Bogurodzica jest zabytkową polską pieśnią religijną i rycerską. Dwie pierwsze zwrotki to najstarsza część Bogurodzicy – pochodzi z pierwszej połowy XIII wieku, choć spisana została w początkach XV wieku. W późniejszym okresie utwór bardzo się rozrósł, gdyż dopisywano kolejne zwrotki, poza tym popularność i wymowa Bogurodzicy sprawiły, iż uznano ją za pierwszy hymn polski. Autorstwo najstarszej części przypisywano św. Wojciechowi – według piętnastowiecznej legendy.
Bogurodzica jest wierszem zdaniowo-rymowym. Pierwsza jej zwrotka skierowana jest do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Jest ona ciągiem próśb modlitewnych: do Matki Boskiej, aby pośredniczyła u swego Syna-Chrystusa, a do Syna Bożego o wysłuchanie modlitwy, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci. Zwraca uwagę symboliczna liczba 4, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, a którą współtworzą w Bogurodzicy święte osoby: Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel.
W Bogurodzicy zauważamy wiele historycznych form gramatycznych, archaizmów składniowych, leksykalnych i fonetycznych.
- Na przykład w funkcji wołacza występują mianowniki („Bogurodzica” zamiast „Bogurodzico!”),
- stare formy trybu rozkazującego: „zyszczy!”, „spuści!” („pozyskaj”, „ześlij!”),
- wyrazy, w których nie nastąpił jeszcze przegłos polski: („zwolena”, „sławiena” zamiast „zwolona”, „sławiona”).
Wśród starszych form leksykalnych znajdujemy np.:
- wyraz „dziela” zamiast „dla”,
- „jąż” zamiast „którą”,
- „jegoż” zamiast „czego, co”.
Rymy w pieśni
Występują na końcu (nosimy – prosimy), a także wewnątrz wersów, (np. dziela – Krzciciela).
Zastosowane są również paralelizmy składniowe oraz paralelny, czyli równoległy, symetryczny, rozkład treści.
Zapamiętaj!
- Dwie najstarsze strofy Bogurodzicy składają się z apostrofy + prośby. W pierwszej rozbudowano apostrofę, w drugiej prośbę.
- Najważniejszym adresatem, do którego lud wznosi prośby jest Chrystus, pośrednikami: Matka Boska i św. Jan Chrzciciel.
- Lud prosi o „zbożny pobyt” i, po żywocie „rajski przebyt”, czyli o dobrobyt za życia ziemskiego i zbawienie w życiu rajskim. Zwraca uwagę kontrastowe zestawienie różnych treści i paralelizm (podobieństwo) konstrukcji wersów.
- Paralelizm jest charakterystyczną cechą kompozycyjną utworu. Zauważamy równoległość rozkładu treści (apostrofa – prośba), a także powtarzalność budowy wersów – co dowodzi, że autor wielką wagę przykładał do symetrii tekstu, dbał o kunszt słowa.
- Utwór jest asylabiczny (różna liczba zgłosek w wersie), można jednak zauważyć tendencję do sylabizmu.
- Rymy wewnątrzwersowe i zewnętrzne, a także refren (Kyrieleison) decydują o wysokim poziomie dźwiękowej kompozycji utworu.
- Autor zestawia antytezy: Bogurodzica – dziewica, ziemski pobyt – rajski przebyt.
- Autor pozostaje anonimowy, ale badacze przyjmują, że jest to utwór oryginalny, napisany przez zdolnego i wykształconego twórcę, że nie jest to parafraza lub przekład.
- Współczesny czytelnik ma trudności z dotarciem do treści utworu ze względu na materię językową. Bogurodzica jest wypełniona archaizmami różnego rodzaju.
Archaizmy
- słowotwórcze – zbożny (przedrostek)
- składniowe – Bogiem sławiena
- fonetyczne – zwolena (brak przegłosu)
- słownikowe – bożyc, gospodzin itd.
- fleksyjne – zyszczy
- tryb rozkazujący – Bogurodzica! – wołacz
Czy istnieje związek Bogurodzicy ze średniowieczną sztuką plastyczną?
Owszem, istnieje taki związek.
- Dokładnie chodzi o podobieństwo z ikonograficznym tematem deesis (błaganie), który przedstawiano w średniowieczu tak, że podstawę kompozycji stanowiły trzy osoby: Chrystus w centrum i dwoje pośredników pomiędzy Nim a ludźmi: Matka Boska i św. Jan Chrzciciel.
- Przedstawienie takie było bardzo popularne, a przykład takiego deesis można zobaczyć w romańskiej kolegiacie w Tumie pod Łęczycą. Scena modlących się – Jana i Marii oraz Chrystusa w centrum przypomina nam obrazek z Bogurodzicy, możemy stwierdzić, że utwór jest w pewnej mierze literacką realizacją tematu deesis.
- Charakterystyczny dla polskiego katolicyzmu jest stosunek do Maryi, matki Chrystusa. Niekiedy mówi się, że polska pobożność jest pobożnością maryjną. Od dawien dawna tak było. Polacy oddawali cześć Maryi. Budowali jej rozliczne sanktuaria, czcili w cudownych obrazach. W litanii nazwali ją Królową Polski. Nasza literatura odzwierciedla ten maryjny rys polskiej pobożności.
Zapamiętaj!
- Bogurodzica do końca wieku XVI była to pieśń bardzo popularna, traktowana jako hymn, pieśń ojczysta – rycerze śpiewali ją na polu bitwy, prawdopodobnie ruszając do słynnych bitew: pod Grunwaldem lub Warną.
Zobacz:
Omów na wybranych przykładach motywy maryjne w literaturze polskiej