Wiedza niezbędna do tematów z Prusa

W jakim świecie żył Bolesław Prus?

Warszawa, XIX wiek, lata siedemdziesiąte, osiemdziesiąte. Polska nie istnieje jako samodzielny kraj – znajduje się pod zaborami Rosji, Austrii i Prus. W roku 1864 klęską zakończyło się powstanie styczniowe. Młode pokolenie – pozytywiści, do których Prus należy – inaczej, praktyczniej postrzegają swoją misję walki o kraj i miłość ojczyzny. Prus należy do grona pozytywistów warszawskich, publikuje w prasie, znane są jego felietony. To nowelista i powieściopisarz. Jest reprezentantem nowej warstwy społecznej – inteligencji. Warszawa jego czasów to miasto arystokracji zajmującej pałacyki przy Trakcie Królewskim, ale i biedoty na Powiślu, rozwijającej się warstwy kupieckiej handlującej na Krakowskim Przedmieściu, ubogich studentów czy zubożałej szlachty – mieszkańców kamienic, oraz sporej liczby Żydów. Europa jego czasów to kontynent, którego stolicą kulturalną jest Paryż. W nauce duży postęp – właśnie wynaleziono telefon, fonograf, żarówkę elektryczną, w sztuce i literaturze panuje realizm.

 

Realizm, pokolenie literackie, mowa ezopowa

Realizm – ważny nurt w literaturze i sztuce. Zrodził się na początku XIX wieku, zdominował drugą połowę stulecia. Realiści wyszli z założenia, że sztuka powinna wiernie odwzorowywać świat. Zadaniem pisarza jest opisać, a malarza namalować dany wycinek świata taki, jaki on jest, bez żadnych fantazji, wyobrażeń czy własnych wizji. Stąd ulubionym gatunkiem pisarzy jest powieść i nowela, i w ogóle proza, a nie poezja, a malarze malują fotograficzne portrety, pejzaże czy sceny rodzajowe. Realizm to najważniejszy owoc kultury XIX wieku, świat nigdy od niego nie odszedł – po dziś dzień, w konwencji tej czytamy powieści i oglądamy filmy. Najlepszym polskim pisarzem realistą był Bolesław Prus, a najdojrzalsze dzieło realizmu to Lalka.

Pokolenie literackie – grupa pisarzy w podobnym wieku, przeżyli ważne wydarzenie historyczne, które wpłynęło na ich losy i twórczość – takie wydarzenie nazywa się przeżyciem pokoleniowym. Dla pozytywistów było nim powstanie styczniowe – określiło zarówno biografię, jak i poglądy – młodzi pozytywiści analizowali przyczyny klęski, przyjęli program pracy, nie walki zbrojnej.

Mowa ezopowa – swoisty szyfr literatów II połowy XIX wieku. Ponieważ zaborcy stosowali cenzurę i o pewnych tematach – jak choćby powstanie – nie można było pisać – pisarze używali omówień i aluzji zrozumiałych dla Polaków. Taki styl nazywano mową ezopową, stosuje ją także Prus w Lalce, często w patriotycznych aluzjach Rzeckiego czy też wspominając powstańczą młodość Wokulskiego.

 

Artystyczne inspiracje

  • Psychologia dziecka – utwory dotyczące problemów dziecka, warunków jego życia, możliwości rozwoju (zwłaszcza Anielka).
  • Problemy współczesnej rzeczywistości: zdeklasowanie ziemiaństwa, powstanie styczniowe.
  • Problemy rynku pracy (Powracająca fala, Michałko).
  • Mistrzowie powieści europejskiej, zwłaszcza Karol Di­ckens (Placówka, Pałac i rudera, Sieroca dola i Sukienka balowa).
  • Aktualności życia społecznego i politycznego Warszawy (Kroniki).

 

Pojęcia związane z twórczością Prusa

POZYTYWIZM

• Monizm przyrodniczy
Społeczeństwem i naturą rządzą te same prawa. Zatem – procesy społeczne można badać metodami przyrodniczymi.

• Ewolucjonizm
Ludzkość podlega nieustannej ewolucji – kolejne ogniwa są coraz lepiej zorganizowane.

• Determinizm
Trzy elementy określają i determinują jednostkę – rasa, środowisko, moment dziejowy.

• Utylitaryzm
Postulat całkowitej użyteczności każdej jednostki, działanie i literatura dla społeczeństwa. Każdy jest trybikiem wielkiej machiny – wpływa na jej pracę.

• Organicyzm
Społeczeństwo to jeden wielki, spójny organizm. Klasy społeczne to jego organy, a każdy niezbędny jest do funkcjonowania całości.

• Scjentyzm
Wiara w siłę nauki, szacunek dla wiedzy i uczonych.

 

W POLSCE

• Praca organiczna

• Społeczeństwo = organizm
Jeśli jakikolwiek człon jest chory, choruje całość. Trzeba więc leczyć i reformować wszystkie klasy społeczne. Lud z biedy i ciemnoty, arystokrację z egoizmu i degeneracji.

• Emancypacja kobiet
Postulat równouprawnienia kobiet.

• Asymilacja Żydów
Włączenie społeczności żydowskiej do społeczeństwa, protest przeciw nietolerancji i antysemityzmowi.

• Praca u podstaw
Praca nad najniższymi warstwami, ich oświatą i stanem moralnym, także zdrowotnym.

 

Ideały polskich pozytywistów

  • Idea pracy i reform w miejsce walki zbrojnej.
  • Stawianie sobie realnych celów, praktycyzm.
  • Postulat oświecenia społeczeństwa.
  • Wiara w naukę, wiedzę.
  • Praca u podstaw i praca organiczna.
  • Rozczarowanie ideologią romantyczną.

 

Ważne sceny z lektur obowiązkowych

Lalka

Dane:

  • Powstawała w latach osiemdziesiątych XIX wieku.
  • W latach 1887-1888 była drukowana w Kurierze Codziennym.
  • Jako wydanie książkowe ukazała się w roku 1890.
  • Akcja obejmuje lata 1878-1879.
  • Rozgrywa się głównie w Warszawie.
  • Inne miejsca – Paryż, Zasławek.
  • Jest najlepszą polską powieścią dojrzałego realizmu.
  • Jest utworem jak na swoje czasy nowatorskim i w kompozycji, i w treści. Jest pierwszą powieścią, która posługuje się dwugłosem narracji.
  • Jest pierwszą powieścią egzystencjalną w dziejach polskiej prozy.

Tematyka:

  • portret ówczesnego społeczeństwa i jego przekrój
  • miłość – nie tylko romantyczna
  • temat egzystencjalny – przemijania życia ludzkiego
  • miasto – portret Warszawy lat osiemdziesiątych XIX wieku
  • idealizm i idealiści

Problematyka:

  • psychologiczna: powieść o wielkiej miłości
  • filozoficzna – ludzki los, złożoność ludzkiej natury, idealizm
  • patriotyczna – powstanie i ideały Rzeckiego
  • psychologiczna – panorama ludzkich charakterów, analiza miłości
  • pozytywistyczna – organicyzm, kwestia żydowska; praca u podstaw

https://aleklasa.pl/liceum/c300-lektury/lalka-boleslawa-prusa-2

Ważne sceny

Jest ich bez liku. Trudno przewidzieć wybór komisji maturalnej, zwłaszcza że powieść jest tak bogata, do każdego akapitu można wymyślić temat. Najlepiej zwrócić uwagę na:

  • Scenę rozmyślań panny Izabeli o ideale miłości – sen przy posągu Apolla może zainspirować do rozważań o wyobrażeniach o miłości, nawiązaniu do sztuki i mitologii.
  • Scenę, w której Wokulski niezaproszony na bal do księcia krąży pod oknami. Zresztą, którekolwiek z jego przemyśleń na temat miłości mogą być przedmiotem analiz. Bohater Lalki może też zostać zestawiony z odrzuconym Gustawem z IV części Dziadów.
  • Scenę, w której subiekt Rzecki obserwuje zabawki i snuje refleksję o znikomości ludzkiego życia, nawiązując do motywu theatrum mundi.
  • Sceny ze studentami z kamienicy kupionej przez Wokulskiego. Znakomity materiał do analizowania humoru Prusa, także sytuacji studentów i ówczesnej inteligencji.
  • Scenę rozmowy Wokulskiego z Geistem w Paryżu – gdy uczony pokazuje mu metal lżejszy od powietrza. Dobry punkt wyjścia do rozważań o wynalazcach, wynalazkach, granicach nauki, idealizmie na miarę Ikara.
  • Scenę „wagonową”, podróż i rozstanie zaręczonych już Izabeli i Wokulskiego. Może być zestawiona ze słynną sceną rozstania Judyma i Joasi.
  • Scena rozmowy Wokulskiego z baronową Zasławską, w której baronowa opowiada o dawnej miłości i przywołuje wiersz Mickiewicza Do M*** (Precz z moich oczu). Obraz miłości w wierszu, prozie, w ujęciu bohaterki może być proponowanym tematem.

 

Co jest najważniejsze?

Lalka jako powieść o społeczeństwie

Prus sportretował współczesne sobie klasy społeczne. Powieść jest więc obrazem arystokracji, mieszczaństwa i biedoty. Dzięki niej mamy pojęcie, jak wyglądało ówczesne społeczeństwo.

Arystokracja:

  • Cechy: zamknięta, pyszna, egoistyczna, ograniczona, anachroniczna, konserwatywna.
  • Znak rozpoznawczy – pochodzenie, tytuł, wysoka pozycja społeczna, niekoniecznie zamożność.
  • Przedstawiciele: Łęccy, hrabina Karolowa, Krzeszowscy, Zasławska, Ochocki.

Mieszczaństwo

  • Cechy: dynamiczni, pracowici, energiczni, myślący, inteligentni.
  • Znak rozpoznawczy: praca. Należy do te grupy inteligencja, kupcy pochodzenia szlacheckiego, studenci, subiekci. Niemcy, Żydzi.
  • Przedstawiciele: Wokulski, Rzecki, Stawska, Szuman, Minclowie, Szlangbaumowie.

Biedota

  • Cechy: niewykształceni, prości, uczciwi, pokorni, bez wiary w siebie, żyją w biedzie, często pośród brudu chorób.
  • Znak rozpoznawczy – brak pracy, dochodów, czasem mieszkania.
  • Przedstawiciele: Wysocki, Maria, Węgiełek.

Lalka jako powieść o idealistach

  • Wokulski – idealista wierzący w prawdziwą miłość
  • Ochocki – idealista nauki i wiedzy
  • Rzecki – idealista patriota – wierzy w powstanie, wyzwolenie i Napoleona

Lalka rejestrem niepowtarzalnych postaci

Nie tylko pierwszoplanowych! Do tych z pewnością należy Rzecki – stary subiekt, trochę dziwak, człowiek nader uczciwy, gorący patriota, miłośnik spisków, przy tym stary wiarus i dobry przyjaciel.

Z postaci drugoplanowych barwna jest sylwetka baronowej Krzeszowskej, studenci dodają powieści humoru i uroku; urozmaicają dzieło baron Krzeszowski, intrygująca pani Wąsoswka, zwariowany Geist czy cyniczny doktor Szuman.

Lalka wyrazem ideałów pozytywizmu

Powieść dojrzałego realizmu nie jest wolna od tendencji programowych. Prus wyraźnie postuluje:

  • pracę organiczną – poprzez ideę uzdrawiania arystokracji, która nie powinna samodzielnie brać odpowiedzialności za kraj;
  • pracę u podstaw, nakreślając sytuację osób, takich jak Maria, Wysoccy, Węgiełek. Wokulski jest jednym z niewielu którzy pomagają biednym, czynią dużo dobra – już to jest potwierdzeniem pracy u podstaw;
  • scjentyzm – tę torię potwierdza cały wątek nauki, mamy nie tylko metal lżejszy od powietrza, ale i przeszłość Wokulskiego, który za młodu sam przeprowadzał badania i był pasjonatem nauki;
  • utylitaryzm – pisarz wyraża potrzebę użyteczności każdej jednostki, wskazując jako najmniej użyteczną arystokrację;
  • emancypację kobiet – przez pokazanie sytuacji pani Stawskiej.

Prus zauważa też problem żydowski, jego złożoność ukazuje na przykładzie losów doktora Szumana i rodziny Szlangbaumów

Co trzeba pamiętać?

To dzieło, którego tematem wiodącym jest miłość. Ale bardzo różna.

W samej Lalce znajdziemy kilka definicji tego uczucia.

  • Główny bohater – Stanisław Wokulski reprezentuje typ zakochanego do szaleństwa mężczyzny. Podporządkowuje życie jedynemu celowi – jest nim zdobycie ręki ukochanej. Prawie bliski celu doznaje rozczarowania i pozostanie zakochanym nieszczęśliwie, miłość zaś miłością niespełnioną. Kogo przypomina? Rycerza średniowiecznego zdobywającego dla pani swego serca dary i pokonującego przeszkody.
  • Kochanek romantyczny (tu – cenna będzie uwaga o odwróceniu schematu – bohater romantyczny najpierw kocha nieszczęśliwie, a dopiero potem walczy za ojczyznę. Wokulski odwrotnie – najpierw walczy, potem poznaje ukochaną i postanawia zrobić coś dla własnego szczęścia). Przypomina też kochanka romantycznego przez podobieństwo potęgi uczucia, które go ogarnęło – mamy do czynienia z szaleństwem, siłą wszechogarniającą. Okazuje się też siłą destrukcyjną, niszczącą człowieka. Ale to nie jest jedyna definicja miłości – nawet w samej Lalce.
  • Inne uczucie prezentuje pani Stawska, o innym wspomina baronowa Zasławska, jeszcze inaczej definiuje ją naukowiec Ochocki lub doktor Szuman. Temat taki, być może, poprosi o definicję miłości – odwołanie do modelu miłości romantycznej. A wtedy warto mieć w pamięci jej cechy:
    Miłość romantyczna to miłość nieszczęśliwa. Nie może zakończyć się związkiem kochanków – na przeszkodzie stoją różne przyczyny, najczęściej zaś nierówność społeczna i konwenanse. Jest to uczucie, które nie pozostawia miejsca na inne działania podporządkowuje sobie wszelkie dziedziny życia, prowadzi do obłędu. Jest to miłość platoniczna, nigdy nie eksponuje pierwiastka zmysłowego. Nieszczęśliwy kochanek po jakimś czasie poświęca się sprawie narodowej albo społecznej.

Ważny jest też temat egzystencjalny.
W słynnej scenie Ignacy Rzecki, subiekt w sklepie Wokulskiego, oglądając marionetki, nawiązuje do toposu theatrum mundi. Porównuje los zabawek do losu ludzi, którzy nie wiedzą, jaką siłą są kierowani i kiedy ich gra na scenie życia zostanie zakończona. „I przypatrując się ruchowi martwych figur po tysiączny raz powtarzał: »Marionetki!… Wszystko marionetki!… Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one…«”.

Główni bohaterowie:

  • Stanisław Wokulski
  • Ignacy Rzecki
  • Izabela Łęcka
  • baronostwo Krzeszoscy
  • Tomasz Łęcki
  • doktor Szuman
  • Geist
  • pani Stawska
  • Julian Ochocki

Lalka Bolesława Prusa jako powieść metafizyczna

Stanisław Wokulski – najważniejszy bohater

Dzieje:

  • w młodości – walka w powstaniu, zesłanie, pasja i pęd do wiedzy
  • powrót do Warszawy – praca w sklepie Minclów
  • ślub z owdowiałą Minclową
  • śmierć żony
  • spotkanie Izabeli Łęckiej w teatrze
  • wyjazd na Wschód
  • zdobywa fortunę na wojnie
  • powrót – działalność kupiecka i pomoc ubogim
  • podróż do Paryża, spotkanie z Geistem, zetknięcie się z niezwykłym wynalazkiem – metalem lżejszym od powietrza
  • osiąga cel – rękę panny Izabeli
  • doświadcza z jej strony zdrady
  • próbuje popełnić samobójstwo
  • ratuje go Wysocki
  • Wokulski znika – dalsze losy nieznane.

Wokulski – bohater romantyczny:

  • walczy w powstaniu
  • kocha nieszczęśliwie
  • próbuje popełnić samobójstwo
  • nie znamy jego przyszłości

Wokulski – bohater realistyczny:

  • energiczny, silny, pewny siebie
  • podejmuje się zmieniać świat
  • stoi na pograniczu dwóch warstw: arystokracji i kupiectwa, odchodzącego romantyzmu i nadchodzącego realizmu

Historia w Lalce

  • czasy Napoleona – przywołuje je Ignacy Rzecki, krzewiciel legendy napoleońskiej;
  • powstanie listopadowe – wspomniane w rozmowie Wokulskiego z prezesową Zasławską;
  • rewolucja na Węgrzech (Wiosna Ludów 1848) – brał w niej udział Rzecki, wspomina o niej w pamiętniku;
  • powstanie styczniowe – uczestniczył w nim Wokulski, za udział został zesłany na Syberię.

Kompozycja:

  • powieść dojrzałego realizmu
  • nowatorski kształt narracji – dwugłos poprzez pamiętnik Rzeckiego
  • narrator wiodący – wszechwiedzący
  • drugi głos narracji – Pamiętnik starego subiekta
  • wielowątkowość akcji
  • panoramiczność (wszechstronny obraz czasów, ludzi, miejsca)
  • realizm szczegółu i prawdopodobieństwo

 

Kamizelka

Dane:

  • napisana w roku 1882
  • należy do tzw. obrazków miejskich
  • akcja rozgrywa się w Warszawie
  • akcja trwa od kwietnia do listopada
  • bohaterowie to chory na gruźlicę urzędnik i jego żona
  • narrator – właściciel kamizelki, zbieracz ciekawych przedmiotów
  • kluczowym elementem jest stara kamizelka i jej historia
  • narrator opowiada historię z przeszłości – narracja retrospektywna

Tematyka:

  • historia miłości i choroby
  • temat ubóstwa
  • refleksja nad ludzkim losem
  • kamizelka symbolem miłości, walki o ukochaną osobę

Kompozycja

  • nowela – krótka jednowątkowa opowieść
  • napisana prozą
  • zgodnie z teorią sokoła – tytułowy element odgrywa kluczową rolę w opowieści
  • ma zaskakującą pointę

Co pamiętać?

Główny problem: prezentacja uczuć, miłości, lęku i poświęcenia głównych bohaterów

Postawa i cechy bohatera – chorego męża: nieufność, zmiany nastroju,, wiara w wyzdrowienie, zaufanie do żony, radość ze złudnej poprawy zdrowia.

Postawa i cechy bohaterki – żony chorego: poświęcenie, praca, ukrywanie uczuć, pozorny spokój.

Zamysł autora – nowela opowiada o nieszczęściu, biedzie, wzrusza, ale przede wszystkim zwraca uwagę na miłość, na trudną sytuację bohaterów.

Paradoks – wielkie uczucie, poświęcenie i szczerość uczuć wyraża się w obopólnym oszukiwaniu, oszczędzaniu sobie wzajemnie bólu.

Fakt, że Prus często opisuje ubogich, a kamienica jako przestrzeń smutnych zdarzeń pojawia się w Lalce i w Katarynce
n Inne chore i cierpiące postacie literatury – trędowaty Lebrosso z Wieży Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, tytułowa Anielka Prusa.

Przebieg zdarzeń

  • Narrator mówi o sobie – o swoim hobby, którym jest zbieranie dziwnych przedmiotów. Wśród nich jest kamizelka, z nią zaś wiąże się smutna historia.
  • Narrator skrótowo relacjonuje tę historię – od kwietnia do listopada, kiedy to obserwował swoich sąsiadów. Mąż chorował, zmarł, żona się wyprowadziła. Kamizelka należała do chorego.
  • Narrator opowiada historię kupna kamizelki od Żyda – handlarza starzyzną.
  • Znów cofa się w czasie trzy miesiące (tu przybiera postać narratora wszechwiedzącego) i snuje retrospektywną opowieść o małżeństwie biednych urzędników. Mówi o takich wydarzeniach, jak: nagła choroba męża, rozmowy żony z lekarzem, potem rozmowy małżonków, którzy wzajemnie się pocieszają. Mąż chory jest na gruźlicę – chorobę nieuleczalną wtedy. Pewnego dnia mąż z radością przyznaje się do oszustwa – oto potajemnie ściągał pasek, by nie martwić żony chudnięciem. Tym razem zapomniał – i rzeczywiście kamizelka okazała się za ciasna. Mąż dzieli się z żoną swoją radością i nadzieją.
  • Krótka pointa od narratora na koniec: widzi, że nad kamizelką pracowały dwie osoby – żona, by uspokoić męża, skracała potajemnie pasek. Jego nadzieja była złudna.

Jakie mogą być tematy?

  • Jak Prus ukazał chorobę i cierpienie w noweli pt. Kamizelka? Czy znasz inne literackie przykłady chorych bohaterów?
  • Trzy postacie, trzy typy charakterów – porównaj bohaterów noweli.
  • Zinterpretuj nowelę Kamizelka, uwzględniając wymowę tytułowego przedmiotu.
  • Czym jest kamizelka w noweli Prusa? Powołaj się na opisy z tekstu i własne przemyślenia.
  • Porównaj postacie kobiece – żonę z Kamizelki i panią Stawską z Lalki.

Co tu jest ważne?

  • Linia narracji – o to pytano już w temacie maturalnym. Z uwagą obserwujemy, jak narrator – sąsiad przekształca się we wszechwiedzącego, trzecioosobowego opowiadacza i snuje tzw. przezroczystą narrację, by powrócić do końcowej refleksji.
  • Opis choroby – kolejnych przemian psychicznych chorego – niepokoju, lęku, nadziei, nieufności i wielkiego zaufania.
  • Opis psychiki osoby towarzyszącej cierpiącemu – strachu, wielkiego poświęcenia, miłości i ukrywania własnych uczuć.
  • Szlachetne oszustwo – oboje oszukują, by oszczędzić ukochaną osobę.
  • Rola kamizelki – zwykła część garderoby przestaje być przedmiotem, zyskuje rangę symbolu, jest zapisem ludzkich uczuć i działań, wyrazem bólu i miłości.
  • Nastrój smutku i współczucia, jaki tworzy narrator w swojej opowieści. Końcowa pointa kontrastuje z entuzjazmem męża i pogłębia smutną wymowę noweli, podobnie jak towarzysząca opowieści zimowa, śnieżna, ciemna aura.

 

Tematy z Prusa

  • Wynalazcy i ich wynalazki… Na podstawie przytoczonych fragmentów i znajomości Lalki Prusa, odpowiedz na pytanie, czy idealiści zmieniają świat?
  • To chory kąt… – analizując fragment, zwróć uwagę na przemyślenia Stanisława Wokulskiego dotyczące sytuacji w kraju i odnieś je do innych opinii o społeczeństwie wyrażonych w Lalce Prusa.
  • Dlaczego przegrał? Na podstawie przytoczonego fragmentu i znajomości całej Lalki Prusa wskaż przyczyny porażki Wokulskiego.
  • Kobiety kupują stroje. Jak o kobiecym stylu zachowania opowiadają narratorzy we fragmentach Lalki Prusa i Ester Stefana Chwina.
  • Czym dla bohaterów Lalki Prusa jest miłość i małżeństwo? Zanalizuj podane fragmenty, odwołując się do wiedzy o występujących w nich postaciach.
  • Obraz miasta (Warszawy) zawarty w Lalce Prusa. Porównaj z innym (np. opisem z Balzaka).
  • Opis wystawy sklepowej punktem wyjścia do rozważań o ludzkim życiu. Jaką refleksję snuje Rzecki, patrząc na marionetki. Nawiąż do trzech innych utworów podejmujących ten temat.
  • Słynne sceny rozstań literackich – porównaj rozstanie Stanisława Wokulskiego z Izabelą Łęcką z rozstaniem Tomasza Judyma z Joasią Podborską (Ludzie bezdomni).
  • Motyw miłości romantycznej w Lalce. Porównaj losy Wokulskiego, Stawskiej, baronowej Zasławskiej.
  • Porównaj Stanisława Wokulskiego z Gustawem z IV części Dziadów.
  • Kamienica w literaturze – porównaj kamienice i ich role w Lalce Prusa i Granicy Nałkowskiej.
  • Dzieła sztuki w literaturze – porównaj opis posągu Apolla z Lalki i Wenus z Milo z Ludzi bezdomnych.
  • Kamizelka – jaką rolę odegrała ta część garderoby w życiu bohaterów noweli?

 

Zobacz:

Bolesław Prus

Bolesław Prus jak pisać o…

Bolesław Prus – jego rola w literaturze polskiej

Lalka Bolesława Prusa – matura

Uzasadnij, że Lalka jest powieścią o klęsce dwóch ideologii