź ­zdrowa!

Nieszczęsne „Bądź zdrowa!” od Szekspira się zaczęło, ale powtórzy się jeszcze nieraz w literaturze. „Bądź zdrów”, „bądź zdrowa” to słowa, które często padają w literackich rozstaniach i z rozstaniem się kojarzą. A że, jak rzekliśmy, u Szekspira można znaleźć wszystko, można też wyczytać samą definicję czegoś takiego jak rozstanie:

Jak żak, gdy rzuca książkę, tak kochanek
Do celu swego pospiesza wesoły;
A gdy nadejdzie z kochanką rozstanek,
Wlecze się smutnie, jak ów żak do szkoły.

Jest to refleksja Romea (akt II, scena druga). Być może, niezbyt wzniosła, lecz młodzieży szkolnej powinna być bliska, w przeciwieństwie do słów, którymi pożegnał Hamlet Ofelię:

Wstąp do klasztoru. Adieu.

Po czym, rzuciwszy kilka niemiłych słów, na które Ofelia naprawdę nie zasłużyła: o fałszu makijażu i ogólnej bezecności kobiet – powtarza: „Do klasztoru! Do klasztoru!”.

Rozwiązanie to już dziś niemodne wykorzystywano wielokrotnie w literaturze – np. Krzysia Drohojowska z rodzimej Trylogii także myślała o klasztorze, gdy okazało się, że nie może poślubić tego, którego kocha, czyli Ketlinga.

Gdy Mały Rycerz odstąpi Krzysię Ketlingowi, będzie to scena rozstania, wielce wzruszająca, ozdobiona pięknymi słowami: „Jest prawo większe i starsze od wszelkich ludzkich, na mocy którego serce za miłością tylko iść musi i idzie”. Ale od Szekspira do Sienkiewicza szmat czasu minął, a literatura zarejestrowała inne, rozdzierające serca, rozstania. Najważniejszą zaś dla tej tematyki epoką pozostaje niewątpliwie.

Romantyzm

Adam Mickiewicz jest autorem wielu rozstań literackich. Oto przykłady:

  • Do M*** – słynny utwór przywoła Prus w Lalce, Mniszkówna w Trędowatej. Wszyscy znają ten tekst:
    Na każdym miejscu i o każdej dobie,
    Gdziem z tobą bywał, gdziem się z tobą bawił,
    Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie,
    Bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił.
    W ten sposób rozstanie otrzymało sankcję wiecznie powracającego wspomnienia. W świetle słów wieszcza zrozpaczeni kochankowie nie bardzo mogą się pocieszać prozaicznym porzekadłem, iż „czas goi rany”. Zwłaszcza że
    Precz z mej pamięci!…
    Nie – tego rozkazu
    Moja i twoja pamięć nie posłucha.
  • Do *** Na Alpach w Splügen
    Liryk zaczyna się następująco: Nigdy, więc nigdy z tobą rozstać się nie mogę! Dalej dowiemy się, iż wspomnienie ukochanej i ciągła myśl o niej prześladuje podróżnika długo po rozstaniu.
  • Konrad Wallenrod
    Główny bohater rozstaje się z ukochaną Aldoną dwa razy. Po raz pierwszy, gdy decyduje się powrócić do zakonu krzyżackiego, by zniszczyć go od środka. Przyjmując misję szpiega – choć niehonorowo – realizuje literacki schemat porzucenia ukochanej dla ojczyzny. Przecież
    Walter kochał swą żonę, lecz miał duszę szlachetną
    Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie.

    Drugie pożegnanie ma miejsce w finale utworu, bo Aldona podążyła za mężem jako pustelnica. Wallenrod żegna się z nią słynnym „bądź zdrowa”, zanim popełni samobójstwo.
    Sceny rozstania z ukochaną na rzecz ojczyzny to motyw bardzo charakterystyczny dla polskiej literatury, pełnej opisów powstań, konspiracji, wojen. Ukochany wyruszający do boju, z pamiątką od ukochanej – to wersja szlachetniejsza od dylematu Wallenroda, niemniej idea jest ta sama.
  • Dziady
    Część IV to całe studium poświęcone miłości. Tu przyczyna rozstania, a tym samym schemat literacki jest nieco inny, ale też bardzo popularny: wielbiciel został odrzucony, gdyż nie dorastał pannie do pięt ani urodzeniem, ani majątkiem, ani pozycją społeczną. Innymi słowy kwestie społeczne niweczą żarliwe uczucie. Ukochana mówi wówczas mniej więcej tak:
    Przestań płakać, przestań szlochać,
    Idźmy każdy w swoją drogę,
    Ja cię wiecznie będę… wspominać,
    Ale twoją być nie mogę!
    Autorem wielu literackich rozstań był też inny nasz wieszcz – Juliusz Słowacki. Oto przykład:

Rozłączenie Juliusza Słowackiego
Ten liryk może bardzo się przydać w pracy o motywie rozstania, gdyż jak wskazuje tytuł, nie jest niczym innym jak poetycką definicją… rozłączenia. Kto czytał ten wiersz chociaż dwa razy, pewnie zapamiętał początek:

Rozłączeni – lecz jedno o drugim pamięta;
Pomiędzy nami lata biały gołąb smutku
I nosi ciągłe wieści.

Cytat doskonale nadaje się na motto pracy o rozstaniach – kusi, aby zacząć rozprawkę od tych właśnie słów. Tematem całego utworu jest sytuacja rozstania, obrazowana bardzo interesująco – poeta włącza w świat uczuć dwojga ludzi wiele elementów krajobrazu, zestawia różne przestrzenie, w których funkcjonują rozłączone osoby, analizuje ich psychikę.
Zwróć uwagę na zakończenie utworu Rozłączenie:

Lecz choć się nigdy, nigdzie
połączyć nie mamy,
Zamilkniemy na chwilę i znów się wołamy
Jak dwa smutne słowiki, co się
wabią płaczem.

Porównanie do słowików, tak bardzo romantyczne, warte jest zapamiętania i wykorzystania.

Pozytywizm

  • Lalka Bolesława Prusa
    Rozstanie Stanisława Wokulskiego z Izabelą Łęcką na stacji kolejowej w Skierniewicach w chwili, gdy byli już oni narzeczeństwem, jest mistrzowsko napisaną sceną. Fabuła mknie szybko: Wokulski uszczęśliwiony, bliski zdobycia Izabeli (zdobywanie trwało przez ponad dwa tomy powieści!), przysłuchuje się pewnej rozmowie. Izabela prowadzi ją po angielsku z Kazimierzem Starskim. Dama jest nieświadoma faktu, że jej narzeczony nauczył się angielskiego i słyszy teraz rzeczy, które ją absolutnie kompromitują.
    Reakcja porażonego prawdą Wokulskiego jest konkretna – żąda wódki, lecz jej nie pije, mistyfikuje telegram, który każe mu wysiąść na tej właśnie stacji i żegna oniemiałą i zatrwożoną Belę następująco: „Farewell, miss Iza, farewell!”. Najczystszą angielszczyz­ną. Choć po tak twardym załatwieniu sprawy przeżywa katusze i próbuje rzucić się pod pociąg – to jedno z najkrócej wypowiedzianych, a najmocniejszych pożegnań naszej literatury.

Młoda Polska

  • Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego
    Rozstanie Judyma z Joasią Podborską, które następuje w finalnej części książki, może się wydać nienaturalne, bezsensowne i okrutne. Tak jednak zdecydował autor i w rezultacie mamy do czynienia z rozstaniem ideologicznym, ze swoistą wersją porzucenia ukochanej dla wyższej idei. Tu ideą nie jest ojczyzna, lecz misja służenia ubogim. Doktor Judym chce poświęcić się bez reszty społecznym ideałom, dlatego odrzuca miłość Joasi i nadzieję na własny dom i szczęście. Ta scena jest znaczącą sceną w polskiej literaturze. Kiedy Joasia próbuje walczyć o ich miłość, Judym argumentuje:
    „Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden (…).”Joasia odpowie w końcu „Szczęść ci Boże” i odejdzie:
    Przez chwilę widział spod bezwładnych, ciężkich powiek jej twarz bolesną. Była jak maska pośmiertna z gipsu. Za chwilę stracił ją z oczu.

Literatura XX wieku

Motyw rozstania czy też miłości rzadko bywa pierwszoplanowy w literaturze współczesnej. Jest najczęściej splątany z innymi tematami, dominującymi w XX wieku. Jednym z nich jest wojna i wszelkie jej konsekwencje, w tym rozstania ludzi – rozdzielała ich wojenna zawierucha. Tragiczne były losy tych, którzy trafili do obozu czy łagru, wzięli udział w powstaniu, ponieśli śmierć. Wojenne rozstanie zapisane jest w:

  • Pożegnaniu z Marią Tadeusza Borowskiego
    Nie będzie tu „ostatnich” słów i gestów – obraz rozstania z opowiadania Borowskiego jest wyjątkowy: Tadeusz widzi Marię odjeżdżającą niemieckim transportem do obozu koncentracyjnego. Nie może nic zrobić, widzi, jak oddala się samochód z jeńcami, a wraz z nim ukochana, z którą miał się spotkać. Wyrusza za nią do obozu.
  • Ósmy dzień tygodnia Marka Hłaski
    Przyczyną nieszczęść, rozstań i nieudanych związków w prozie Hłaski jest z reguły ponura, okrutna rzeczywistość. Tak też jest i w opowiadaniu o Agnieszce i Piotrze. Właściwie powinno się im udać: kochają się, chcą być razem, pasują do siebie. A jednak… Nie mają kąta, gdzie mogliby być tylko we dwoje. Wokół nich tętni świat zapijaczonych knajp, beznadziei, ludzkiej podłości, cynizmu. Takie też będzie rozstanie: po tym, jak Agnieszka zdecyduje się spędzić noc w hotelu z przypadkowo poznanym dziennikarzem, skończy się jej związek z Piotrem.
  • Śliczna dziewczyna Marka Hłaski
    Opowiadanko jest opisem wyjątkowo brutalnej i niesmacznej sceny rozstania. Przepiękna para młodych ludzi rozmawia na ławeczce w parku. Ich widok traci na uroku, gdy narrator pozwala usłyszeć rozmowę o tym, że nie chcą się znać: on nie daje jej pieniędzy na skrobankę, ona twierdzi, że to on jest ojcem… Nie wiadomo właściwie, czy w ogóle zaistniał tu jakiś związek, niemniej scena pożegnania typowa jest dla czarnego realizmu Hłas­ki, zwłaszcza przez kontrast zewnętrznej urody z wewnętrznym brudem bohaterów.

 

Najważniejsze utwory

  • William Szekspir – Romeo i Julia;
  • Homer – Iliada;
  • Adam Mickiewicz – Konrad Wallenrod, Dziady;
  • Juliusz Słowacki – Rozłączenie;
  • Bolesław Prus – Lalka;
  • Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni;
  • Tadeusz Borowski – Pożegnanie z Marią.

Należy podać

  • różne ujęcia (nie takie same schematy),
  • utwory z różnych epok, różnych twórców i rodzajów literackich,
  • śmiało dodać dzieła filmowe lub malarstwo, rzeźbę, wielką muzykę.

Poetyckie okoliczności rozstania

  • noc lub świt,
  • słowiki lub gołębie,
  • niemożność zapomnienia,
  • przejmujący smutek, tęsknota, żal.

Kto się rozstał?

  • Hamlet z Ofelią,
  • Romeo z Julią,
  • Konrad Wallenrod z Aldoną,
  • Jacek Soplica z Ewą,
  • Kordian z Laurą,
  • Wokulski z Izabelą Łęcką,
  • Doktor Judym z Joasią Podborską.

 

Cytaty

  • To wszystko, co nas łączy, jest miłość szalona,
    A wszystko, co jest prawdą, na wieki nas dzieli.
    Jan Lechoń
  • A kiedy przyjdzie godzina rozstania,
    Popatrzymy sobie w oczy długo, długo
    I bez jednego słowa pożegnania
    Idźmy – ja w jedną stronę, a ty w drugą.
    Tadeusz Boy-Żeleński
  • Rozłąka osłabia mierne uczucie, a wzbogaca wielkie, jak wiatr gasi świecę, a rozpala ogień.
    François de La Rochefoucauld
  • Każde pożegnanie ma coś ze śmierci, każde ponowne spot­kanie – coś ze zmartwychwstania.
    Artur Schopenhauer

 

Facebook aleklasa 2