Faraon – Bolesław Prus

Autor

Bolesław Prus (1847-1912)
Polski pozytywista, autor powieści (Lalka, Placówka, Emancypantki) i nowel (Antek, Kamizelka, Katarynka, Powracająca fala), felietonów (Kroniki tygodniowe). Nigdy nie był w Egipcie.

Czas akcji
1087-1085 p.n.e.
Skąd to wiemy? Kapłan Herhor jest postacią historyczną. Wstąpił na tron w 1085 roku p. n. e. Akcja utworu trwa dwa lata.

Miejsce akcji

Memfis – pałac faraonów.
Teby – tu znajduje się świątynia Amona, w której Herhor był arcykapłanem. Teby to także miejsce spoczynku Ramzesa XII.
Pustynia niedaleko Jezior Sodowych – miejsce potyczki ze zbuntowanymi Libijczykami.
Świątynia bogini Hator – tu Ramzes poznał Pentuera, a przy okazji przekonał się o manipulacjach kapłanów.
Pustynia pod PiBailos – miejsce ćwiczeń wojskowych Ramzesa.
Kraina Piom (Fayum) – tu znajduje się Labirynt.
Giza – słynne piramidy i sfinks.

Gatunek

Powieść historyczna. Fikcyjni bohaterowie na tle prawdziwych lub prawdopodobnych wydarzeń historycznych (Ramzes XIII). Drugoplanowe postacie autentyczne (Herhor). Dokładne opisy obyczajów, strojów, wyglądu postaci i budowli. Narrator wszechwiedzący, wprowadzający czytelnika w epokę. Na pierwszym planie wątek polityczny lub sensacyjny (tu polityczny – walka o władzę). To cechy powieści historycznej. Wszystkie te cechy występują w Faraonie.

Historia i fikcja

Nie oczekuj, że pośród słynnych piramid znajdziesz grobowiec Ramzesa XII lub XIII. Tacy faraonowie nie istnieli. Owszem, istniała dynastia, o której pisze Prus. Była to XX dynastia faraonów. Ostatnim jej władcą był Ramzes XI. Został on faktycznie odsunięty od władzy przez kapłana Herhora, ale odbyło się to znacznie łagodniej niż w powieści.

Rzut oka na historię

Za czasów panowania XX dynastii Egipt rozwijał się. Sąsiednie kraje zostały podbite, rozwijała się kultura i handel, powstawały nowe budowle. Ale koniec panowania tej dynastii to zapowiedź upadku starożytnego Egiptu – napływ niewolników (jeńców wojennych) ustawał, państwo słabło pod względem ekonomicznym i politycznym. Rosła natomiast rola kapłanów, zwłaszcza kapłanów ze świątyni Amona w Tebach.

Starożytny Egipt – struktura społeczna

Faraon – nie był zwyczajnym człowiekiem, uważano go za syna boga Ra. Nazwa „faraon” po egipsku oznacza „Wielki Dom”. Oznakami jego władzy były dwie korony – czerwona Dolnego Egiptu i biała Górnego. Rządził krajem absolutnie, wolę faraona uznawano za świętą, nie obowiązywało go żadne prawo. Najbardziej znane pozostałości po okresie rządów faraonów, to oczywiście monumentalne grobowce w kształcie piramid.

Kapłani – skupieni w różnych świątyniach, najbliżsi doradcy faraona. Posiadali ogromną wiedzę i potrafili ją wykorzystać w sterowaniu krajem. To oni podtrzymywali wiarę w boskość faraona.

Urzędnicy – zarządzali poszczególnymi regionami kraju. Kontrolowali budowę kanałów, zbieranie podatków, budowę świątyń i piramid. Najważniejsi urzędnicy to nomarchowie – sprawujący pieczę nad dużymi krainami. Nie każdy mógł zostać urzędnikiem – z pewnością rodziny chłopskiej czy robotniczej nie stać było na zapewnienie synowi odpowiedniego wykształcenia (przede wszystkim nauki pisania i liczenia).

Wojsko – generałowie to także bardzo bliscy doradcy faraona. O karierze oficerskiej marzyć mogły jedynie dzieci z bogatych rodzin. W armii faraona służyło wiele pułków obcokrajowców – najemników lub jeńców pochwyconych we wcześniejszych wojnach.

Kupcy – często obcokrajowcy, np. Fenicjanie. Bogaty dwór egipski oraz świątynie potrzebowały wielu zagranicznych towarów – kosztowności, tkanin, pachnideł, kadzideł. Głównym szlakiem handlowym wewnątrz Egiptu był oczywiście Nil.

Rzemieślnicy – zatrudniani przy budowie pałaców, świątyń, piramid.

Chłopi – ich los był nie do pozazdroszczenia. Nie posiadali na własność ziemi, dzierżawili ją od kapłanów, faraona, nomarchów. Niewielką część plonów zatrzymywali dla siebie, ogromną większość oddawali do magazynów właściciela. Każdy chłop musiał dbać o kanały nawadniające jego pola.

Robotnicy – wykorzystywani przy budowie kanałów irygacyjnych, piramid, świątyń. Równie ubodzy jak chłopi.

Niewolnicy – jeńcy wojenni. Pozbawieni wszelkich praw, traktowani jak narzędzia pracy.

Egipt darem Nilu

Nil – trudno nazywać go bohaterem, ale przecież bez niego Egipt by nie istniał. Coroczne wylewy Nilu zapewniały Egipcjanom żyzną ziemię. Jakiekolwiek opóźnienia w życiodajnym wylewie wywoływały przerażenie wśród ludzi, odbierano to jako karę bogów.

Kto rządził Egiptem?

Oficjalnie faraon. Ale w przypadku Ramzesa XII i jego syna ta władza miała być jedynie formalnością. Wszystkie istotne decyzje podejmowali kapłani, faraon jedynie potwierdzał je swoim autorytetem. Kapłani decydowali o polityce zagranicznej państwa, o wydatkach, wysokości podatków, budowie świątyń i pałaców. Nic dziwnego, że młody Ramzes buntował się przeciwko tej sytuacji.

Wiara

Egipcjanie wyznawali politeizm.

Oto najważniejsi bogowie:

Ra – Amon – najważniejszy bóg słońca (wszechświata). Faraonowie uznawani byli za jego synów.
Set – groźny bóg wojny i zemsty. Czczony w Górnym Egipcie (pustynnym).
Ozyrys – bóg krainy umarłych. To przed jego sądem musiał stanąć każdy umarły. Wg wierzeń egipskich Ozyrys został kiedyś zabity przez zazdrosnego Seta. Przez 70 dni poćwiartowane zwłoki Ozyrysa spoczywały w wodzie. Znalazła je Izyda, posklejał Anubis. Proces mumifikacji zwłok to odtworzenie legendy o śmierci i odrodzeniu się Ozyrysa.
Izyda – siostra Ozyrysa, matka Horusa. Opiekunka rodzin.
Ptah – opiekun rękodzielników i artystów, jego symbolem jest święty byk Apis (symbol płodności). Kapłani Ptaha należeli do najsilniejszych i najbogatszych w Egipcie.
Anubis – opiekun zmarłych, balsamista. Przedstawiany jako mężczyzna z głową szakala.
Horus – przeciwieństwo Se-ta, bóg światła i nieba, opiekun żyznego Dolnego Egiptu. Przedstawiany jako dziecko.

Bohaterowie

Ramzes XII – ojciec głównego bohatera. Dobry człowiek, ale słaby władca. To z jego winy rządy całkowicie przejęli kapłani. Rządził krajem przez trzydzieści lat. Wyrozumiały, ale zbyt łagodny. Większość dnia spędzał na modlitwach. To oczywiście było na rękę kapłanom.

Królowa Nikotris – matka Ramzesa XIII, córka arcykapłana. Uległa wpływom kapłanów, chciała przeciwdziałać zatargowi syna z kapłanami.

Herhor – czterdziestokilkuletni arcykapłan świątyni Amona w Tebach, minister wojny, doradca Ramzesa XII, faktycznie to on za czasów Ramzesa XII sprawował rządy w państwie. Inteligentny, sprytny, przebiegły. Potrafił hamować emocje, konsekwentnie realizował wytyczony cel. Przewidujący i bezwzględny.

Mefres – arcykapłan świątyni Ptah w Memfis. Mściwy, żądny władzy starzec. Uparty i bezwzględny. Bez skrupułów zlecał zabójstwa i oszustwa – wszystko po to, aby zdobyć władzę i zaszczyty. Mimo zakazów wszedł do Labiryntu – przypłacił to śmiercią.

Samentu – kapłan boga Seta, skłócony z arcykapłanami. Poznał tajemnicę Labiryntu, chciał przysłużyć się Ramzesowi i jednocześnie zemścić na Herhorze i Mefresie.

Beroes – najbardziej tajemnicza postać powieści. Wielki kapłan i mędrzec babiloński, chaldejski mag, mający wręcz boską moc. Z jego zdaniem musieli liczyć się wszyscy egipscy kapłani. Potrafił lewitować, jego postać owiana jest legendą. To jego pomocy wzywa Pentuer podczas burzy piaskowej.

Pentuer – dwuznaczna postać. Z pewnością najbardziej wartościowy spośród kapłanów. Wywodzi się z chłopów i to właśnie chłopskie pochodzenie sprawia, że sprzyja Ramzesowi – chce, aby młody faraon poprawił los najuboższych obywateli. Potrafi delikatnie sterować Ramzesem, wielokrotnie pomaga mu w trudnych sytuacjach. Niestety, cały czas jednak działa w imieniu Herhora.

Tutmozis – najbliższy przyjaciel Ramzesa. Pozornie lekkoduch, w rzeczywistości szlachetny i odważny żołnierz. Do końca wierny Ramzesowi. Ginie podstępnie zabity przez zdrajcę Eunanę.

Dagon – kupiec i bankier fenicki. Sprytny, przebiegły, bezwzględny w interesach. To jego pomysłem było podsunięcie Ramzesowi pięknej Kamy. Zależy mu jedynie na fenickich zyskach.

Hiram – bogaty książę fenicki. Ma świadomość nienawiści, jaką żywią do niego kapłani egipscy. Namawia Ramzesa do wojny z Asyrią, widzi bowiem w niej zysk dla Fenicjan.

Nitager – głównodowodzący armią egipską. Stary, doświadczony żołnierz. Nie bał się podważyć autorytetu kapłanów lub wyrazić swój sprzeciw w obliczu władcy. Z jego zdaniem musieli liczyć się kapłani, bo Nitager wielokrotnie przysłużył się krajowi. Miał możliwość objęcia władzy po śmierci Ramzesa XIII (pochodził z królewskiego rodu). Zrzekł się jednak władzy, wiedząc, że również byłby skazany na przegraną w politycznej walce z kapłanami.

Patrokles – oficer grecki, wierny Ramzesowi, ginie otruty przez kapłanów po bitwie z Libijczykami.

Lykon – wykorzystywany przez Fenicjan, a następnie przez kapłanów sobowtór Ramzesa. Porywczy, okrutny, zazdrosny Grek. Zamordował syna Sary. Zanim zginął z ręki Ramzesa, zdołał zadać młodemu faraonowi śmiertelny cios.

Menes – kapłan, prawdziwy mędrzec. Żyje jak pustelnik. To on przewidział zaćmienie słońca. Konstruktor wspaniałych maszyn, astrolog i geometra.

Wydarzenia w skrócie

Manewry pod Pi-Bailos.
Spotkanie z Sarą.
Negatywna opinia Herhora – odmowa przyznania Ramzesowi dowództwa nad korpusem Menfi.
Pożyczka u Dagona, coraz większe długi następcy tronu.
Opóźnienie wylewu Nilu, niepokój ludu skierowany przeciwko Sarze.
Rozgoryczenie Ramzesa, odsunięcie się od dworu i zamieszkanie w folwarku wraz z Sarą.
Tajemnicze spotkanie kapłanów z magiem Beroesem.
Podróż Ramzesa po Dolnym Egipcie:
a) wizyty u nomarchów, ocena stanu prowincji,
b) kilkumiesięczna nauka w świątyni Hator,
c) znajomość z Pentuerem,
d) kolejne pożyczki od Fenicjan,
e) informacja Hirama o tajnym sprzysiężeniu kapłanów mającym na celu zażegnanie wojny z Asyrią,
f) początek romansu z Kamą.
Powrót do Memfis.
Zabójstwo synka Ramzesa, podejrzenie o to następcy tronu.
Ucieczka Lykona wraz z Kamą, chorą już na trąd.
Śmierć Sary w więzieniu (wzięcie na siebie winę za śmierć dziecka).
Atak armii libijskiej na Egipt.
Bitwa w dolinie Jezior Sodowych, dowód odwagi Ramzesa.
Burza piaskowa, „cudowna” pomoc Beroesa.
Choroba i śmierć Ramzesa XII.
Objęcie władzy przez Ramzesa XIII, początek otwartej walki z kapłanami.
Problemy finansowe – zatargi z Fenicjanami.
Próba poprawy losu najuboższych warstw społeczeństwa – przychylność ludu i niechęć kapłanów.
Marzenia Ramzesa o zawładnięciu skarbem Labiryntu.
Antykapłańskie nastroje wśród mieszkańców Egiptu, oczekiwanie szybkich reform zapowiedzianych przez Ramzesa.
Psucie opinii Ramzesa poprzez namawianie Lykona do nienormalnego zachowania.
Nieudana próba „rozbrojenia” Labiryntu przez Samentu, śmierć kapłana.
Atak na świątynię – zaćmienie Słońca.
Triumf kapłanów.
Atak Lykona na Ramzesa. Śmierć Lykona.
Śmierć faraona.
Przejęcie władzy w państwie przez Herhora.
Stopniowe wprowadzanie przez Herhora wszystkich reform planowanych wcześniej przez Ramzesa XIII.

Główne wątki powieści.

Polityczny – walka o władzę między Ramzesem i kapłanami, na czele których stał Herhor. W walce o wpływy w kraju uczestniczą też Fenicjanie – posiadacze ogromnych majątków, namawiali Ramzesa na wojnę z Asyrią.

Sensacyjny – działalność Lykona, szalonego sobowtóra Ramzesa, była bardzo tajemnicza. Wykorzystywany przez Fenicjan i kapłanów Lykon odegrał decydującą rolę w powieści. Okazał się zabójcą synka Ramzesa, a ostatecznie także jego samego. Opętany chorobliwą zazdrością o Kamę, Lykon dał się namówić do okrutnego czynu.

Miłosny – raczej powinno się ten wątek określić mianem erotycznego, ponieważ wątpliwe jest, czy Ramzes szczerze kochał którąś z kobiet. Był przywiązany do Sary, zauroczony jej urodą, delikatnością. Jej urok jednak prysnął w momencie, kiedy Sara za namową kapłanów nadała dziecku żydowskie imię. Kama, która zajęła miejsce Sary przy księciu, była kobietą zupełnie inną. Świadoma swego uroku chciała całkowicie zawładnąć Ramzesem. On jednak szybko zniechęcił się, widząc, jak niedobry miała charakter.

Ramzes XIII i Herhor – porównanie

Ramzes XIII

Młody, zbuntowany, odważny. Lekkomyślny, nie potrafił pohamować swych emocji. Dumny, pewny siebie, był urodzonym żołnierzem. Często sprzeczny w swych dążeniach (chciał przeciwdziałać trwonieniu pieniędzy, ale nie potrafił wyrzec się wystawnego życia). Lekceważył swoich przeciwników, nienawiść do kapłanów zaślepiła go i przez to nie działał rozważnie. Miał wspaniałe ideały, zabrakło mu jednak doświadczenia i wytrwałości. Nie znał zasad, jakimi kieruje się państwo. Uważał, że faraonowi wszystko się należy, że nie musi się z nikim liczyć. Lekceważył mądrość kapłanów, dlatego nie potrafi wykorzystać wiadomości o zaćmieniu słońca. Autentycznie chciał poprawić los chłopów. Wrażliwy na cudzą krzywdę, nie cierpiał niesprawiedliwości. Młody idealista, który wiele chciałby osiągnąć, ale brakowało mu możliwości. Z pewnością Ramzes byłby doskonałym wodzem w czasie wojny. Pod jego dowództwem armia odniosłaby liczne zwycięstwa, a Egipt szczyciłby się podbojami nowych ziem. Ale czy Ramzes byłby dobrym władcą? Trudno powiedzieć.

Herhor

Doświadczony i stateczny. Zawsze kierował się rozumem. Dumny, był autorytetem. Konsekwentny w działaniu, krok po kroku dążył do raz wytyczonego celu. Nie zmarnował żadnej szansy. Chciał zostać faraonem i osiągnął swój cel, choć musiał przeżyć trudne chwile. Zawsze kierował się rozumem – przykładem jest tu doskonałe wykorzystanie wiadomości o zbliżającym się zaćmieniu słońca. Nieczuły, bezwzględny i bezduszny. Poświęcał życie jednostek dla dobra ogółu. Zamknięty w sobie, milczący. Posługiwał się innymi ludźmi, aby osiągnąć zamierzony cel (wykorzystał Mefresa, Lykona, Pentuera). Widział słuszność i konieczność reform, o które tak walczył Ramzes. Po śmierci młodego faraona wprowadził zmiany, które planował Ramzes. Ukrócił samowolę kapłanów i urzędników, zadbał o chłopów, załagodził zatarg z Asyrią, nie tracąc jednocześnie Fenicji. Przedstawiany jako przeciwnik Ramzesa, z pewnością nie wzbudza sympatii. Ale trudno nie zauważyć, że to on właśnie potrafił właściwie rządzić krajem.

Kto miał wpływ na Ramzesa?

Ramzes XIII nieustannie poszukiwał sposobu na wydobycie kraju z kryzysu. Ale sprzeczne opinie doradców – szczerych i nieszczerych – nie dawały żadnych konkretnych wskazówek.

Matka, królowa Nikotris
Była przekonana o słuszności kapłanów (sama była córką kapłana). Chciała, aby syn podporządkował się Herhorowi. Wiedziała z doświadczenia, że kapłani lepiej nadają się do władzy nad państwem niż zapalczywy syn. Starała się hamować zapędy Ramzesa.

Wojsko – Nitager, Patrokles, Tutmozis
Dla nich liczył się rozkaz, posłuszeństwo. Nie lubili chytrych planów i podstępów kapłanów. Woleli otwartą walkę. Cenili młodego faraona i namawiali go do wypowiedzenia wojny kapłanom.

Ojciec, Ramzes XII
Kochał syna i był przekonany o jego ogromnych możliwościach. Pragnął jednego – aby Ramzes kierował się rozsądkiem, a nie gwałtownością. Uczył go, jak należy bacznie obserwować ludzi, nikomu nie ufać, zachować dystans do wszystkich spraw. Niestety, syn z tych rad nie skorzystał.

Fenicjanie (Dagon, Hiram, Kama)
Zależało im jedynie na interesie kupców fenickich. Mieli pieniądze, umieli prowadzić interesy, wiedzieli, czym przekonać do siebie Ramzesa. Dostarczali Ramzesowi dowodów zdrady kapłanów, bezustannie podburzali młodego faraona przeciwko kapłanom.

Kapłani przeciwni Ramzesowi
Początkowo starali się utemperować charakter młodego księcia. Przekonywali go do słuszności kapłańskich rządów i planów. Jednak gdy Ramzes wypowiedział im wojnę, okazali się bezwzględni i okrutni.

Kapłani sprzyjający Ramzesowi (Pentuer, Samentu)
Pentuer działał w interesie Herhora, ale z pewnością dobrze życzył młodemu księciu. Nie chciał jego klęski, wskazywał mu błędy i takie rozwiązania, które doprowadziłyby do zgody między kapłanami a faraonem.
Samentu był przeciwny arcykapłanom i to on namawiał Ramzesa do ataku na Labirynt.

Sara i Kama – porównanie

Sara
Żydówka, córka rządcy małego folwarku, kochanka księcia, urodziła mu syna, cicha, pokorna, miła, szczerze kochała Ramzesa. Uległa namowom kapłanów i dała dziecku na imię Izaak (nie wiedziała, że to rozzłości Ramzesa). Nie chciała oskarżyć Ramzesa o śmierć dziecka, zrozpaczona wzięła winę na siebie.

Kama
Fenicka tancerka, kapłanka bogini Asoreth (ślubowała dziewictwo) za porzucenie służby kapłańskiej groziła jej śmierć. Żyła w ciągłym strachu przed zemstą ze strony wiernych bogini Asoreth, cierpiała na manię prześladowczą, odpowiedzialna za śmierć dziecka Sary (namówiła Lykona do zabójstwa). Zazdrosna, okrutna i bezwzględna, swoją złość wyładowała na Sarze, złośliwa, kłótliwa, szybko zniechęciła do siebie księcia, została podstępnie zarażona trądem.

Dlaczego kapłani strzegli dostępu do Labiryntu?

Ponieważ był to największy skarbiec Egiptu, z którym nie mogły się równać skarbce faraonów (często puste, nadwątlone prowadzonymi wojnami). Kapłani nie pozwalali na wykorzystanie zasobów Labiryntu, gromadzili tam coraz większe skarby, a kraj popadał w ruinę. Labirynt to symbol bezsensownego bogactwa, gromadzenia kosztowności tylko dla chwały bogów, nie dla dobrych celów. Labirynt jest jednocześnie symbolem geniuszu ówczesnych konstruktorów – stanowił pułapkę bez wyjścia, w razie zagrożenia cała konstrukcja zapadała się pod ziemię, grzebiąc skarby w ruinach.

Opisz moment zaćmienia Słońca. Wyjaśnij, jakie znaczenie dla rozwoju akcji powieści miało to wydarzenie.

Zaćmienie Słońca – przepowiedziane (a raczej dokładnie wyliczone) przez genialnego kapłana Menesa było najmocniejszym argumentem kapłanów w walce z Ramzesem. Odpowiednio sterowali zbuntowanym tłumem, podburzając go do ostatecznego ataku na świątynię na chwilę przed zaćmieniem. Straszliwa ciemność, która zapadła w środku dnia, została przez kapłanów zinterpretowana jako gniew bogów na lud egipski. Gniew oczywiście miał być spowodowany odwróceniem się ludu od kapłanów. Kapłani, znając dokładnie czas trwania zaćmienia, w odpowiednim momencie publicznie przebłagali bogów i sprawili, że słońce ukazało swe oblicze. Moment zaćmienia Słońca jest punktem kulminacyjnym w powieści, zapowiedzią ostatecznej klęski Ramzesa.

Jak można interpretować zakończenie powieści – śmierć Ramzesa i przejęcie władzy przez Herhora?

Jako klęskę ideałów Ramzesa XIII. Chciał poprawić los swoich poddanych, wzmocnić gospodarkę kraju, na powrót uczynić Egipt potęgą, ukrócić władzę kapłanów, zlikwidować oszustwa, biurokrację. Nie docenił jednak talentów politycznych oraz siły swoich przeciwników – kapłanów. Jednak ideały Ramzesa nie zostały zapomniane wraz z jego śmiercią. Wiele planów młodego faraona zostało wprowadzonych w życie przez jego następcę , a zarazem największego wroga – Herhora. Herhor bowiem wiedział, że plany Ramzesa są słuszne, jedynie sposób ich realizacji bezsensowny.

Jako zwycięstwo rozumu nad uczuciami. Ramzes kierował się głównie emocjami, Herhor pozostawał zimny i wyrachowany, postępował bardzo mądrze, choć niejednokrotnie okrutnie. I to właśnie Herhor okazał się triumfatorem w ostatecznej rozgrywce.

Jako zwycięstwo doświadczenia nad młodością. Okazało się, że Ramzes był zbyt młody, zbyt niedoświadczony, aby stać się godnym przeciwnikiem politycznym dla mądrych, dysponujących ogromnym autorytetem kapłanów.

Faraon Bolesława Prusa

Wypracowanie

Czy młody idealista może być dobrym władcą? Rozważ problem w oparciu o „Faraona” Bolesława Prusa.

Zobacz:

Narrator i narracja w Faraonie Bolesława Prusa

Faraon Bolesława Prusa na lekcji

Prawda historyczna i fikcja literacka w Faraonie Bolesława Prusa

Czy młody idealista może być dobrym władcą? Rozważ problem w oparciu o Faraona Bolesława Prusa.

Faraon w pytaniach i odpowiedziach

Faraon Bolesława Prusa