Folwark zwierzęcy
Co wiesz o autorze utworu?
George Orwell (właściwie Eric Arthur Blair) – angielski powieściopisarz, eseista i publicysta żyjący w latach 1903–1950. Urodził się w Indiach, wykształcenie zdobył w Anglii, przez pewien czas pracował w Birmie dla Indyjskiej Policji Imperialnej. Wkrótce porzucił to zajęcie i powrócił do Anglii. Działalność literacką rozpoczął najpierw jako publicysta, pisząc eseje i felietony. Folwark zwierzęcy (1945) stanowi moment przełomowy w jego karierze pisarskiej. Dzięki tej książce oraz powieści Rok 1984 (1949) zyskał światową sławę. Teksty te przyniosły mu opinię człowieka ostrzegającego przed totalitaryzmem i nadzorem państwowym.
Co to za gatunek literacki?
Folwark zwierzęcy to tak popularna we współczesnej literaturze powieść-parabola, czyli utwór, który jest jakby przypowieścią. Nie liczą się w nim szczegóły, lecz ogólne prawidła rządzące światem. Celem Folwarku zwierzęcego jest pokazanie świata porażonego paranoją totalitaryzmu.
Pod względem gatunkowym Folwark… stanowi jednak konstrukcję dużo bardziej skomplikowaną niż tylko parabola. Łączy cechy także innych form literackich: bajki zwierzęcej, powiastki filozoficznej, satyry, groteski czy mikropowieści, opowiadania.
Jak powstała powieść?
Pomysł napisania powieści zrodził się znacznie wcześniej, już w latach 30., bezpośrednio po udziale Orwella w wojnie hiszpańskiej 1936 roku. Uczestniczyły w niej również oddziały sowieckie stojące po stronie hiszpańskich rewolucjonistów. Już wówczas pisarz mógł się przekonać, czym w istocie jest komunizm w wydaniu sowieckim. Doświadczenia lat 40. – wojna, stalinizm – umocniły jego decyzję napisania opowiastki, którą „mógłby zrozumieć niemal każdy”. Pracę nad powieścią Orwell ukończył w 1944 roku, niestety żadna z redakcji nie chciała jej opublikować. Jeden z amerykańskich wydawców wymijająco oświadczył autorowi, że bajki o zwierzętach po prostu źle się sprzedają. Po licznych perturbacjach utwór ukazał się drukiem po raz pierwszy w Anglii w 1945 roku, a wkrótce potem w Stanach Zjednoczonych.
Co mówi o książce tytuł? Jaka jest tematyka utworu?
Tytuł – wydawałoby się dosłowny – odsyła bezpośrednio do miejsca wydarzeń. Ma on jednak podtekst ukryty – folwark pana Jonesa stanowi w powieści alegorię państwa pod władzą dyktatorskich rządów, a sam właściciel uosabia władcę o imperatorskich skłonnościach. Tematem książki jest historia rewolucyjnego przewrotu ukazanego szczegółowo wraz z wszystkimi jego konsekwencjami.
Jak wygląda akcja utworu?
Na dworskim folwarku pana Jonesa stary wieprz Major zebrał zwierzęta wokół siebie, by opowiedzieć swój dziwny sen. Był to sen o ziemi, z której zniknął człowiek, główny wróg zwierząt. W marzeniu sennym starego Majora pojawiła się również pieśń, którą znał z dzieciństwa. Pieśń ta, zwana Bracia Zwierzęta, opowiada o pokonaniu ludzkiego rodu, odzyskaniu wolności i bogactwie złotej ery panowania zwierząt. Pieśń oraz tajemniczy sen rozbudziły pragnienia zwierząt. Stary Major zgasł trzy noce po swojej proroczej wizji, natomiast jego następcy ochoczo wzięli się do dzieła. W ich umysłach zrodziła się myśl o powstaniu, które uwolniłoby je od uzd, obroży, łańcuchów i batów – tak jak obiecywała im pieśń. Na folwarku prym wiodły świnie, najzdolniejsze ze zwierząt. Wśród nich wyróżniały się zwłaszcza dwa młode knury: Chyży i Napoleon. To one zaczęły obmyślać szczegółowy plan rewolucji.
Przedsięwzięcie udało się szybciej, niż można było się spodziewać, a to dlatego, że majątek pana Jonesa od jakiegoś czasu zaczął podupadać. Właściciel szukał pociechy w alkoholu, stąd nie był zbyt groźnym przeciwnikiem i zwierzęta bez trudu go pokonały: głodne i zaniedbane zaatakowały pewnego dnia i odniosły zwycięstwo. Folwark dworski stał się od tej pory folwarkiem zwierzęcym. Miał się raz na zawsze rządzić prawami animalizmu wyznaczonymi przez siedem przykazań. Jak ludzie ongiś wyryli swój dekalog na kamiennych tablicach, tak zwierzęta wymalowały swoje niezłomne prawo na ścianie wielkiej stodoły. Głosiło ono równość, wzajemną przyjaźń, zakaz wzajemnego zabijania oraz wrogość wobec wszystkiego, co ludzkie (chodzenie na dwóch nogach, noszenie odzieży, spożywanie alkoholu, spanie w łóżku). Hymnem stała się pieśń Bracia Zwierzęta.
Mieszkańców folwarku opanowała wielka radość i zarazem szał pracy. Wiedzieli, że teraz wszystko, co robią, czynią dla własnego pożytku, nie zaś dla ludzi darmozjadów odbierających zwierzętom ich produkty. Wszelkim działaniom przewodniczył Chyży, świnia pomysłowa i przedsiębiorcza. Z zapałem kreślił swoje projekty. Udoskonalały one pracę i dawały efekty. Szczytem pomysłowości Chyżego okazał się wiatrak, który miał posłużyć do uzyskania na farmie energii elektrycznej. Zwierzęta ruszyły do jego budowy. Pracowały ciężko, pomijając oczywiście kastę rządzącą (świnie, psy), przodownikiem pracy zaś był szczery i dobry, silny, choć tępy koń Boxer. Z zawiścią przyglądał się temu drugi przywódca powstania – Napoleon. Zwykle próbował doprowadzić do obalenia projektów swego przeciwnika i tak też uczynił. Gdy wiatrak już powstał – ktoś zniszczył dzieło zwierząt. Napoleon perfidnie twierdził, że sprawcą zniszczenia jest Chyży. W wyniku niecnych insynuacji Napoleona Chyżego napadła gromada wytresowanych w ukryciu psów – umknął z folwarku i więcej się tam nie pokazał. Odtąd Napoleon zapanował na farmie w sposób absolutny. Objął władzę i zamiast demokracji wprowadził dyktaturę i terror.
Zwierzęta podjęły pracę od nowa, lecz zaczął grozić im głód. Napoleon nawiązał, zakazane przez animalizm, układy z człowiekiem. Powoli zwierzęta, ku własnemu zdziwieniu, obserwowały przeróżne zmiany: świnie ćwiczyły chodzenie na dwóch nogach, przymierzały ubrania, próbowały alkoholu, spały w łóżkach Jonesów… Wszelkie ich poczynania wprawdzie świetnie tłumaczył demagog – Krzykała, lecz społeczność czworonogów czuła się niepewnie, no i oczywiście bała się psiej policji Napoleona. Okazało się też, że przykazania konstytucyjne dziwnie zmieniły treść – oto zwierzęta są równe i „równiejsze”, nie wolno im pić alkoholu „bez umiaru”, a „cztery nogi: dobrze, dwie nogi: lepiej”! Stary hymn został zakazany, śpiewano teraz pieśni pochwalne na cześć przywódcy, ten zaś dzierżył w ręku bat… Minęło parę lat, urosło nowe pokolenie, stare czasy i ideały odeszły w zapomnienie. Szczególnie przykry los spotkał Boxera – wiernego przodownika pracy i kombatanta bitew. Oto gdy zachorował, świnie pod pretekstem oddania go do szpitala, sprzedały konisko na ubój do rzeźni… Napoleon rządził niepodzielnie nowym społeczeństwem. Zwierzęta harowały i przymierały głodem, lecz świnie ciągle wmawiały im, że na folwarku dzieje się znacznie lepiej niż za czasów rządów Jonesa. Nikt tego już nie pamiętał, bo od chwili powstania minęło wiele lat. Słowa świń przyjmowano więc z wiarą i pokorą.
Ostatni raz widzimy folwark, gdy trwa tam uczta z sąsiadami – ludźmi: zawiązują się sojusze, utrwalają kontakty, świnie znów przemianowują nazwę – tym razem na folwark dworski. Sąsiedzi głośno chwalą surową dyscyplinę, maksymalne wykorzystanie siły roboczej, wydzielanie mizernych racji żywnościowych. Oni w swych ludzkich farmach nie wpadli na pomysł, by w tak srogi sposób wykorzystywać pracę zwierząt. Jednak po wizytacji folwarku zwierzęcego chętnie skorzystają z możliwości prowadzenia tą oszczędną metodą własnych gospodarstw. Zwierzęta, które podglądają ucztujących przez okno, widzą, jak ryje ich władców przemieniają się w twarze ludzi i wszystkie głosy brzmią jednakowo… „Stworzenia zgromadzone na dworze patrzyły to na świnię, to na człowieka, znów na świnię i znów na człowieka, ale nie można już było rozpoznać, która twarz do kogo należy”. Świnie i ludzie wzajemnie upodobniły się do siebie. Czyli znaleźliśmy się w punkcie wyjścia!
Co powiesz o głównych bohaterach?
Zgodnie z konwencją bajki zwierzęta zostały obdarzone ludzkimi cechami. Wszystkie mówią, piszą, myślą, niektóre z nich – świnie – ćwiczą chodzenie na dwóch nogach, przymierzają ubrania, próbują alkoholu i papierosów, śpią w łóżkach Jonesów. Stanowią określone typy ludzkie, reprezentatywne dla społeczeństwa państwa totalitarnego, a nie jednostkowe, niepowtarzalne charaktery.
- Napoleon – typ autokratycznego władcy, który nie znosi żadnych sprzeciwów, wymaga absolutnego posłuszeństwa i hołdów uwielbienia ze strony poddanych. Pazerny na władzę i związane z nią przywileje nie lubi dzielić się nimi z nikim, dlatego niewygodnych przeciwników usuwa, uciekając się do najbardziej perfidnych i odrażających metod, takich jak fałszywe oskarżenia, insynuacje, pomówienia.
- Chyży – uosabia typ ideowca, przywódcy oddanego sprawie, wierzącego w hasła rewolucji i wymyślającego coraz to nowe sposoby ich realizacji. Prężny, dynamiczny. Pada ofiarą obelg Napoleona, który dostrzegając w nim poważnego konkurenta do objęcia władzy, oskarża go o wszelkie niepowodzenia w państwie.
- Krzykała – to typ służalca pochlebcy. Wspiera władcę we wszystkich jego postanowieniach, tworząc kłamliwą propagandę. Urabia opinię publiczną, przedstawiając zafałszowane dane statystyczne. Manipuluje informacjami, głosząc za pośrednictwem mass mediów przekonanie o powszechnym dobrobycie i stabilności systemu. Jest klasycznym przykładem kogoś, kto za cenę przywilejów gotowy jest zaprzedać duszę diabłu.
- Mojżesz – uosabia typ szpicla. Jego zadaniem staje się składanie donosów i tropienie wrogów systemu. Za swoją nadgorliwość bywa hojnie wynagradzany.
- Bokser – stanowi przykład przodownika pracy. Pracuje ciężko, często ponad normę, gdyż wierzy w rewolucję i obiecany przez nią raj na ziemi. Jest bezkrytyczny, karny, posłuszny. W rezultacie zostaje okrutnie oszukany przez Napoleona, który sprzedaje konia do rzeźni, gdy ten staje się bezużyteczny.
- Gospodyni – to z kolei typ opozycjonistki, zachowującej krytyczny dystans wobec poczynań władców. Dostrzega ich zakłamanie, rozdźwięk między głoszonym słowem a czynem. Zdaje sobie sprawę z zagrożeń, jakie niesie despotyczna władza.
Jak określisz sens i przesłanie utworu?
Opowieść o zwierzętach stworzona przez Orwella wspaniale obrazuje pewne prawidłowości historyczne i prawdy o istocie ludzkiej. Pisarz obnaża mechanizmy systemów totalitarnych takich jak komunizm. Ukazuje metody dochodzenia do władzy i sposoby jej utrzymania. Analizuje też kolejne etapy przewrotów rewolucyjnych, które rozpoczynają się propagowaniem porywającej ideologii, poświęceniem prawdziwych ideowców, demokracją, a prowadzą do dyktatury uzurpatorów. Pisarz świetnie ukazuje także metody manipulowania społeczeństwem, siłę oddziaływania na przemian demagogią i strachem, zwalczanie najmniejszych przejawów buntu. Przestrzega przed ślepą wiarą w teorie w rodzaju „animalizmu” ukute przez przywódców po to, by zniewolić ludzi. Przy tym wszystkim, rysując świat zwierząt folwarcznych, potrafi wspaniale zaprezentować typy charakterystyczne dla rewolucyjnych społeczeństw, a nawet dla ludzkości w ogóle.
George Orwell trafnie i obrazowo przedstawił wizję komunizmu, obnażając „mechanizmy totalitaryzmu, sprawowania władzy, zniewolenia jednostki, maszynę propagandy i manipulacji”. Wzorem, według którego budował świat powieści, była Rosja Radziecka, lecz jak historia głosi, nie była ona ani jedynym, ani ostatnim państwem o tym ustroju. Pamiętajmy, że Folwark zwierzęcy wydano po raz pierwszy w 1945 roku. Utwór odczytywany początkowo jako demaskacja mitu sowieckiego, ponura satyra na system komunistyczny Rosji Radzieckiej uzyskał z czasem wymiar parabolicznej powieści o mechanizmach sprawowania władzy i krętactwach ideologii jako takiej.
Co przesądza o tym, że Folwark zwierzęcy jest utworem parabolicznym?
- Akcja odznacza się dynamiką, obfituje w nadmiar zdarzeń, sprawia wrażenie nierzeczywistej. Potęguje je nie tylko kondensacja przedstawionych wypadków, ale także ich fantastyka – to nie ludzie, lecz zwierzęta wyposażone w czysto ludzkie cechy i umiejętności stają się sprawcami poszczególnych wydarzeń.
- Czas akcji nie został ściśle określony, miejsce dziejących się wydarzeń nie otrzymało dokładnej konkretyzacji geograficznej. Rzecz rozgrywa się gdzieś w Anglii, na folwarku dworskim, który nie wyróżnia się niczym szczególnym pośród innych okolicznych farm. One również mają fikcyjne nazwy i próżno by ich poszukiwać na mapie świata. Niewielki stopień indywidualizacji przestrzeni, nieokreślony czas fabuły sugerują, że prezentowane wydarzenia mogą dziać się zawsze i wszędzie, a tym samym mają charakter uniwersalny. Poszczególne zdarzenia i postacie są w istocie wyobrażeniem innej rzeczywistości.
Na czym polega kompozycja otwarta utworu?
Istotną cechą Folwarku zwierzęcego jest jego otwarta kompozycja wyrażająca się brakiem wyraźnego zakończenia, ostatecznego postawienia kropki, dopowiedzenia dalszych dziejów. Nie wiemy, co się wydarzyło, gdy zwierzęta z folwarku poznały prawdę o własnym losie. Czy ruszyły znowu do powstania, czy też dalej dały się tłamsić bardziej okrutnym od człowieka, panoszącym się świniom.
Dlaczego mówimy, że Folwark zwierzęcy nosi znamiona antyutopii?
Zwierzęca tęsknota za ideami wieku złotego, idea przypomniana przez starego Majora, okazuje się niemożliwa do zrealizowania, utopijna.
Dlaczego? Ponieważ natura zwierzęca jest ułomna, występują w niej te same cechy, które wcześniej były krytykowane u wroga – człowieka. W społeczeństwie nie da się wprowadzić równości i braterstwa, bo osobniki bystrzejsze i skłonne do dominacji zaczną realizować postulaty absolutyzmu, usuwając rządy demokracji. Świat znowu podzieli się na zwierzęta lepsze i gorsze. Taka jest refleksja nad naturą i prawami społecznymi wypowiedziana w utworze Orwella.
Na czym polega satyryczna wymowa lektury?
Książka operuje techniką krzywego zwierciadła, karykatury, groteski. W społeczności zwierzęcej wyolbrzymione zostają te cechy, które krytykuje się w świecie ludzkim: bezwzględność, dominacja, terror, kłamstwo, manipulacja. Człowiek zaś to stwór najbardziej podobny do świni – do tak ostro zarysowanego wniosku prowadzi zwłaszcza ostatnia scena utworu, w której nie można już odróżnić, kto jest kim: człowiek świnią czy świnia człowiekiem. W groteskowym świecie porządek baśniowy (zwierzęta wyposażone w cechy ludzkie) miesza się ze zwyczajnymi realiami, komizm występuje równolegle z tragizmem, błazenada sąsiaduje z powagą czy wręcz rozpaczą. W tej fantastycznej i dziwacznej krainie dominuje brzydota – jej ucieleśnieniem są świnie o odrażającym wyglądzie.
Zobacz:
Przedstaw treść i tematykę utworu George’a Orwella pt. Folwark zwierzęcy
Na czym polega paraboliczność Folwarku zwierzęcego George’a Orwella?