Dla historyków literatury i badaczy języka polskiego Bogurodzica jest bezcennym źródłem wiedzy o procesach zachodzących w polszczyźnie na przestrzeni wieków, czyli ogólniej – bezcennym źródłem wiedzy o języku.
W tekście tej pieśni spotykamy liczne archaizmy – wyrazy lub formy, które wyszły już z powszechnego użycia, lub zostały zastąpione innymi. Spotykamy je w tekstach dawnych lub stosujemy, gdy chcemy stylizować tekst na dawny.
- Archaizmy fonetyczne:
• sławiena – sławiona
• zwolena – zwolona
• Krzciciela – Chrzciciela
- Archaizmy fleksyjne:
• Bogurodzica – Bogarodzica
• Bogurodzica dziewica Maryja – forma mianownika w funkcji wołacza.
• Zyszczy, spuści, raczy – pozyskaj, spuść, racz
• Formy trybu rozkazującego czasowników współcześnie kończą się spółgłoską. W tekście zachowały się dawne formy ale i późniejsze: usłysz, napełń.
- Archaizmy składniowe:
• Bogurodzica (związek z celownikiem)
• Bogiem sławiena – przez Boga sławiona
• Twego dziela – dla twego
- Archaizmy leksykalne:
• rodzica – matka
• Gospodzin – pan
• zwolena – wybrana
• dziela – dla
• Bożyc – syn Boga
• ji, ja, je – ten, ta, to; który, która, które
• zbożny – 1. pobożny; 2. dostatni
- Archaizmy słowotwórcze:
• przebyt
• zbożny
O czym jest Bogurodzica?
Pierwsza zwrotka to rozbudowana apostrofa do Maryi – Matki Boga – Rodzicielki a jednocześnie Dziewicy. Modlący się proszą Maryję aby wstawiła się za nimi u swego Syna.
W drugiej zwrotce pośrednikiem między Chrystusem a ludźmi staje się Jan Chrzciciel. Dlaczego właśnie ten święty? Ponieważ to właśnie święty Jan Chrzciciel, ten, który “przygotowywał drogę Panu”, który ochrzcił Jezusa, był jego poprzednikiem i zapowiadał jego przyjście uważany był przez chrześcijan za największego po Maryi świętego w hierarchii niebiańskiej. Sam Chrystus powiedział: “Między narodzonymi z niewiast nie powstał większy od Jana Chrzciciela” (Mt 11,11).
O co proszą modlący się za pośrednictwem Jana Chrzciciela?
“A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt” – czyli szczęśliwe pobożne życie na ziemi a po śmierci przebywanie w raju. Nie bez przyczyny rozróżnia autor pieśni życie na ziemi jako “pobyt” – czasowe, przejściowe trwanie i w raju “przebyt” – przebywanie na wieczność.
Bogurodzica
– najstarszy wiersz polski i, poza pojedynczymi słowami i jednym pełnym zdaniem w tekstach łacińskich, w ogóle najstarszy tekst w języku polskim. Powstała, jak datują badacze literatury i języka, najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIII wieku (na pewno przed rokiem 1386, kiedy odbyła się koronacja Jagiełły a wtedy Bogurodzicę śpiewano more maium czyli obyczajem przodków), choć rozbieżności w datowaniu sięgają kilku wieków, od końca X do XIV w. Bogurodzica jest także wierszem oryginalnym – nie znaleziono jej pierwowzoru w poezji obcej. Najstarszy rękopiśmienny zachowany tekst pieśni odnaleziono na wklejce tylnej okładki rękopisu łacińskiego kazania przechowywanego w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Kazanie pochodzi z 1407 roku, zapis pieśni badacze datują na rok 1408. Oprócz treści zapis ten zawiera nuty. Tekst Bogurodzicy był partyturą chorału gregoriańskiego śpiewanego chóralnie, jednogłosowo (monodia), bez akompaniamentu instrumentów, podczas uroczystości kościelnych.
Bogurodzica jest tekstem anonimowym, tak jak większość tekstów średniowiecznych. Autorzy średniowieczni dla których życie na ziemi było tylko etapem w drodze do życia wiecznego pisali nie dla własnej chwały ale dla chwały Bożej – Ad maiorem Dei gloriam.
Treść Bogurodzicy nawiązuje do ikonograficznego motywu deesis (z greckiego prośba, modlitwa). Był to bardzo popularny w sztukach plastycznych średniowiecza motyw. Przedstawiał on Chrystusa (najczęściej na tronie, królującego – Chrystus Pantokrator, jako sędziego) i Matkę Bożą i Jana Chrzciciela, którzy błagają Chrystusa o łaski dla ludzi. Idea pośrednictwa była w średniowieczu bardzo popularna. Ludzie żyjący w społeczeństwie feudalnym bali się zwracać bezpośrednio do Boga, którego traktowali jak władcę najwyższego, Maryja i Jan Chrzciciel byli ludźmi, łatwiej było do nich kierować swoje prośby.
Bogurodzica jest wierszem intonacyjno-zdaniowym.
Wiersz intonacyjno-zdaniowy charakteryzuje się różną liczbą sylab w poszczególnych wersach np. w pierwszej zwrotce Bogurodzicy jest kolejno 16, 17, 6, 4 sylaby w kolejnych wersach.
Bogurodzica była dla Polaków nie tylko modlitwą, pieśnią religijną ale także hymnem polskiego rycerstwa zagrzewającym do walki.
Nawiązania
- Dla Jagiellonów Bogurodzica była hymnem dynastycznym – koronacyjnym. Jej tekst został umieszczony na stronie tytułowej wydanego w 1506 roku Statutu Królestwa Polskiego Jana Łaskiego – co świadczy o tym, że w tamtych czasach była ona hymnem państwowym, carmen patrium – pieśnią ojczystą jak nazwał ją Jan Długosz (Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego).
- Naszą carmen patrium umieścił na początku Śpiewów historycznych (1816) Julian Ursyn Niemcewicz.
- W romantyzmie ogromną rolę Bogurodzicy przypisywali wielcy poeci narodowi:
- Juliusz Słowacki (Hymn Bogurodzica! Dziewico!),
- Adam Mickiewicz (Pierwsze wieki historii polskiej),
- Cyprian Kamil Norwid (“Bogu-Rodzica” pieśń ze stanowiska historyczno-literackiego odczytana).
- Do Bogurodzicy często odwoływali się poeci tworzący podczas drugiej wojny światowej:
- Tadeusz Gajcy (Modlitwa żołnierska, 1942)
- Krzysztof Kamil Baczyński (Modlitwa do Bogarodzicy, 1944).
- Do Bogurodzicy nawiązywał także w swojej twórczości Miron Białoszewski (Stara pieśń na Binnarową).
- Bogurodzica jeszcze raz współcześnie zabrzmiała jako hymn Polaków – podczas strajków w sierpniu 1980 roku w Stoczni Gdańskiej.
Maryja
– Matka Boga była bohaterką wielu tekstów średniowiecznych – w Bogurodzicy ukazana jako siedząca po prawicy Syna, wybrana na Matkę Boga, wyjątkowa kobieta. W innym tekście średniowiecznym nawiązującym do motywu ikonograficznego Stabat Mater Dolorosa (Matki Boskiej Bolesnej) – Posłuchajcie bracia miła (Lament świętokrzyski, Plankt świętokrzyski, Żale Matki Bożej pod krzyżem) mamy zupełnie inny obraz Maryi. To kobieta, która cierpi wraz z umierającym na krzyżu synem. Nie cierpi w ciszy – opowiada o swoim cierpieniu i bólu, skarży się na swój los.
W Lamencie świętokrzyskim podmiotem lirycznym jest Maryja, zwraca się ona ze swym żalem do różnych osób do ludzi (Posłuchajcie, bracia miła), do Jezusa (Synku miły i wybrany), do Archanioła Gabriela (O anjele Gabryjele), do innych matek (Proścież Boga i wy miłe i żądne maciory). Ten monolog liryczny to nie wypowiedź królowej siedzącej po prawicy Syna Pana. To kobieta, którą srodze dotknął los – oglądała na własne oczy cierpienie ukochanego syna. Wypowiedź Maryi rozpoczyna się od spokojnej relacji, przez opis męki Syna na Golgocie po wyrzut postawiony Archaniołowi Gabryjelowi, który obiecywał jej podczas zwiastowani radość wielką i wesele. Wiersz kończy Prośba Maryi skierowana do innych matek o modlitwę, aby mogły uniknąć podobnego losu i nie musiały patrzeć na cierpienie swoich dzieci.
Zobacz:
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)