Lament świętokrzyski to cenny zabytek polskiej literatury średniowiecznej. Jest niezbitym dowodem na to, iż w Polsce kult Najświętszej Marii Panny był bardzo silny; wyróżniamy nawet w literaturze średniowiecznej tzw. kult liryki maryjnej.
Należy do niej właśnie Lament świętokrzyski i Bogurodzica, lecz są to utwory odmienne. O ile Bogurodzicę cechuje podniosły nastrój hymnu, o ile jest ona głosem zbiorowości – prośbą ludzi skierowaną do Boga – o tyle Lament świętokrzyski to głos bolejącej Matki. Jest to pierwszoosobowa wypowiedź – skarga – Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Lecz przede wszystkim słyszymy tu lament matki płaczącej nad synem, kobiety rozpaczającej nad stratą dziecka, kobiety, która zwraca się do innych matek, ludziom opowiada o swoim bólu.
Bohaterka utworu prezentuje zatem ludzkie oblicze boskości, a tym samym staje się bliższa odbiorcy.
Uwaga!
Lament świętokrzyski (lub Żale Matki Boskiej pod krzyżem) jest znacznie młodszy od Bogurodzicy. Pochodzi z końca XV wieku. Zawiera wiele archaizmów leksykalnych, należy do gatunku liryki lamentacyjnej. Jego powstanie wiąże się z rozprzestrzeniającą się w średniowieczu duchowością dolorystyczną, czyli akcentującą rolę Matki Boskiej Bolesnej w dziele zbawienia (dolorosa – znaczy bolesna).
Zapamiętaj!
- Lament – utwory wyrażające ból, skargę, żałobę – zwane też żalami. Są wyznaniem i opisem stanu uczuć, wołaniem o współczucie, czasem przestrogą. Najbardziej znany: Lament świętokrzyski, zwany też Planktem świętokrzyskim.
- Plankt (od łac. planctus – narzekanie) – utwory żałobne, wyrażają ból, płacz po czyjejś stracie.
Wyjątkowość Lamentu Świętokrzyskiego
Rzadko w literaturze staropolskiej pojawia się temat miłości rodzicielskiej do dziecka. Chociaż Jezus umierający na krzyżu nie jest już dzieckiem – dla matki jest, co zdradza cały lament – wyraz bólu matczynego. Drugi taki akt literacki zdarzy się, gdy minie wiek – wielkim wyrazem bólu ojcowskiego po stracie dziecka będą Treny Jana Kochanowskiego. Oba utwory stanowią chlubę polskiej literatury, w czasach gdy temat dziecka czy samo dziecko jako bohater nie były popularne.
- Niezwykle cenną cechą utworu jest to, że przedstawia ludzki wymiar bólu. Matka Boska nie występuje tu w roli wybranej Matki Boga, lecz utożsamia się z matkami ludzi, rozpaczającymi nad męką swoich dzieci. Jest symbolem ludzkiego, a nie Boskiego doświadczenia.
- Planctus to jeden z nielicznych utworów dawnej literatury, które obrazują miłość rodzicielską. Następnym wielkim dziełem tego typu będą Treny Jana Kochanowskiego.
- Męka Jezusa i ból matczyny zostają zobrazowane niemal realistycznie.
- Najbardziej znany lament Matki Boskiej w języku łacińskim to Stabat Mater Dolorosa Jacopone da Todi.
- Motyw Matki Boskiej opłakującej Syna pod krzyżem był wówczas modny zarówno w literaturze, jak i w sztukach plastycznych.
Zapamiętaj!
- Żale – w literaturze staropolskiej utwory poetyckie wyrażające ból z powodu nieszczęść osobistych lub zbiorowych, skargi i narzekania na zły los, a także poematy opłakujące czyjąś śmierć, zbliżone do trenów. Są wyznaniem i opisem stanu uczuć, wołaniem o współczucie, czasem przestrogą.
- Pasja – utwory literackie, teatralne, muzyczne i plastyczne przedstawiające mękę Jezusa Chrystusa, oparte na teksach ewangelistów.
- Misterium – główny gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Były to widowiska sceniczne o tematyce ze Starego lub Nowego Testamentu, z Dziejów apostolskich, apokryfów czy hagiografii. Misteria były inscenizowane w czasie świąt Bożego Narodzenia, Wielkiego Piątku, Wielkanocy, Wniebowstąpienia i Bożego Ciała.
Uwaga!
Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem) jest znacznie młodszy od Bogurodzicy. Pochodzi z końca XV wieku, i jak sama nazwa wskazuje, jest utworem lamentacyjnym. Jego powstanie wiąże się z rozprzestrzeniającą się w średniowieczu duchowością dolorystyczną, czyli akcentującą rolę Matki Boskiej Bolesnej w dziele zbawienia (dolorosa – znaczy bolesna).
Zobacz:
Zaprezentuj sposoby wyrażania cierpienia matki w Lamencie świętokrzyskim
Omów Bogurodzicę, jej historię oraz budowę leksykalno-składniową
Omów na wybranych przykładach motywy maryjne w literaturze polskiej
Portret Matki Boskiej w Lamencie świętokrzyskim. Na czym polega niezwykłość tego wizerunku?