To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć.
Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej:
- ich poglądy,
- obyczaje,
- światopogląd,
- poczucie jedności stanowej,
- sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu.
Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm.
Szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić. Polscy Sarmaci chętnie przypisywali sobie ich dzielność, waleczność, dumę i patriotyzm, który posuwali do pogardy wobec innych narodów. Religijność – po dewocję. Kult tradycji – po wstecznictwo i konserwatyzm, zamknięcie na nowości nauki.
Cechy sarmatyzmu – to głównie:
- złota wolność,
- wierność tradycji,
- religijność,
- duma,
- odwaga,
- waleczność,
- odpowiedni strój,
- poczucie odrębności,
- wyższości wobec innych klas,
- za to wewnątrz – absolutna równość szlachty.
Z czasem sarmatyzm doczekał się ostrej krytyki:
- bo wolność przerodziła się w anarchię,
- tradycja we wstecznictwo,
- religijność w dewocję,
- duma w pychę,
- odwaga w lenistwo,
- równość – w torpedowanie polityki kraju.
O Sarmatach dobrze pisali:
- Adam Mickiewicz (Pan Tadeusz – mit szlachty patriotycznej i prawej),
- Aleksander Fredro (kultywuje narodowość polską),
- Henryk Sienkiewicz (tworzy wzory rycerskie w Trylogii),
- Eliza Orzeszkowa (wizja idealnego zaścianka w Nad Niemnem).
Dobrze – to znaczy z nutą sentymentu dla dawnej Polski i z odrobiną idealizacji.
O Sarmatach krytycznie pisali
- siedemnastowieczni poeci barokowi, tacy jak Wacław Potocki.
- Wytykają Sarmatom wady twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz (Powrót posła), Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz.
- W zwierciadle parodii przedstawia mit polskiego dworku Witold Gombrowicz w słynnej Ferdydurke.
Zapamiętaj!
Znakomity portret Sarmaty i mentalności polskiego szlachcica stworzył Chryzostom Pasek w swoich Pamiętnikach, które są doskonałym dokumentem sarmatyzmu.
Zobacz:
Gdzie szukać wizerunku szlachty w literaturze po epoce baroku?