Poezja średniowieczna
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U Twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieeleison
Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieeleison
- Lament świętokrzyski
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
- O zachowaniu się przy stole
- Satyra na leniwych chłopów
Tło epoki
To już z pewnością wiesz: epoka ta szczególnie skupiała się na religijnym i duchowym aspekcie życia. Odbiło się to, rzecz jasna, na literaturze. Dlatego większość zachowanej twórczości z tamtych lat to poezja i proza religijna. Większość, to znaczy, że jednak nie wszystko! Całą literaturę średniowieczną można więc podzielić na: religijną i świecką.
Ponieważ poza ośrodkami religijnymi (a więc kościołami i klasztorami) niewiele osób potrafiło pisać – do naszych czasów zachowała się głównie liryka właśnie o tematyce religijnej. Literatura pełna jest świętych i duchownych, często bohaterami utworów są Matka Boska i Chrystus. Ponieważ życie w tym czasie rozumiane było powszechnie jedynie jako przystanek w drodze do wieczności, często tematem jest również śmierć.
Autorzy
W większości w średniowieczu – anonimowi. Zupełnie inna od współczesnej hierarchia wartości powodowała, że marzenia o doczesnej sławie były po prostu nieprzyzwoite. W związku z tym twórcy zwykle nie podpisywali swoich dzieł. Do rubryki „autor” należy więc wpisać: nieznany. Cóż, takie realia epoki… Ale są pewne wyjątki, np. wiersz O zachowaniu się przy stole jest autorstwa Słoty, który to był podobno szlachcicem z Gosławic leżących w okolicach Łęczycy. Prawdopodobnie miał na imię Przecław. Ale kim był naprawdę – do końca nie wiadomo. W każdym razie, nie ma w średniowieczu mowy o takiej literaturze, do jakiej przyzwyczaiły nas epoki późniejsze – z konkretnym autorem i datą powstania. Wszystko jest prawdopodobne, niepewne, nieoczywiste…
Opinie
Dlaczego to ważne utwory?
To prawda, że trudno się czyta teksty średniowieczne, trudniej nawet niż antyczne, bo antyczne były stosunkowo niedawno tłumaczone, a tłumacze używali języka sobie współczesnego, dlatego są one łatwiejsze w zrozumieniu niż średniowieczne – pełne luk i archaizmów. Ale rzadko zdarza się tekst bez przypisów – warto przetłumaczyć sobie tekst ze staropolskiego na język współczesny, posługując się objaśnieniami z przypisów, i sprawa robi się o wiele prostsza. Na średniowieczne utwory należy spojrzeć jak na dokumenty epoki, warto dostrzec ich wartość historyczną i to, jakie znaczenie miały dla rozwoju późniejszej literatury. Trudno, żeby kogoś, prócz namiętnego miłośnika epoki krzyża i miecza, zachwycił Wiersz o chlebowym stole, ale może zainteresować każdego, pod warunkiem że uzmysłowi sobie, jak dawno ów wiersz powstał i jakie były realia epoki. Są to jednak zabytki literatury polskiej i dlatego… trzeba je znać.
Konteksty i nawiązania
Jest ich mnóstwo! A trzeba pamiętać, że wielkość literatury można też zmierzyć ilością nawiązań do niej – bo komu chciałoby się odwoływać do miernego wzorca?
- Przede wszystkim musisz wiedzieć, że Bogurodzicę zapisał w swoich Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz. Henryk Sienkiewicz, pisząc Krzyżaków, korzystał z tych kronik i umieścił w swojej powieści scenę bitwy pod Grunwaldem i Bogurodzicę (bo wg Długosza, z tą pieśnią na ustach polskie wojska ruszały do boju).
- Także Julian Ursyn Niemcewicz umieścił Bogurodzicę w Śpiewach historycznych.
- Zapoznaj się z wierszem Wisławy Szymborskiej Miniatura średniowieczna, oddaje świetnie klimat epoki.
- Juliusz Słowacki napisał Hymn inspirowany Bogurodzicą. Wiele lat później Modlitwę do Bogarodzicy inspirowaną średniowiecznym utworem stworzył Krzysztof Kamil Baczyński.
- Ważne są także średniowieczne konteksty, np. polski apokryf Rozmyślanie przemyskie czy dialog Skarga umierającego oraz wiele utworów obcego pochodzenia, na których często wzorowali się anonimowi autorzy omawianych tutaj wierszy.
- Współcześnie lirykę maryjną kontynuuje Jan Twardowski, kilka tytułów to np. Matka Boska powstańcza, Rozmowa z Matką Bożą, List do Matki Boskiej.
Terminy do zapamiętania!
- Dydaktyka – to inaczej pouczanie, moralizowanie (ale w pozytywnym sensie). Wiele utworów średniowiecznych ma dydaktyczny charakter.
- Archaizmy – to wyrazy i zwroty, które wyszły z użycia, nieistniejące obecnie w języku. Średniowiecze to istna dżungla archaizmów.
- Motyw Stabat Mater Dolorosa – Stabat Mater Dolorosa to tytuł utworu (znaczy: stała Matka Boleściwa) i nazwa motywu obecnego w sztuce średniowiecznej oraz późniejszych epokach. Motyw dotyczy Matki Boskiej cierpiącej po stracie Syna. Motyw ten realizuje Lament świętokrzyski.
- Taniec śmierci – czyli danse macabre (z łaciny) – popularny w średniowieczu temat dydaktycznych moralitetów przedstawiających korowód taneczny wszystkich stanów prowadzony do grobu przez uosobienia Śmierci. Elementy tańca śmierci odnajdziesz w wypowiedzi Śmierci z Rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią
Uporządkuj treści
- Bogurodzica – jest modlitwą w formie lirycznej, skierowaną do Chrystusa za pośrednictwem Jana Chrzciciela i Matki Boskiej, czyli Bogurodzicy. Wierni błagają o dostatni, szczęśliwy żywot na ziemi i wieczne życie po śmierci. Najbardziej znane i omawiane w szkole są dwie najstarsze strofy Bogurodzicy, ale liczy ona w sumie aż 22 zwrotki! Do tych dwóch dopisano później jeszcze pieśń wielkanocną (4 zwrotki) i pasyjną (9 zwrotek), a na końcu umieszczono jeszcze modlitwy do świętego Wojciecha i świętego Stanisława.
- Lament świętokrzyski – to liryczny monolog Maryi opłakującej pod krzyżem śmierć Syna. Matka Boska zwraca się kolejno do: słuchaczy (głównie innych matek), Syna oraz do Archanioła Gabriela. W kolejnych strofach opowiada o tragedii, jaka spotkała Ją i Jej Syna, przemawia z wielką miłością do zmarłego Chrystusa (zwraca się do niego: Synku) oraz kieruje swoje pretensje do Archanioła Gabriela, który zwiastował jej nowinę, że urodzi boskiego syna i obiecywał „wesele”, czyli radość. Życzy wszystkim matkom, aby nie musiały nigdy widzieć takiej tragedii swoich dzieci. W tym wierszu znajduje się słowo budzące powszechną wesołość podczas lektury na lekcji, a mianowicie „maciora”. Dla nas, oczywiście, oznacza ono świnię płci żeńskiej, ale wówczas było to określenie, na każdą kobietę mającą dziecko. Doszło do tak zwanego przesunięcia znaczenia wyrazu.
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią – wiersz rozpoczyna się od inwokacji (czyli bezpośredniego zwrotu do kogoś z prośbą o natchnienie). Powinieneś pamiętać inwokację z eposów Homera, ale ten zwracał się do muz, a anonimowy autor średniowiecznej rozmowy prosi o pomoc – łatwo się domyślić – Gospodzina, czyli Boga Wszechmogącego. Narrator chce opisać, co przytrafiło się mistrzowi Polikarpowi. Otóż spotkał on w kościele, kiedy długo modlił się i został w końcu sam, Śmierć. Następuje dalej długi i trudny (z powodu licznych archaizmów) opis upostaciowanej Śmierci – naga, bardzo szkaradna kobieta (a w zasadzie rozkładające się ciało kobiece) przepasana chustą, blada i bardzo chuda, bez warg i nosa, z kosą w ręku… opis jest dla ludzi o mocnych nerwach i wielbicieli horrorów. Kiedy porażony wizją Polikarp padł na posadzkę, Śmierć przemówiła do niego. Przypomniała o ulotności ludzkiego życia i o tym, że śmierć dopadnie każdego, niezależnie od jego pochodzenia.
- O zachowaniu się przy stole – to jedyny z omówionych przez nas wierszy mający autora. To znaczy – jakiegoś autora ma każdy utwór, ale tylko tego znamy. Zaczyna się również apostrofą do Boga, aby pozwolił mu dobrze wyrazić to, co zamierza. Wiersz ten stanowi swoisty podręcznik savoir-vivre’u (czyli form towarzyskich). Autor próbował pokazać, jak powinno się zachowywać przy stole (np. brać do ust małe kęsy). W wierszu autor podał swoje imię – określił się jako „Słota, grzeszny sługa twoj”.
- Satyra na leniwych chłopów – wiersz podejmuje temat konfliktu między stanami społecznymi. Motyw ten był częsty w literaturze średniowiecznej, troska o zachowanie właściwej hierarchii społecznej przejawiała się w tekstach kaznodziejskich, w których obrazowano różne stany i określano ich obowiązki i piętnowano wady. W Satyrze… anonimowy autor (patrzący z pozycji pana) opisuje zachowanie chłopów, którzy zdaniem panów unikają pracy pańszczyźnianej i kombinują tylko, jak by przechytrzyć pilnujących ich. Warto jednak wiedzieć, jak wyglądała ówczesna sytuacja społeczna chłopów: musieli oni odrabiać na rzecz szlachty bądź duchowieństwa (w zależności od tego, czyimi byli poddanymi) tzw. pańszczyznę, czyli darmowe prace polowe i gospodarcze.
Tytuły
Tytuł utworu to bardzo ważna jego część, również podlegająca analizie i interpretacji. Z tytułami utworów średniowiecznych są jednak kłopoty. Wiele utworów zostało znalezionych we fragmentach, gdzieś na marginesach innych dzieł (lub nawet pociętych na paski, którymi ratowano inne książki – tak znany badacz Aleksander Brückner znalazł Kazania świętokrzyskie). Dlatego często tytuły nie są elementem podlegającym analizie i interpretacji, ale jej… wynikiem. Nadawane były po latach przez badaczy po zapoznaniu się z treścią utworu. Tak np. było z Posłuchajcie bracia miła (ten tytuł to incipit, pochodzi od pierwszych słów utworu), ale utwór funkcjonuje też pod nazwą Lament świętokrzyski (od miejsca odnalezienia – w bibliotece klasztoru na Świętym Krzyżu w Górach Świętokrzyskich) oraz znany jest jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem (ten tytuł wyraża istotę treści utworu). Tytuł Satyra na leniwych chłopów też nie jest oryginalny, został nadany, bo utwór zawiera cechy satyrycznego opisu.
- Wiersz O zachowaniu się przy stole funkcjonuje również jako Wiersz o chlebowym stole.
- Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią bywa też nazywana Dialogiem mistrza Polikarpa ze Śmiercią, a to dlatego, że duchowny, który zapisał utwór (ale raczej nie był jego autorem) nadał mu łaciński tytuł De morte prologus.
- Wygląda na to, że jedynie Bogurodzica ma jeden, raz na zawsze ustalony tytuł.
Gatunki
- Modlitwa – tekst Bogurodzicy został odnaleziony z nutami, a więc utwór można potraktować jako pieśń religijną. Cały utwór jest modlitwą błagalną w formie apostrofy.
- Lament – Lament świętokrzyski to ośmiostrofowy utwór również został zatytułowany przez późniejszych odbiorców. Bardzo prawdopodobne, że utwór stanowi fragment większej całości, np. średniowiecznego misterium (religijnego dramatu). Lament to rodzaj utworu poetyckiego wyrażający żałobę i żal oraz bezradność wobec przeciwieństw losu.
- Satyra – Satyra na leniwych chłopów – nie jest to tytuł nadany przez autora, ale znacznie później, przez badaczy. Tekst rzeczywiście zawiera elementy satyry.
- Rozmowa – czyli dialog. Rozmowa mistrza Polikarpa… zawiera część narracyjną stanowiącą wprowadzenie w sytuację oraz obszerne wypowiedzi Mistrza, który zadaje różne pytania, i Śmierci (w szkole omawia się jedynie fragmenty utworu). Prawdopodobnie był to scenariusz jakiegoś widowiska.
- Utwór dydaktyczny – trudno przypisać utwór Słoty do jakiegoś konkretnego gatunku, ale wpisuje się on znakomicie w nurt popularnych w Europie utworów o tematyce biesiadnej i moralizatorskiej wymowie.
Zobacz:
Jaki wizerunek śmierci odnajdujemy w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią?
Jakie utwory średniowieczne ukazują istnienie konfliktów społecznych w tej epoce?