Na czym polega awangardowość prozy Brunona Schulza? Odpowiedz na podstawie Sklepów cynamonowych.
Aby łagodnie i z przyjemnością „przepłynąć” przez opowiadania Brunona Schulza, trzeba być wielbicielem lirycznej prozy poetyckiej. Tylko koneserzy nastrojowych, pełnych poetyckiego obrazowania i zaszyfrowanych znaczeń opowieści znajdą się w swoim żywiole – przeciwnicy lektury tego typu będą z męką brnąć przez zdania – strofy Schulza.
Dorobek pisarza jest skromny – dwa tomy opowiadań: Sklepy cynamonowe i Sanatorium Pod Klepsydrą – to prawie wszystko. Biografia żydowskiego pisarza z Drohobycza jest tragiczna. W pamięci współczesnych: „niski, zakompleksiony nauczyciel”, wydobyty z otchłani kresów przez Zofię Nałkowską, która rozpropagowała twórczość skromnego nauczyciela, a w czasie wojny usiłowała zorganizować przerzut Schulza do Warszawy, by ocalić go przed hitlerowskim antysemityzmem. Niestety – nie udało się. Brunona Schulza zastrzelił na ulicy 19 listopada 1942 roku gestapowiec Günther.
Fabuła odgrywa w opowiadaniach Schulza rolę drugorzędną. Materię jego prozy organizuje język mitów i symboli odwołujących się do podświadomości człowieka, dzięki czemu wkradamy się w świat wyobraźni twórcy. Prześledźmy tylko jedno opowiadanie Schulza, mianowicie Sklepy cynamonowe (ze zbioru pod tym samym tytułem).
Akcja (jak zawsze u Schulza) toczy się w prowincjonalnym miasteczku bez nazwy, w sennej atmosferze żydowskiej rodziny, w której wychował się autor. Opowiadanie jest wspomnieniem z dzieciństwa. Autor wspomina obraz ojca „zaprzedanego już tamtej stronie”. Jest tu opis wieczornego spaceru – rodzinnej wyprawy do teatru, w którym okazuje się, że ojciec zapomniał portfela. Matka wysyła po portfel chłopca i jesteśmy świadkami nocnej wyprawy i wędrówki przez labirynty miasta. Przestrzenie, które przemierza bohater, ulegają odkształceniu w jego wyobraźni. Miasto składa się z tajemniczych ulic – tuneli, domów poodwracanych „plecami”, rozgwieżdżonego nieba. Bohater błądzi w poszukiwaniu sklepów cynamonowych – symbolu niedoścignionego pragnienia, zakazanego, a kuszącego rejonu, pełnego egzotyki. Zbłądzeniu towarzyszą: lęk, poczucie winy i strach przed karą. Bohater trafia w podwoje szkoły, w której podgląda ożywione woskowe figury, lekcję rysunków. Ociera się o mieszkanie dyrektora – teren zakazany, z którym kojarzą się strach i oczy córki dyrektora – młodzieńczy symbol erotyzmu.
Opowiadanie kończy się fantastyczną wizją jazdy dorożką przez przestworza – czymś na kształt zaczarowanego lotu wśród chmur w czasie „świętej nocy”. Najwyraźniej przeżywamy wraz z bohaterem podróż przez jego wizje i marzenia, przez ukryte w jego psychice pierwotne wyobrażenia. Opisy ożywionej i przekształconej przestrzeni tworzą specyficzny, poetycki nastrój: domy mają fizjonomię, okna „wyznają coś” jak oczy, splątane ulice tętnią życiem, konstelacje gwiazd tworzą trójwymiarowe, ruchome przestrzenie… Jest to świat wyobraźni – lecz każdy element tego świata jest symbolem, mitem, odwołuje się do znaczenia zakodowanego w psychice człowieka.
Jest to odpowiedź na podstawowe pytanie Brunona Schulza:
„Gdzie należy szukać prawdy o człowieku? Gdzie tkwi prawda o jego twórczej sile?”.
Oto jest ona zaszyfrowana w wizji, w podświadomości człowieka, w archetypach dzieciństwa, w najgłębszych rezerwach psychiki. Tworzenie jest ciągłym poszukiwaniem sensu – doszukiwaniem się swoich początków. Te prapoczątki to mitologia dzieciństwa, ślady Boga, które tkwią w wyobraźni i podświadomości ludzkiej. Do interpretacji dokładnej i prawdziwej twórczości Schulza potrzebna byłaby nauka Freuda (psychoanaliza) i arsenał środków Junga (teoria archetypów). Napięcie, nastrój, fantastyka, wizyjność, alogiczność i siła wyrazu każą określić typ twórczy opowiadań Schulza mianem ekspresjonizmu.
Jakie ważne motywy występują w prozie Schulza? Omów na wybranych przykładach.
Sklepy cynamonowe są rodzajem ufantastycznionej autobiografii. Wszystkie fakty z życia twórcy zostały wzbogacone przez jego wyobraźnię, toteż światem Sklepów cynamonowych rządzą nie tyle prawa fizycznej rzeczywistości, ile raczej snu i fantazji.
Utwór przetwarza mity towarzyszące dzieciństwu pisarza i przekształcone przez jego wyobraźnię. Najważniejszym z nich jest mit ojca, który w żydowskiej rodzinie (a Schulz był Żydem) zajmował wyjątkową, uprzywilejowaną pozycję. Jego losy opisane w Sklepach… zawierają aluzje do postaci oraz wydarzeń znanych z Biblii. Tak jak w Księdze Rodzaju ma on na imię Jakub, jest władcą ptasiego królestwa (jak Noe), staje się natchnionym prorokiem (jak Izajasz), w rozdziale Karakony zamienia się w robaka (aluzja do Hioba, który upokorzony przez los też czuł się marny jak robak).
Chociaż obok wielkości i dostojeństwa Schulz nadaje postaci ojca także cechy groteskowe (np. przedstawia go siedzącego na ogromnym porcelanowym urynale), to jednak ojciec zapisany w jego pamięci przypomina starotestamentowego Boga. Z tradycją żydowską, opartą w dużym stopniu na świętej księdze Torze, związany jest też powracający kilkakrotnie w Sklepach… inny ważny motyw. Pojawia się tu księga – symbol wszelkiej wiedzy, która przybiera postać kalendarza z Nocy wielkiego sezonu, tajemniczego tekstu zapamiętanego z dzieciństwa, a nawet… albumu ze znaczkami (markownika – Wiosna).
Kolejną obsesją Schulza jest kobieta – zawsze demoniczna, władcza i właśnie dlatego fascynująca. Dominuje nad mężczyzną jak służąca Adela nad ojcem lub ciotka Agata nad wujkiem Markiem.
Wymienione mity i tematy pozwalają odtworzyć wydarzenia zapamiętane przez pisarza z dzieciństwa, które interpretuje jako dorosły już człowiek.
Co możesz powiedzieć o języku Sklepów cynamonowych Schulza?
Bruno Schulz posługuje się językiem niezwykle plastycznym, barwnym (pisarz zajmował się również grafiką), przesyconym metaforami, jak ta: „balkony wyznawały niebu swą pustkę”. Jest to proza poetycka, wykorzystująca grę słów i ich brzmienie. W rezultacie stwarza egzotyczny świat, niepodobny do żadnej innej prozy.
Świat wykreowany w prozie Schulza niewiele ma wspólnego z rzeczywistym. Zapełniają go uosobienia mitów, symbole pewnych wartości, nawet materia została zupełnie odkształcona przez marzenia senne, wyobraźnię, plastyczne spojrzenie pisarza. Po co? Jest to z pewnością proza – jeszcze jedna – realizująca nowatorski cel epoki: zobaczyć świat inaczej. Co więcej – widzenie Schulza jest nową interpretacją rzeczywistości, a wędrówka po nocnym Drohobyczu nie jest wędrówką po miasteczku, lecz po tajemniczych zaułkach ludzkiej psychiki.
Co to jest oniryzm?
To ukształtowanie utworu na wzór snu, według sennej poetyki. Stosuje go z powodzeniem Schulz, a także Gombrowicz. Atmosferę sennego koszmaru pamiętamy z prozy Franza Kafki, sennego krajobrazu – z wierszy modernistów. Jak widać – tak jak różne bywają sny, tak różna bywa literatura oniryczna. Opowiadania Schulza to nie koszmar ani zły sen – to raczej sen piękny, poetyckie marzenie jak lot nad światem.
Jakie najważniejsze tematy i obrazy utrwalono w prozie Schulza?
- Obraz prowincjonalnego miasteczka (niezwykle odmienionego mocą wyobraźni),
- stare i nowe – napływ nowej cywilizacji, nowej epoki, innych wartości, które reprezentuje ulica Krokodyli,
- archetyp ojca – autorytetu moralnego i religijnego, głowy rodziny, swoistej kreacji Boga lub demiurga,
- kobieta – symbol erotyzmu, ale także dominacji nad mężczyzną, władzy nad jego żądzami; kobieta jest nieznanym archipelagiem – fascynującym i tajemniczym, ale niebezpiecznym,
- dzieciństwo – najważniejszy etap rozwoju człowieka; jest także swoistą krainą mitu – to, co wpływa na człowieka w dzieciństwie, wdziera się w jego psychikę – pozostanie na zawsze.
Wypracowanie
Motyw labiryntu w literaturze. Ukaż na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Powiedz o labiryncie mitologicznym, w którym ukryty był Minotaur, o nitce Ariadny, która wyprowadziła Tezeusza z labiryntu.
Opowiedz o motywie labiryntu w Faraonie Prusa i podobnym motywie w Procesie Kafki.
Wreszcie odwołaj się do opowiadań Schulza, w których w labirynt przemienia się nie nieznana, tajemnicza przestrzeń, obca kryjówka, lecz… układ pokoi w rodzinnej kamienicy czy układ ulic w rodzinnym mieście. To Schulzowskie odkrycie: wszystko kryje tajemnicę, dobrze znana przestrzeń też może być labiryntem.
Różne znaczenia motywu snu w literaturze. Omów na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Zwróć uwagę na funkcję snu. W niektórych utworach jest metaforą czy zapowiedzią śmierci. W innych o śmierci mówi się jako śnie wiecznym (np. w Trenach Kochanowskiego). W utworach realistycznych sen to tylko fizjologiczna czynność. W Biblii jest mowa o snach proroczych. Podobną funkcję pełni sen np. w noweli Konopnickiej Dym.
W Sklepach cynamonowych sen pełni jeszcze inną funkcję: przenika się z rzeczywistością spoza snu, nie można ich rozdzielić, narzuca prawa, jakimi rządzi się rzeczywistość, nawet ta „dzienna” (to prawa luźnych skojarzeń, asocjacji, poetyka snu jak w utworach surrealistycznych, porównaj z malarstwem surrealistów).
Motyw dojrzewania w różnych tekstach kultury. Omów na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
Tu masz bardzo szeroki wybór tekstów, na które możesz się powołać.
- Dolina Issy Miłosza,
- Weiser Dawidek Huellego,
- Przedwiośnie Żeromskiego,
- Kronika wypadków miłosnych Konwickiego,
- Panna Nikt Tryzny i właśnie opowiadania Schulza.
Wszystkie tytuły łączy motyw dojrzewania i inicjacji. W opowiadaniach Schulza bohater przeżywa wtajemniczenia w erotyzm, w śmierć, w sztukę, sekrety świata. Zapuszcza się w nieznane dotąd rejony miasta i własnej wyobraźni, znajomą rzeczywistość widzi inaczej niż dawniej.
Powrót do lat dzieciństwa. Omów zagadnienie, analizując funkcję tego motywu w wybranych utworach.
Podpowiadamy
Zwróć uwagę na wyraz „funkcja” w temacie.
- Powołaj się na Pana Tadeusza – tu powrót do dzieciństwa jest ucieczką do krainy idealnej od trosk życia na obczyźnie, sporów emigrantów, problemów politycznych, jest miłym wspomnieniem.
- W powieści Myśliwskiego Widnokrąg powrót do dzieciństwa pozwala zrozumieć całe życie człowieka, miejsce, w którym znajduje się dziś.
- W Sklepach cynamonowych perspektywa dziecka jest perspektywą obowiązującą w utworze – pozwala maksymalnie uruchomić wyobraźnię i tworzyć karkołomne niekiedy wizje plastyczne i filozoficzne, w których zwykła książka z rachunkami przemienia się w Księgę, służąca zaś we władczą kobietę i ucieleśnienie erotyzmu, a ojciec w demiurga lub starotestamentowego proroka.
Starość jako motyw literacki. Omów zagadnienie na wybranych przykładach.
Podpowiadamy
- Pokaż różne obrazy starości – możesz np. powołać się na Noce i dnie, gdzie pokazane zostają szaleństwa starości i to, jak trudno ją znieść, matka pani Barbary w starości i śmierci traci jakby część godności, ulega starczym kaprysom i zachciankom, męczy wszystkich.
- W Cudzoziemce Kuncewiczowej starość aktywnej i pięknej Róży jest rzeczą, z którą nie może się ona pogodzić. Frustracja starzejącej się kobiety ma źródła… w jej młodości i dzieciństwie. Przez cały swój dojrzały wiek bohaterka nie pogodziła się z utratą, jakiej doznała w młodości: utratą miłości, ojczyzny i kariery… Starość jest tu, o dziwo, bardzo bliska dzieciństwu, uszczęśliwienie kobiety może się odbyć poprzez powrót do lat jej wczesnej młodości – komplement lekarza odwołujący się do tamtych dawnych czasów przychodzi jednak za późno, by psychicznie uzdrowić Różę.
- W Chłopach starych ludzi ukazano jako niepotrzebnych i okrutnie traktowanych przez wiejską społeczność – ci, którzy przepisali ziemię dzieciom, żyją jakby na kredyt, dzieci starych rodziców i krewnych nie okazują im na ogół szacunku i nie otaczają troską. Nieraz wyrzucają ich z domu, tolerują to, że ich bliscy żebrzą, a nawet korzystają z ich finansowej pomocy. Nie daje się sprowadzić do takiej roli zbędnego elementu czy też sługi własnych dzieci potężny gospodarz Maciej Boryna, który synowi nie przepisuje ziemi. Dlatego to on, nie jego syn, przewodzi chłopskiej gromadzie, jest niezależny i upomina się o swoje prawo do szacunku i szczęścia. Rywalizuje z młodszymi nawet o kobietę i w pewnym momencie tę rywalizację wygrywa.
- Z kolei w wierszach Anny Świrszczyńskiej (nie są w lekturze, ale z łatwością odnajdziesz gdzieś tom jej wierszy) starość pokazana zostaje jako przedłużenie życia dojrzałego i młodego, mówiąca w wierszach wciąż znajduje w starych kobietach, nawet żebraczkach, swoje kolejne wcielenie.
Ojciec w różnych tekstach kultury. Omów na wybranych przykładach funkcjonowanie tego motywu.
Podpowiadamy
- Pokaż różnorodne postacie ojców. Ojca Goriot wykorzystywanego przez córki, pana Orzelskiego z Nad Niemnem – bezradnego i sklerotycznego, przypominającego dziecko, człowieka, w którym nie znajdziesz wsparcia. Wreszcie – Macieja Boryny, zaradnego, niekiedy tyrana, gotowego rywalizować z młodszymi.
- Ojciec ze Sklepów cynamonowych to ojciec magicznie przemieniony – przypominający to biblijnego proroka, to demiurga, to wypchanego ptaka. Ten ojciec to osoba niekiedy wyniesiona na piedestał, niemal ubóstwiona, niekiedy upokorzona (np. w relacji z kobietami, Adelą).
- Odwołaj się też do filmów: Pręg Magdaleny Piekorz (toksyczny ojciec) i Kronika wypadków miłosnych Andrzeja Wajdy (ojciec samobójca).
Świat prowincji w prozie Brunona Schulza i obrazach Marca Chagalla. Dokonaj analizy porównawczej wybranych dzieł.
Podpowiadamy
Weź pod uwagę np. obrazy Chagalla: Nad miastem, Spacer, Skrzypek, Ponad Witebskiem.
Postacie z opowiadań Schulza i wymienionych obrazów żyją w malutkim miasteczku na prowincji, a więc w podobnej scenerii.
Na wymienionych obrazach Chagalla postacie nie trzymają się ziemi, ich życie rządzi się innymi prawami niż to, które znamy z realnego doświadczenia. Podobnie jest z bohaterami Schulza; są dość nieprawdopodobni. Postacie z obrazów Chagalla fruwają, osoby z prozy nauczyciela z Drohobycza przemieniają się w demiurgów, wypchane ptaki, zwierzęta… I to, i to jest poza granicami realności.
To, że postacie u Chagalla się unoszą, a u Schulza niekiedy gubią drogę na dobrze znanych uliczkach, świadczy o tym, że postacie te są dość słabo osadzone w czasie i przestrzeni. Poruszają się jak we śnie – to cechy oniryzmu i surrealizmu, obecnego zarówno u Schulza, jak i u Chagalla.
Wreszcie na niektórych obrazach (Skrzypek, Ponad Witebskiem) sceneria jest zimowa, podobnie np. w tytułowym opowiadaniu. Śnieg, ciemność, zimowa aura przydają przedstawianej rzeczywistości… tajemnicy, nadają baśniowy rys.
Różne obrazy prowincji w wybranych tekstach kultury.
Podpowiadamy
Małe miasteczko było inspiracją opowiadań Schulza i zostało w nim przedstawione – sztełt rodem z piosenki Miasteczko Bełz, z charakterystycznymi postaciami Żydów, wyglądało zapewne podobnie. Jeszcze podobniej do miasteczka z opowiadań Schulza wyglądał Witebsk na obrazach Chagalla. Oto prowincja magiczna, senna, zamglona, okolice na poły baśniowe.
Inne, mniej poetyckie i baśniowe obrazy prowincji to – magiczne Kresy, miejsce współistnienia różnych nacji i kultur, w Kronice wypadków miłosnych, Dolinie Issy czy okrutne i naznaczone prymitywizmem i nietolerancją ich mieszkańców. Kresy w książce i filmie Boża podszewka (książka Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz, film Izabelli Cywińskiej).
Może pokaż też bardziej współczesne oblicza prowincji z powojennej Polski. Zobaczysz je w filmach: Ostatni dzwonek Magdaleny Łazarkiewicz, Marcowe migdały Radosława Piwowarskiego (tu akcent na dojrzewanie na prowincji, bunt i sytuację polityczną), Nad rzeką, której nie ma Andrzeja Barańskiego. Jeszcze współcześniejsze obrazy prowincji znajdziesz w filmach Żurek Ryszarda Brylskiego czy U Pana Boga za piecem Jacka Bromskiego.
Sposoby kreowania czasu i przestrzeni w wybranych utworach literackich.
Podpowiadamy
Zdecyduj się na kilka wyrazistych ujęć:
- przestrzeń jako labirynt – w prozie Kafki i opowiadaniach Schulza,
- ukształtowanie czasu i przestrzeni na podobieństwo snu (poezja surrealistów, obrazy Chagalla, proza Schulza),
- mityzacja czasu i przestrzeni (czas kolisty – Prawiek i inny czasy Olgi Tokarczuk, Chłopi Reymonta i mityczny czas z trzynastym miesiącem u Schulza).
- Wreszcie ukształtowanie umownych czasu i przestrzeni w paraboli (Kafka i Dżuma Camusa).
Zobacz: