Mesjanizm mistyczny a historyczny.

Wstęp I

„Umęczony naród” czy „zmartwychwstanie Polski” – takie religijne odniesienia do wyrażenia uczuć patriotycznych tkwią w naszej literaturze, a nawet w języku potocznym są od dawna rozpowszechnione. To właśnie romantyczna literatura spopularyzowała te zwroty. Przekonanie o posłannictwie Polski wobec innych narodów było w romantyzmie bardzo potrzebne i popularne – pozwalało znaleźć sens i odrobinę otuchy w czasie niepowodzeń i klęsk, które spadały na Polskę.

Wstęp II

Jak poradzić sobie po klęsce powstania listopadowego? Jak zachować wiarę i nadzieję, że kolejny nieudany zryw patriotyczny, kolejne represje i cierpienia Polaków mają jednak swój sens? Idea mesjanizmu, która rozwinęła się w romantyzmie była próbą tłumaczenia poniesionych ofiar i cierpień jako niezbędnego warunku do wypełnienia przez naród polski swej szczególnej misji. Misji, która miała polegać na wyzwoleniu i uszczęśliwieniu wszystkich zniewolonych ludów Europy. Był to swoisty sposób na pokrzepienie serc.

Rozwinięcie

Czym jest mesjanizm?
To interpretowanie historii narodowej na wzór losów Chrystusa. Określenie pochodzi od przydawanego Chrystusowi imienia Mesjasz, czyli mąż wybrany i powołany do spełnienia szczególnej misji. Mesjanizm jest wiarą w to, że Polska jest narodem wybranym, że zabory to jej męczeństwo, które odkupi winy innych krajów i poprowadzi je ku wolności. W literaturze romantyzmu po ten motyw sięgnęli nasi dwaj narodowi wieszcze – Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki, nadając mu dwa różne oblicza.

Adam Mickiewicz swoją wizję mesjanizmu zawarł przede wszystkim w III cz. Dziadów, w Widzeniu księdza Piotra. Widzenie księdza Piotra wskazuje, że narodowa historia rozwija się według „wyższego”, Boskiego planu, w którym nic nie dzieje się przypadkowo. Co takiego Bóg objawia księdzu? Dane jest mu ujrzeć dzieje Polski i jej przyszłość – widzi zatem historię ułożoną na wzór dziejów Chrystusa.

Pierwszym obrazem tej wizji jest szereg splątanych dróg wiodących na północ, którymi tłumy Polaków są wywożone na Sybir. Uszedł jeden, jedyny człowiek o tajemniczym imieniu czterdzieści i cztery, który ma być wskrzesicielem narodu. Następnie księdzu ukazuje się proces Polski sądzonej przez Europę, która podobnie jak Chrystus zostaje ukrzyżowana. Naród polski musi więc ponieść męczeńską śmierć na „krzyżu” trzech zaborców, by następnie zmartwychwstać, odzyskać wolność i obdarzyć nią inne narody. W dziejach ludzkości Polska ma więc do odegrania bardzo ważną rolę – męczeństwo polskiego narodu ma zbawić inne ludy walczące o wolność – tak jak Chrystus swą śmiercią zbawił nas, śmiertelników. Wizja księdza Piotra jest więc literacką realizacją koncepcji „Polska Chrystusem narodów”.

Istotne jest to, że ta wizja nie była tylko porównaniem czy literackim zabiegiem stylistycznym! Mickiewicz wierzył, że według Boskich planów Polska ma do spełnienia szczególną misję, miała bowiem stać się mesjaszem narodów.

Tej koncepcji mesjanizmu przeciwstawił się Juliusz Słowacki w Kordianie, polemizując z Mickiewiczowską wizją dziejów. Tytułowy bohater, Kordian, wygłasza na szczycie Mont Blanc hasło „Polska Winkelriedem narodów”. Słowacki odwołuje się do średniowiecznej historii szwajcarskiego rycerza Winkelrieda.

Kim zatem był Arnold van Winkelried?
Ten XIV-wieczny szwajcarski rycerz w bitwie pod Sempach z okrzykiem „Droga dla Wolności!” ruszył do boju i skierował na siebie uderzenia przeciwników. W jego ciało wbiło się tyle włóczni, że przyczynił się do rozłamu szyków bojowych w wojskach nieprzyjaciela. Dzięki tak powstałemu wyłomowi Szwajcarzy mogli dokonać ataku i wygrać bitwę. Winkelried poświęcił własne życie dla dobra ojczyzny. Podobnie Polska – swoim zrywem (powstaniem listopadowym), skupiła na sobie uwagę i gniew mocarstw, umożliwiając tym samym innym uciśnionym narodom czyny niepodległościowe.

W tej postaci mesjanizm ma mniej boski wymiar, jest bardziej ludzki, a realia historyczne jak choćby powstanie listopadowe, znajdują bardziej polityczne niż religijne wyjaśnienie. Jednak mimo odmiennego podejścia do mesjanizmu także jest to koncepcja poświęcenia za inne kraje.

Zakończenie

W literaturze romantycznej mesjanizm miał dwa oblicza – Adam Mickiewicz porównywał Polskę do Chrystusa, a poświęcenie ujmował w kategoriach religijnych, Juliusz Słowacki zaś przedstawił sprawę w wymiarze historycznym i politycznym. Mimo to łączy je najważniejsze – szczera wiara w to, że Polska ma do spełnienia szczególną misję w historii Europy i że jej zniewolenie jest jedynie chwilowe. To wizje, które nadają cierpieniu głęboki sens i sprawiają, że przestaje być ono postrzegane jako historyczna niesprawiedliwość.

Zapamiętaj!
Różnica pomiędzy mesjanizmem mistycznym a historycznym:
Dotyczy romantycznej koncepcji Polski jako narodu wybranego, cierpiącego za inne i swoim cierpieniem okupującego ich wolność. Szczególnie dwa odniesienia są wyraziste: ,,Polska Chrystusem narodów” – Mickiewiczowskie i ,,Polska Winkelriedem narodów” – Słowackiego. Nietrudno zauważyć różnicę: w porównaniu do Chrystusa znajdujemy pierwiastki boski, mistyczny i metafizyczny. Winkelried to postać legendarno-historyczna, prowadzi myśl ku człowiekowi i średniowiecznym wydarzeniom w Szwajcarii. Stąd różne to ujęcia mesjanizmu: pierwszy mistyczny, drugi – historyczny.

Zobacz:

Przedstaw koncepcję mesjanizmu na przykładzie Widzenia księdza Piotra z III części Dziadów