Mini-CV
- 1883 – narodziny.
- 1893 – 1901 – nauka w gimnazjum.
- 1901 – 1906 – studia zakończone zdobyciem tytułu doktora praw.
- 1908 – początek pracy zawodowej w Zakładzie Ubezpieczeń Robotników od Wypadków.
- 1909 – debiut literacki.
- 1912 – 1917 – znajomość i korespondencja z Felicją Bauer. Dwukrotne zaręczyny.
- 1917 – rozpoznanie choroby: gruźlica.
- 1920 – 1922 – znajomość i korespondencja z Mileną Jesenską.
- 1922 – zwolnienie się z pracy. Pobyty w sanatoriach.
- 1923 – związek z Dorą Diamant, wspólne z nią życie w Berlinie.
- 1924 – śmierć.
Niezwykła wyobraźnia Franza Kafki stworzyła dzieła niepowtarzalne, jedyne w swoim rodzaju – tajemnicze, niedające się jednoznacznie interpretować, bardzo dobrze trafiające we wrażliwość i w oczekiwania współczesnego człowieka. Kafka był nie tylko nowatorem w zakresie form pisarskich i języka literatury, lecz także prekursorem egzystencjalizmu i surowym interpretatorem swoich czasów.
Paradoksem jest to, że żył niemalże w sposób niezauważalny, a dziś jego biografia jest przedmiotem stałych rozważań naukowców.
Na tle epoki
Nie da się wyznaczyć miejsca Franza Kafki na tle jakiejkolwiek epoki. To jeden z największych twórców świata, pozostający poza konwencjami i wszelkimi porządkującymi systematyzacjami. Jego utwory mają charakter wybitnie uniwersalny i pozwalają na wielość interpretacji. Stworzył właściwie zupełnie nowy, jedyny w swoim rodzaju styl pisarski. Twóczość Kafki jest na tyle oryginalna i niepowtarzalna, że nawet trudno wskazać jakieś jej kontynuacje.
Biografia
Franz Kafka urodził się 3 lipca 1883 roku w Pradze. Ojciec jego pochodził z wyjątkowo biednej, wielodzietnej rodziny, ale wytrwałą, ciężką pracą dorobił się pokaźnego majątku i uznania społecznego. Był kupcem prowadzącym sklep w centrum Pragi. Oboje rodzice byli Żydami.
Ówczesna Praga to miasto wielokulturowe – czeskie, a więc zamieszkałe przede wszystkim przez Czechów, jednak na terenie monarchii austrowęgierskiej, a więc z urzędowym językiem niemieckim. Jako dziecko Franz w domu i szkole porozumiewał się po niemiecku, jednak równie dobrze znał czeski, jako dorosły – zaczął uczyć się hebrajskiego.
Franz był najstarszym dzieckiem w rodzinie, dwaj jego młodsi bracia zmarli niedługo po urodzeniu, trzy siostry były młodsze od niego o sześć, siedem i dziewięć lat. Tak znaczna różnica wieku w połączeniu z tradycyjnymi różnicami w sposobie wychowywania chłopców i dziewczynek sprawiła, że młody Franz był w rodzinie dzieckiem wyraźnie osamotnionym. Jego indywidualizm pogłębiały specyficzne cechy charakteru, ale przede wszystkim – szczególne stosunki z ojcem.
Herrmann Kafka był dzielnym, dziarskim człowiekiem, który uważał, że z każdym problemem można sobie poradzić. Od początku nie umiał (a pewno nawet nie próbował) zrozumieć wrażliwości, małomówności, skłonności do melancholii swego syna. Pierworodny irytował go nieporadnością życiową, niechęcią do hałaśliwych rozrywek, wpadaniem w zadumę. W dodatku Herrmann miał charakter porywczy i despotyczny, wymagał bezwzględnego posłuszeństwa. Żona podporządkowana była mu całkowicie i choć niewątpliwie bardo kochała syna, nie stanowiła dla niego wsparcia w jego ustawicznej „cichej wojnie” z ojcem, która zdominowała całe życie pisarza.
W latach 1893 – 1901 Franz uczęszczał do Staromiejskiego Niemieckiego Gimnazjum Państwowego w Pradze – uczniem był znakomitym, choć później wielokrotnie wspominał, że szkoły nienawidził i bardzo się jej bał. Po ukończeniu szkoły wstąpił na niemiecki uniwersytet w Pradze, gdzie kilkakrotnie zmieniał wydziały: przez dwa tygodnie studiował chemię, potem semestr germanistyki, aby wreszcie ukończyć prawo.
Jest oczywiste, że tym, co go najbardziej pociągało była praca artystyczna, jednak ojciec wymagał, aby syn miał fach. Być może, liczył jeszcze wtedy na to, że dziwactwa Franza miną i zajmie się on wreszcie czymś bardziej sensownym (np. prowadzeniem firmy) niż literatura.
Zatem młody człowiek ukończył studia w terminie, z tytułem doktora praw, choć ani tych studiów, ani późniejszego zawodu wyjątkowo nie lubił. W 1908 roku podjął urzędniczą pracę w Zakładzie Ubezpieczeń Robotników od Wypadków i przepracował tam lat dwanaście. Lubiany i ceniony przez współpracowników i przełożonych, pracował sumiennie i uczciwie, choć w głębi duszy zajęcia tego nie znosił.
Życie Kafki opisane zostało w dużej liczbie biografii, sam pisarz wiele o nim mówił w swych dziennikach i niezwykle licznych listach, a jednak wiele aspektów tego życia pozostaje tajemniczych i niezrozumiałych.
Wiódł bardzo „poprawną” egzystencję – mieszkał z rodzicami, prawie nigdzie poza Pragę nie wyjeżdżał, codziennie spędzał większą część dnia w biurze, nocami – pisał. W 1913 roku ukazało się drukiem jego pierwsze opowiadanie Przemiana. W ciągu całego życia Kafka wydał jeszcze parę utworów, które przeszły bez większego echa, ale w kręgach literacko-artystycznych spotkały się z dużym uznaniem. Zatem jego twórczość nie była powszechnie znana i omawiana, ale ceniona przez znawców – w rezultacie krąg wielbicieli Kafki okazał się całkiem pokaźny.
Z jednej strony Franz Kafka może się jawić jako skromny urzędnik, bezbarwny osobnik pełen dziwactw i kompleksów, podkreślający swą brzydotę i nieudolność, niezwykle podporządkowany despotycznemu ojcu; z drugiej – wiele przekazów mówi o jego specyficznej wesołości w gronie dobranych przyjaciół, zainteresowaniu, jakie wzbudzał wśród kobiet (które jakoś tej brzydoty nie dostrzegały), miłości i przyjaźni jaką go darzono.
Kafka nigdy się nie ożenił, a jego zadziwiające związki z kobietami stały się przedmiotem ogromnej liczby artykułów i książek. W 1912 roku poznał Felicję Bauer, z którą korespondował przez następnych pięć lat. W ciągu tego czasu dwukrotnie się z nią zaręczył i dwukrotnie zaręczyny te zostały zerwane. Felicja mieszkała i pracowała w Berlinie, prawie się nie widywali, a cały czas, jaki spędzili ze sobą w ciągu tych pięciu lat, dałoby się policzyć w godzinach. Ale pisywali do siebie prawie codziennie, a niekiedy nawet dwa razy dziennie. Od 1920 roku przez około dwa lata Kafka prowadził podobny „romans listowny” z czeską dziennikarką Mileną Jesenską, w tym przypadku o zaręczynach nie mogło być mowy, bo Milena była mężatką.
Rodzaj uczucia, jakie łączyło Franza Kafkę z każdą z tych kobiet, prawdopodobnie należy nazwać miłością – w listach traktował je niezwykle poufale, dużo opowiadał o sobie, zwierzał się z najintymniejszych przeżyć i planów twórczych, jest żywo zainteresowany sprawami swych korespondentek. Najwyraźniej jednak nie był w stanie zamienić łączącego ich stosunku na prawdziwy – realny – związek.
W 1919 roku Franz Kafka napisał słynny List do ojca. Jest to rzeczywisty list (a nie przeznaczony do druku utwór literacki) skierowany do jego własnego ojca, w którym pisarz analizuje stosunki łączące go z rodziną. Autor Procesu wręczył go matce, ale ta nigdy go mężowi nie pokazała.
Z owego listu wyłania się przejmujący portret pisarza jako człowieka pełnego niewiary we własne siły, sparaliżowanego niemal poczuciem winy wywołanym tym, że nie sprostał temu, czego oczekiwał od niego ojciec. Jest to zarazem rozpaczliwy krzyk o uznanie dla swej autonomii, żądanie szacunku dla siebie i swoich poglądów. No i wreszcie – jest to także wyraz nienawiści wobec ojca, choć właściwiej byłoby powiedzieć, że nienawiści splątanej w jeden węzeł z miłością.
Większą część życia spędzając w jednym mieszkaniu z rodzicami, Kafka usiłował się od nich izolować – jadał wedle swych własnych (wegetariańskich) przepisów, funkcjonował wedle innego niż reszta rodziny rozkładu dnia. Nigdy jednak nie zdobył się na prawdziwą, świadomą wyprowadzkę i rzeczywiste usamodzielnienie się.
Sytuacja zmieniła się nieco, kiedy w 1917 roku Kafka zachorował na gruźlicę. Z powodu choroby od 1920 roku brał kilkakrotnie urlopy zdrowotne z pracy, a wreszcie w 1922 całkiem zwolnił się z pracy. Odtąd tygodniami przebywał w sanatoriach, na krótko wracał do Pragi. Podczas jednego z wyjazdów, w lipcu 1923 roku poznał Dorę Diamant, dziewiętnastoletnią żydowską dziewczynę, z którą we wrześniu zamieszkał w Berlinie.
Wszystko wskazuje na to, że Kafka – mimo postępującej choroby – przeżył ostatnie miesiące życia w prawdziwym szczęściu, jakie dał mu związek z bezgranicznie go kochającą Dorą. Snuł plany małżeństwa z nią i wyjazdu do Palestyny.
Franz Kafka zmarł 3 czerwca 1924, w wieku 41 lat, w sanatorium w Kierling pod Wiedniem. Pochowany został w Pradze.
Dora i jego przyjaciel, Robert Klopstock, opiekowali się nim do końca. Na łożu śmierci Kafka zarządził, aby wszystkie jego rękopisy (które dokładnie wyliczył i wskazał) zostały spalone i o wykonanie tego poprosił największego swojego przyjaciela, późniejszego biografa, Maksa Broda. Ten jednak nie spełnił woli pisarza – gdyby tak uczynił, świat nie poznałby jednego z najgenialniejszych pisarzy, bowiem większość utworów Kafki pozostała w rękopisach i niedokończona.
Ale na zakończenie warto sobie uświadomić, że mimo to, iż pisarz usilnie starał się o ukrycie swego życia, że chciał, aby wszystkie jego listy, notatki, zapiski zostały zniszczone, to jego biografia jest jedną z najczęściej omawianych i najbardziej frapujących badaczy i historyków literatury.
Twórczość
Kafka stworzył niewiele dzieł, a w dodatku większość z nich została w rękopisach i niedokończona. Jednak zawierają w sobie niezwykły ładunek myślowy i artystyczny. Kafka często określany jest jako największy nowator i wizjoner XX wieku.
Życiowe lęki, porażki, kompleksy pisarz „przerabiał” na literaturę. Problemem dlań było np. jego żydostwo (wielokroć rozważał to zagadnienie, uczył się hebrajskiego, rozmyślał nad możliwością wyjazdu do Palestyny) – w uniwersalnych powieściach Kafki, oczywiście, nie mówi się o tym wprost, ale można w nich widzieć interpretację surowych zasad religii żydowskiej i Talmudu.
W ogóle trudno o wskazanie jakichkolwiek rzeczywistych realiów świata Kafki, a jednak jego utwory mówią niezwykle dużo o prawdziwym świecie i życiu. Na długo przed faszyzmem, w parę zaledwie lat po rewolucji radzieckiej, ukazują one świat totalitaryzmu, w którym jednostka – podporządkowana absurdalnej machinie zbiurokratyzowanego państwa – nie ma żadnych praw. Wnikliwą analizę rodzącego się dopiero systemu prezentuje pisarz, który w swoich listach i dziennikach prawie nie zwracał uwagi na realne życie, choćby dziejącą się I wojnę światową!
Uważa się też Kafkę za prekursora egzystencjalizmu – filozofii, która zdominowała dużą część literatury XX wieku, wedle której cechą człowieka jest jego absolutna samotność w świecie i konieczność stałego dokonywania indywidualnych wyborów, bez wsparcia religii czy jakiejkolwiek ideologii.
Pod względem artystycznym uwagę zwraca nowatorstwo Franza Kafki – pisał on bardzo oryginalnym, przemyślanym stylem i językiem, obfitującym w rozbudowane metafory i porównania. Jeśliby trzeba określić styl, jaki stosował, to najbliżej znalazłby się ekspresjonizm. Z upodobaniem pisarz stosował technikę oniryczną – czytelnik nie do końca wie, czy przypadkiem niektóre wydarzenia nie rozgrywają się w snach czy może w umysłach bohaterów.
Franz Kafka i jego dzieło zapewne dlatego budzą tak wielkie zainteresowanie, ponieważ owe lęki, poczucia winy i niepokoje, jakie były jego udziałem nie stanowią tylko jego, indywidualnego problemu. Tak naprawdę dotyczą one większości ludzi, tyle że nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę, a na pewno jedynie nieliczni potrafią o tym mówić i pisać.
Najważniejsze dzieła
Przemiana
Obudziwszy się pewnego razu Gregor Samsa stwierdza, że jest… robakiem. Nie może zacząć swojej codziennej pracy komiwojażera i zarabiać na byt całej rodziny. Jego rozpaczliwe próby porozumienia z najbliższymi kończą się fiaskiem. Niektórzy członkowie rodziny (np. matka, ale przede wszystkim siostra) akceptują go, ale inni (głównie ojciec) – objawiają wstręt. Gregorem – robakiem targają przeróżne uczucia oscylujące między pragnieniem akceptacji i zrozumienia a poczuciem obrzydzenia i świadomością, że jest czymś (kimś?), co nigdy nie zazna spokoju. Śmierć robaka wszyscy przyjmują z ulgą.
Kolonia karna
Opowiadanie uznane za prorocze, bowiem ukazujące wizję późniejszych obozów koncentracyjnych. Obraz potwornej maszyny dysponującej życiem i śmiercią więźniów, za pomocą systemu igieł wypisującej wyrok na ciele skazańca.
Proces
Bohaterowi powieści, Józefowi K., wytoczono proces. Nie wiadomo kto konkretnie ów proces wytoczył ani – dlaczego. Od momentu, w którym pewnego poranka – w dniu swoich trzydziestych urodzin – Józef K. został o procesie poinformowany, jego życie zamieniło się w koszmar. Bohater wszelkimi siłami usiłuje się obronić, staje się to jego obsesją, jedynym celem życia. O życiu Józefa K. wiemy niewiele, tyle, że jest urzędnikiem, ma trzydzieści lat oraz…dziewczynę i wujka. I pracę i dziewczynę (która nawet nie pojawia się w powieści) pod wpływem procesu zaniedbuje, z wujkiem raz się spotyka. Jego działania zdominowane są jednym marzeniem – uwolnić się od procesu. Nie udaje się mu to – w dniu jego trzydziestych pierwszych urodzin przychodzą doń oprawcy i zabijają go.
Powieść ma wybitnie uniwersalny wymiar – nie wiadomo, ani kiedy, ani w jakim mieście rozgrywa się akcja. O bohaterze nie wiemy prawie nic, nie znamy nawet jego nazwiska. Utwór można nazwać więc parabolą – uniwersalną przypowieścią o ludzkim losie.
Forma powieści jest bardzo nowatorska – znajdzie się tu elementy ekspresjonizmu, oniryzmu, brak tradycyjnej fabuły i prezentacji postaci, groteskowość.
Zamek
Geometra K. został zaproszony do Zamku. Kiedy jednak późnym wieczorem dociera do wioski pod Górą Zamkową okazuje się, że tonie ona w mroku i będzie musiał poczekać do rana. Zatrzymuje się w gospodzie, ale następnego dnia wizyta w Zamku znów okaże się niemożliwa. Z czasem czytelnik zaczyna się orientować, że geometra nigdy do Zamku nie zostanie wpuszczony, nie wie jednak tego bohater, który czyni coraz bardziej rozpaczliwe wysiłki, aby osiągnąć swój cel. Geometra przeżywa szereg przygód, wplątany zostaje w przeróżne intrygi, a Góra Zamkowa niewzruszenie pozostaje niezdobyta.
Powieść nie została ukończona, ukazuje obraz jednostki uwikłanej (przez system?) w pułapkę bez wyjścia.
Zobacz:
Kafkowskie przestrzenie – scharakteryzuj opisy miasta i sądu w Procesie i ich sens.