Mity jako ważne tworzywo literatury.Ukaż i scharakteryzuj to zjawisko, odwołując się do wybranych przykładów.

To bardzo szeroki temat. Pisarze we wszystkich właściwie epokach literackich nawiązywali do dziedzictwa antyku. Znajomość mitologii to w końcu podstawa wykształcenia każdego człowieka. Twoja wypowiedź powinna dotyczyć wszelkich literackich zastosowań mitów – takich jak parafrazy, celowe odwołania, cytaty, wzorce bohaterów. Ważne abyś zaprezentował najbardziej reprezentatywne dla tego tematu dzieła literackie – to znaczy takie, w których mitologia antyczna odgrywa naprawdę istotną rolę.

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Ponadczasowość i uniwersalność mitów antycznych – uzasadnij tezę na wybranych przykładach.
  • Literackie reinterpretacje mitów antycznych. Scharakteryzuj sposoby i cele tego literackiego ­zjawiska (na wybranych przykładach).
  • Mitologia grecka jako źródło kultury europejskiej. Omów to zagadnienie, odwołując się do wybranych tekstów kultury.

Uwaga! Mity są zbiorem archetypów – prastarych wzorców zachowań ludzkości, w ogromnej mierze aktualnych po dziś dzień.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

  • Definicja pojęcia mitu.
  • Podkreślenie wagi mitologii greckiej w powstaniu i rozwoju kultury europejskiej.
  • Wskazanie literackości mitów – mit jako tworzywo literackie.
  • Definicja pojęcia „reinterpretacja mitu”.
  • Wymienienie najważniejszych mitów, które inspirowały literaturę.

Kolejność prezentowanych argumentów

Omawianie mitów w kolejności:

  • mit o Odyseuszu
  • mit o Orfeuszu i Eury­dyce
  • mit o Dionizosie
  • mit o Syzyfie
  • mit o Prometeuszu
  • mit o pojedynku Apolla i Marsjasza
  • mit o Edypie
  • mit o Ifigenii

Każde omówienie zawiera:

  • Streszczenie problematyki mitu.
  • Wskazanie jego reinterpretacji.
  • Pokazanie wspólnych cech mitu – jako wzoru i dzieła literackiego – jako odwzorowania.
  • Dlaczego mit został wykorzystany?

Wnioski

  • Mity już w starożytności były wykorzystywane przez literaturę.
  • Ich rola w kulturze i literaturze europejskiej jest nie do przecenienia.
  • Są ciągle aktualne, gdyż poruszają problemy uniwersalne – takie jak: miłość, honor, uczciwość, zdrada, zazdrość itp.
  • Są kluczem do zrozumienia literatury i kultury europejskiej, zarówno dawnej, jak i współczesnej.

 

Strategie wstępu

Przede wszystkim zdefiniuj pojęcie mitu.

Możesz powiedzieć, że jest to opowieść przekazywana ustnie, mówiąca o powstaniu bogów, człowieka i świata. Mity to historie objaśniające świat – pokazujące człowiekowi jego miejsce w rzeczywistości.
Możesz także podzielić mity na:

  • Kosmogoniczne – czyli te wyjaśniające powstanie świata.
  • Teogoniczne – mówiące o narodzinach bogów.
  • Antropogeniczne – ukazujące powstanie i początki rodzaju ludzkiego.

Podkreśl rolę mitologii antycznej w literaturze europejskiej.

Mitologia grecka to podstawa literatury klasycznej – pisarze epoki renesansu i oświecenia programowo odwoływali się do starożytności, a co za tym idzie, także do mitów. Inne epoki również nie stroniły od porównań i metafor zaczerpniętych z mitologii. W poezji, prozie, filozofii postacie i historie mitologiczne zadomowiły się na stałe. Mówi się, że mity greckie są znakami naszej kultury.

Określ, jak będziesz rozwijać swą wypowiedź: możesz ukazać reinterpretacje mitów antycznych w poszczególnych epokach literackich lub wybrać najważniejsze według Ciebie mity i pokazać literackie nawiązania do nich.

Najbardziej „mitologiczne” epoki literackie
Wskaż kryteria swoich wyborów. Możesz powiedzieć, że wybrałeś epoki literackie, w których znaleźć można najlepsze przykłady reinterpretacji mitów antycznych. ­Zaznacz, iż zdajesz sobie sprawę z tego, że mitologia bywała źródłem inspiracji dla twórców wszystkich czasów.

  • Antyk – tematy zaczerpnięte z mitologii są wykorzystywane w tragediach greckich.
  • Renesans – epoka, w której odwołania mitologiczne były w dobrym tonie. Pisarze sięgający „do źródeł” nie mogli przecież przejść obojętnie obok mitologii.
  • Barok – to czas nawiązań do mitu o arkadii.
  • Romantyzm – w literaturze polskiej na pierwsze miejsce wysuwa się, przede wszystkim, mit o Prometeuszu.
  • XX wiek – w tym stuleciu pojawiają się odwołania do bardzo wielu mitów. Znajdziemy tu całą gamę mitologicznych reinterpretacji – od klasycyzujących przedstawień Herberta, przez filozoficzne parafrazy Camusa, aż do intertekstualnej powieści Izabeli Filipiak.

To wstęp do wypowiedzi, wystarczy więc, jeśli wymienisz tylko mity, do których będziesz się odwoływać. Szczegółowo omówisz je przecież w rozwinięciu.

 

Strategie rozwinięcia

Możesz w swej wypowiedzi pokazać literackie losy wybranych mitów. Rozwinięcie powinno więc polegać na:

wymienieniu najważniejszych mitów,

  • krótkim ich omówieniu,
  • pokazaniu ich literackich reinterpretacji.

Mit o Odyseuszu

Historia Odysa jest nieodłącznie związana z literackim toposem wędrówki. Losy tego bohatera po raz pierwszy opisał Homer w Odysei. Głównie za sprawą tego eposu Odyseusz na zawsze zadomowił się w literaturze europejskiej. Oto kilka przykładów, na które możesz się powołać:

  • Odys Leopolda Staffa – wiersz nawołujący do wytrwałego dążenia do celu. Każdy człowiek jest po trosze Odyseuszem, każdy gdzieś wędruje. Ważne, aby nie poddawać się mimo trudności i iść dalej przed siebie. Chociaż „zawsze się dochodzi gdzie indziej, niż się chciało”, to przybycie na Itakę jest możliwe – potrzeba tylko zaparcia i hartu ducha.
  • Itaka Konstandinosa Kawafisa – wiersz czyniący z podróży Odyseusza metaforę ludzkiego życia. Poeta przestrzega przed zbyt wczesnym docieraniem do Itaki – to bowiem jest kres naszej wędrówki, czyli zarazem kres naszego życia. Podróż powinna być więc jak najdłuższa i pełna wielu różnych doświadczeń, abyśmy na Itakę dotarli mądrzy i pogodzeni ze śmiercią.
  • Ulisses Jamesa Joyce’a – współczesna parafraza eposu homeryckiego (Ulisses to po łacinie Odyseusz). Bohater tego dzieła wędruje po dwudziestowiecznym Dublinie – jego przygody są często wiernymi odtworzeniami historii Odysa.

Mit o Edypie

Bohater tego podania należy do przeklętego rodu Labdakidów. Najstraszniejsze, a zarazem ostatnie, dni tego rodu opisane zostały w dwóch tragediach Sofoklesa – Antygonie i Królu Edypie.

Król Edyp – przepowiednia mówiła, że Edyp zabije własnego ojca i poślubi swoją matkę. Rodzice skazują więc nowo narodzonego chłopca na śmierć. Edyp zostaje porzucony w lesie z przebitymi piętami. Los chciał, że znaleźli go pasterze z sąsiedniego królestwa. Malca przygarnęła bezdzietna para królewska. Gdy Edyp dowiaduje się o przepowiedni, postanawia uciec z domu, aby nigdy więcej nie zobaczyć swoich „rodziców”. Niestety nie wie, że został adoptowany. W czasie sprzeczki na gościńcu zabija w pojedynku pewnego mężczyznę. Trafia także na Sfinksa – którego pokonuje, rozwiązując tajemniczą zagadkę. W nagrodę za pokonanie potwora dostaje rękę królowej Teb, Jokasty. Po wielu latach prawda wychodzi na jaw – Jokasta okazuje się jego prawdziwą matką, a mężczyzna zabity przez niego – jego ojcem Lajosem. Edyp z rozpaczy wykłuwa sobie oczy, aby już nigdy więcej nie oglądać przeklętego świata.

Antygona – tytułowa bohaterka to córka Edypa i Jokasty – poczęta w kazirodczym związku. Jej dwaj bracia, Polinejkes i Eteokles, giną w walce. Stryj Kreon zakazuje Antygonie pochować zwłoki zdrajcy, Polinejkesa. Bohaterka staje przed tragicznym wyborem – albo pochować brata i zadośćuczynić odwiecznemu prawu bogów, albo być posłuszną Kreonowi i złamać nakazy religii. Wybiera pierwsze rozwiązanie, jednakże świadoma konsekwencji popełnia samobójstwo. Historia przeklętego rodu Labdakidów kończy się.

Mit o pojedynku Apolla z Marsjaszem

To historia pojedynku artystów. Marsjasz grał niezwykle pięknie na aulosie – robił to tak dobrze, że ktoś powiedział, iż dorównuje nawet samemu Apollinowi. Doszło do pojedynku. Obaj grali cudownie – sędziowie przyznali jednak zwycięstwo Apollinowi. Ten jednak zaspokoił swoją ambicję dopiero wtedy, gdy obdarł żywcem biednego Marsjasza ze skóry.

Jako przykładem literackiej reinterpretacji tego mitu możesz posłużyć się wierszem Zbigniewa Herberta pod tytułem Apollo i Marsjasz. Utwór ten rozpatruje mit w kontekście podziału sztuki na apollińską i dionizyjską. Zauważ, że Herbert opowiada się po stronie sztuki dionizyjskiej.

Możesz spojrzeć na mit o Apollu i Marsjaszu jak na przypowieść o sztuce. Apollo reprezentuje sztukę klasyczną – tworzoną według zasad i kanonów piękna. Marsjasz zaś stoi po stronie sztuki dionizyjskiej – spontanicznego i żywiołowego aktu kreacji.

Uwaga! Sztuka apollińska i dionizyjska
Autorem tych terminów jest niemiecki filozof Fryderyk Nietzsche. Według niego doskonała sztuka powstaje z napięcia między dwoma pierwiastkami: obrazowym, opisowym i harmonijnym – czyli apollińskim oraz nieobrazowym, symbolicznym i nieharmonijnym – czyli dionizyjskim.
O pięknym Apollu marzy i rozmyś­la często Izabela Łęcka. Może w tych marzeniach kryje się klucz do jej duszy?

Mit o Prometeuszu

Prometeusz jest w mitologii uznawany za stwórcę ludzkości. On to bowiem pewnego dnia ulepił człowieka z gliny. Bogowie nie chcieli, aby nowe „stworzenia” stały się nazbyt silne, dlatego zabronili Prometeuszowi dbać o nie. Ten jednak nie posłuchał – ukradł bogom ogień i dał go ludziom, do tego nauczył ich mowy, pisma, różnych rzemiosł, a nawet oszukiwania bogów. Tego było Zeusowi za wiele – ukarał Prometeusza, przybijając go na wieki do kaukaskiej skały, gdzie co dzień przylatuje orzeł i wyjada mu wątrobę. Ludzkość jednak, dzięki poświęceniom Prometeusza, przetrwała.
Prometeusz skowany Ajschylosa – tragedia opisująca skazanie i męki Prometeusza.

  • Romantyczna reinterpretacja mitu o Prometeuszu
    Nasi polscy romantycy ciekawie wykorzystali mit o Prometeuszu. Możesz nawiązać do III części Dziadów Adama Mickiewicza i zawartej tam koncepcji prometeizmu. Konrad w Wielkiej Improwizacji żąda od Boga władzy nad ludźmi – pragnie stanąć na czele narodowego powstania. Bóg milczy, Konrad więc staje się samotnym męczennikiem za wolność narodu, dla ojczyzny poświęci się tak, jak Prometeusz poświęcił się dla całej ludzkości. Nieco inna wersja prometeizmu pojawia się w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza oraz w Anhellim Juliusza Słowackiego.

Mit o Syzyfie

Ten epizod z mitologii wykorzystał Albert Camus w swoim filozoficznym eseju pod tytułem Mit Syzyfa. W tekście tym Camus porównuje absurdalną pracę Syzyfa do ludzkiej egzystencji. Życie ludzkie, nazywane przez pisarza absurdalnym, jest tak naprawdę przypadkiem – wszystko, co robimy, jest właściwie bez sensu, Bóg nie istnieje – nie ma więc kto nas karać ani nagradzać za nasze postępki. Jednakże żyjemy i staramy się to robić jak najlepiej – zaciskając zęby, idziemy przez życie, nie wiedząc, co nas czeka. Według Camusa Syzyf, godząc się na swój los i pchając kamień pod górę, wygrał z bogami. „Kiedy człowiek absurdalny zgłębi swoją udrękę – zamilkną bogowie” – pisze w swym eseju.

Mit o Ikarze

Ten mit opowiada o tragicznej śmierci młodego chłopca. Jego ojciec Dedal skonstruował skrzydła, dzięki którym obaj mogli uciec z Krety. W czasie lotu Ikar nie posłuchał napomnień ojca i zbytnio zbliżył się do słońca, tak że promienie roztopiły wosk na jego skrzydłach. Ku przerażeniu Dedala, syn spadł do wody. Jarosław Iwaszkiewicz, w opowiadaniu zatytułowanym Ikar, przedstawia równie tragiczną historię. Akcja dzieje się w Warszawie w czasie okupacji hitlerowskiej. Widzimy młodego chłopaka, który stoi na przejściu dla pieszych, czytając książkę. Czyta z takim zapamiętaniem, że niemal wpada na przejeżdżającą karetkę gestapo. Nagle samochód zatrzymuje się, wyskakują z niego wściekli z powodu lekceważenia chłopca gestapowcy i aresztują go – za nic, bez żadnego powodu. Dalszego ciągu można się tylko domyślać – prawdopodobnie bohater zginie, zakatowany gdzieś w podziemiach komendy gestapo. Los tego chłopca przypomina los Ikara – pogrążony we własnych młodzieńczych marzeniach został nagle i brutalnie sprowadzony na ziemię. Może zdążyłby uciec, gdyby był wystarczająco spostrzegawczy – młodość jednak nie potrafi przewidywać.

Mit o Ifigenii

Bohaterka tego mitu była córką króla Agamemnona. Aby uzyskać pomyślny wiatr dla floty achajskiej płynącej pod Troję, ojciec złożył Ifigenię w ofierze bogini Artemidzie. Literacko wykorzystała mit o Ifigenii Izabela Filipiak w powieści Absolutna amnezja. Książka ta opisuje dojrzewanie młodej dziewczyny w tradycyjnej rodzinie, w której najwyższą władzę sprawuje despotyczny ojciec (Agamemnon). Filipiak porównuje los bohaterki książki do losu Ifigenii. Powieść ta głosi hasła feministyczne – kobieta jest w kulturze patriarchalnej (czyli rządzonej przez mężczyzn) skazana na ­poświęcenie – mężczyzna, aby zapewnić sobie powodzenie, nie zawaha się złożyć jej w ofierze.

 

Perspektywa historycznoliteracka

Możesz pokazać także literackie reinterpretacje mitów bardziej „po bożemu” – to znaczy po kolei omawiając poszczególne epoki, ze wskazaniem na dzieła poruszające tematy mitologiczne. Oto propozycje dla ciebie:

Antyk – od tej epoki należy zacząć – starożytne dzieła literackie są bowiem w większości reinterpretacjami mitów. Dziełami, które powinieneś omówić, są:

  • Odyseja Homera
  • Prometeusz skowany Ajschylosa
  • Król Edyp, Antygona Sofoklesa

Wszystkie te dzieła opisują losy postaci mitologiczych. Zaznacz, że starożytni twórcy tragedii nie traktowali mitów jako „opowieści świętych”, tak naprawdę to nie wierzyli w nie w pełni. Widzieli w nich po prostu, tak jak my dzisiaj, ciekawe tworzywo literackie, które należy wykorzystać.

Renesans – w tej epoce królowało hasło ad fontes, czyli do źródeł! Pisarze więc rozmyślnie sięgali do antycznej mitologii – czerpiąc z niej pomysły, porównania, metafory. Najlepszym przykładem renesansowej reinterpretacji mitów greckich jest:

  • Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego. To dramat opisujący wydarzenia poprzedzające wojnę trojańską. Poeta przedstawił w nim wizytę posłów Menelaosa żądających zwrotu porwanej przez Parysa Heleny. Trojańczycy odmawiają, co doprowadza do dziesięcioletniej wojny. Kochanowski wykorzystał mit trojański do stworzenia dzieła zasługującego na miano dramatu politycznego, postawy bohaterów można traktować metaforycznie i szukać w nich odwołań do współczesnych poecie polityków. Poeta ukazał władców podejmujących złe decyzje, kierujących się pychą i niepotrzebną ambicją – a przez to wywołujących wojnę i zagładę swojego państwa.

Barok – w tym okresie kwitnie w Polsce tak zwana poezja ziemiańska. Poeci tego nurtu ukazywali zalety i rozkosze życia wiejskiego. Szlachcice, zamieszkujący skryte wśród pól i łąk dworki, radowali się ze spokoju i ciszy, jakie daje natura. Swe wiejskie posiadłości zwykli nazywać ziemiańską arkadią. Mit, do którego się tym samym odwoływali, mówił o cudownej – „mlekiem i miodem płynącej” – krainie pasterzy, gdzie nieznane są choroby ani głód. Kraina ta zwała się właśnie arkadią i znajdowała się w nieznanym człowiekowi miejscu. W najlepszy sposób w polskiej literaturze renesan­sowej ukazał wieś Szymon Szymonowic w sielance Żeńcy.

Romantyzm – patrz mit o Prometeuszu.

XX wiek – tu pojawiają się odwołania do wszystkich prawie mitów greckich. Pisarze nawiązują do mitów o:

  • Ikarze – Jarosław Iwaszkiewicz, Ikar;
  • Odyseuszu – Leopold Staff: Odys; Konstandinos Kawafis, Itaka; James Joyce, Ulisses
  • Apollinie i Marsjaszu – Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjas;
  • Ifigenii – Izabela Filipiak: Absolutna amnezja.

 

Strategie zakończenia

  • Podkreśl, że mity antyczne to podstawa naszego dziedzictwa kulturowego. Możesz nazwać je literackim bagażem, który dźwigamy do dziś. Mówi się, że starożytni Grecy wymyślili wszystko – może jest w tym trochę prawdy?
  • Możesz także zakończyć ogólną refleksją nad pojęciem mitu. Jak widać, nie tylko pradawne kultury potrzebowały mitologii. Współczesny świat można również z powodzeniem objaśniać w kategoriach mitycznych. Może więc ludzie sprzed trzech tysięcy lat wcale nie różnili się tak bardzo od nas?
  • Spróbuj nawiązać również do mitów literackich, które nie mają źródeł w antyku. Będą to na przykład:
    • mit romantyczny – uświęcający ojczyznę,
    • autobiograficzny mit dzieciństwa (Dolina Issy Czesława Miłosza),
    • mit ojca (Sklepy cynamonowe Brunona Schulza).

Pytania do dyskusji

Co pozwala nam sądzić, że jakieś dzieło literackie jest reinterpretacją mitu antycznego?

Proponowana odpowiedź
Po pierwsze dosłowne odwołania do mitologii: takie jak imiona bohaterów lub cytaty. Czasami jednak na „trop mityczny” może naprowadzić nas sama fabuła dzieła, która w metaforyczny sposób odtwarza historię mityczną. Tak jest na przykład w przypadku książki Izabeli Filipiak Absolutna amnezja.

Czy sądzisz, że mity nadal pomagają zrozumieć świat?

Proponowana odpowiedź
I tak, i nie. Mity na pewno nie wyjaś­nią nam już budowy świata – to dużo lepiej robi nauka. Jednakże pewne prawdy dotyczące człowieka, rodziny i społeczeństwa nie zmieniły się. Często stajemy przed tragicznymi wyborami lub wikłamy się w sytuacje bez wyjścia – tak jak bohaterowie mitologii. Cenimy te same wartości, takie jak: miłość, honor, prawdomówność, uczciwość, skromność oraz wystrzegamy się tych samych, co oni, grzechów: pychy, zdrady, kłamstwa, morderstwa, kradzieży.

 

Bibliografia

  • Mitologia grecka – dowolne wydanie zbioru Jana Parandowskiego, Zygmunta Kubiaka lub Roberta Gravesa;
  • Sofokles, Antygona, Król Edyp – ważne nawiązania do mitu tebańskiego;
  • Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich – także w wielu innych utworach Kochanowski odwoływał się do mitologii, w końcu było to jedno z zadań literatury renesansu;
  • Konstandinos Kawafis, Itaka – wiersz nawiązujący do mitu o Odyseuszu;
  • Leopold Staff, Odys – wiersz nawiązujący do mitu o Odyseuszu;
  • Zbigniew Herbert, Apollo i Marsjasz – poetycka parafraza mitycznego pojedynku Apolla z Marsjaszem;
  • Izabela Filipiak, Całkowita amnezja – współczesna powieść interpretująca mity greckie w kontekście feminizmu i postmodernizmu;
  • Albert Camus, Mit Syzyfa – filozoficzny esej porównujący egzystencję człowieka do absurdalnej pracy Syzyfa.
  • Jarosław Iwaszkiewicz, Ikar – krótkie opowiadanie przedstawiające tragiczną historię młodego chłopca w czasie okupacji hitlerowskiej.