Inny jeszcze tytuł tego utworu to Plankt świętokrzyski, bowiem plankt oznacza płacz, lament. Powstały około 1470 r. utwór należy do arcydzieł polskiej liryki średniowiecznej i warto dostrzec w nim pewne zabiegi kompozycyjne i stałe motywy charakterystyczne dla twórczości lamentacyjnej (scena pod krzyżem inspirowała wielu twórców średniowiecznych, polski Lament… podejmuje ów temat, czerpiąc wzory z Zachodu).
Oto krótki opis siedmiu strof utworu:
- I – „Posłuchajcie, bracia miła” – to apostrofa do ludzi, by wysłuchali skargi i współczuli cierpiącej matce.
- II – „Pożałuj mie stary, młody…” – dalsza część apostrofy ogarnia wszystkich, ogół ludzkości (stary, młody – rozpiętość wieku słuchaczy).
- III – „Zamęt ciężki dostał się mie, ubogiej żenie” – rzeczywisty lament, zarazem opis sytuacji, tego, co się dzieje (elementy narracji) – scena pod krzyżem.
- IV – „Synku miły i wybrany” – apostrofa do Chrystusa.
- V – „Synku, bych cię nisko miała” – druga apostrofa do Chrystusa.
- VI – „O aniele Gabryjele” – apostrofa do Archanioła Gabriela.
Trzy apostrofy stanowią przejście z opisu zewnętrznego sytuacji-sceny do ekspresji własnych uczuć. Najpierw jest to wołanie o pociechę, potem pragnienie matki, by ulżyć dziecku w cierpieniu. Niezwykły zwrot – pełen ludzkiej goryczy – do Archanioła jest jednym z pierwszych pytań człowieka cierpiącego skierowanych do Boga w literaturze. Echo rozpaczy biblijnego Hioba słychać w słowach Maryi.
- Strofa VI przykuwa uwagę także obrazowym opisem cierpienia. Oparta jest na kontraście: ,,Panno, pełna jeś miłości/ a ja pełna smutku i żałości”.
Ponadto opis cierpienia znajduje czysto fizyczny, cielesny wymiar: ,,spróchniało we mnie ciało i moje wszystki kości”.
- VII – „Proścież Boga, wy miłe i żądne maciory” – to ostatnia apostrofa i prośba o modlitwę.
Zwraca uwagę utożsamienie się Matki Boskiej z innymi matkami, idea współodczuwania bólu, który po raz kolejny przyjmuje ludzki wymiar. Matka Boska jest symbolem cierpienia, jednostką cierpiącą samotnie i niezasłużenie. Cała wypowiedź jest silnie nasycona emocjami podmiotu, znajdziemy tu liczne zdrobnienia, powtórzenia, rymy parzyste. Wszystkie te zabiegi służą pełnemu wyrażeniu żalu, a motyw krwi – jest charakterystyczny dla przedstawienia epoki (krwawa głowa, krwawe gody, rozkrwawione narodzenie, krwawa godzina). Krew jest tu symbolem cierpienia, grozy i śmierci.
.
Czas i przestrzeń w utworze
Motyw udziału Maryi w Męce Pańskiej opisał tylko św. Jan:
A obok krzyża Jezusowego stały: Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa i Maria Magdalena.
Tymczasem kult Maryi pod krzyżem Chrystusa jest bardzo rozwinięty w literaturze i sztuce.
Prawdopodobnie Lament świętokrzyski był fragmentem misterium pasyjnego, przedstawianego w czasie liturgii Wielkiego Piątku w średniowiecznych kościołach. Już pierwszy wers utworu włącza obecnych w obrzęd Męki Pańskiej. Maryja wzywa do współodczuwania wszystkie matki, a nawet wszystkich ludzi. Przedstawia to, co się wydarzyło dawno, by ukazać, że słuchacze za chwilę staną się uczestnikami tych wydarzeń. To, co zostało zapisane w Ewangelii, dzieje się na nowo, na oczach słuchaczy. Czas przeszły staje się teraźniejszym i stale będzie odtwarzany (tzw. cykliczność czasu sakralnego). Podobnie jest podczas eucharystii, kiedy kapłan wypowiada słowa: „(…) to czyńcie na Moją pamiątkę”.
Potwierdzeniem tego zróżnicowania czasowego są formy czasowników, które pojawiają się w Lamencie świętokrzyskim:
- czas przeszły – Krwawe gody… przyszły, Jednegociem Syna miała…, kiedy Maryja opowiada o Męce Chrystusa;
- czas teraźniejszy (posłuchajcie, widzęć..)
- czas przyszły (usłyszcie, proścież…), kiedy zwraca się do ludzi.
Symboliczne przestrzenie
- Kościół – wrota do Kościoła oznaczają oddzielenie świata świeckiego od Boskiego.
- Golgota – jako góra jest symbolem wyrażającym związek nieba z ziemią.
- Krzyż – wznosi się ku górze, ku Bogu, a umierający na nim Jezus Chrystus staje się pośrednikiem między Bogiem i ludźmi. Jest już jednak Jezus bliżej Boga, bo nawet Maryja nie może go dosięgnąć.
Zapamiętaj!
Misterium – główny gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Były to widowiska sceniczne o tematyce ze Starego lub Nowego Testamentu, z Dziejów apostolskich, apokryfów czy hagiografii. Misteria były inscenizowane w czasie świąt Bożego Narodzenia, Wielkiego Piątku, Wielkanocy, Wniebowstąpienia i Bożego Ciała.
Zobacz:
Omów Bogurodzicę, jej historię oraz budowę leksykalno-składniową
Porównaj dwie kreacje Maryi ze średniowiecznych liryków (Bogurodzica i Lament świętokrzyski)