Okazuje się, że powieść historyczna opisuje nie tylko wydarzenia, które miały miejsce w historii. Można się o tym przekonać, omawiając Faraona.
Przypomnij sobie pojęcia
Fikcja literacka – treść nieprawdziwa, zmyślona przez autora dzieła literackiego. W przypadku powieści historycznej jest to jednak treść prawdopodobna – powstała na podstawie wiedzy historycznej.
Co może być fikcją literacką?
- Postacie – takie, które nie żyły naprawdę, ale są reprezentatywne dla opisywanego okresu historycznego (czyli zachowują się jak ludzie z tamtej epoki).
- Wydarzenia – nie są prawdziwe, ale mogłyby być (np. miłość dwojga ludzi, kłótnie, rabunki).
- Miejsca (domy, wnętrza) – wymyślone przez autora, ale opisane z historycznym prawdopodobieństwem.
Fakt – wydarzenie prawdziwe, autentyczne, takie, które z pewnością miało miejsce (potwierdzają to źródła historyczne).
Powieść historyczna – gatunek literacki Fikcyjni bohaterowie przedstawieni są na tle prawdziwych lub prawdopodobnych wydarzeń historycznych (fikcyjny jest Ramzes XIII). Drugoplanowe postacie są często autentyczne (tak jak Herhor). Dokładne są opisy obyczajów, strojów, wyglądu postaci i budowli. Narrator jest wszechwiedzący, wprowadzający czytelnika w epokę. Na pierwszym planie wątek polityczny lub sensacyjny (w Faraonie polityczny – walka o władzę).
Niezbędne wiadomości
Czas akcji:
1087–1085 p.n.e. Skąd to wiemy? Kapłan Herhor jest postacią historyczną. Wstąpił na tron w 1085 r. p.n.e. Akcja utworu trwa dwa lata.
Miejsca akcji (miejsca autentyczne):
- Memfis – pałac faraonów;
- Teby – tu znajduje się świątynia Amona, w której Herhor był arcykapłanem. Teby to także miejsce spoczynku Ramzesa XII;
- Pustynia niedaleko Jezior Sodowych – miejsce potyczki ze zbuntowanymi Libijczykami;
- Świątynia bogini Hator – tu Ramzes poznał Pentuera, a przy okazji przekonał się o manipulacjach kapłanów;
- Pustynia pod Pi-Bailos – miejsce ćwiczeń wojskowych Ramzesa;
- Kraina Piom (Fajum) – tu znajduje się Labirynt;
- Giza – słynne piramidy i sfinks.
Kto rządził Egiptem?
Faraon. Nie był zwyczajnym człowiekiem, uważano go za syna boga Ra. Nazwa „faraon” po egipsku to „wielki dom”. Oznakami jego władzy były dwie korony – czerwona Dolnego Egiptu i biała Górnego Egiptu. Rządził krajem w sposób absolutny, wolę faraona uznawano za świętą, nie obowiązywało go żadne prawo. Najbardziej znane pozostałości po okresie rządów faraonów to, oczywiście, monumentalne grobowce w kształcie piramid.
Ale w przypadku Ramzesa XII i jego syna ta święta i absolutna władza wcale nie była taka absolutna i nieograniczona. Według zamysłu kapłanów miała być jedynie formalnością. Wszystkie istotne decyzje podejmowali kapłani, faraon jedynie potwierdzał je swoim autorytetem. Kapłani decydowali o polityce zagranicznej państwa, o wydatkach, wysokości podatków, budowie świątyń i pałaców. Nic dziwnego, że młody Ramzes buntował się przeciwko tej sytuacji.
Jakie grupy społeczne istniały w starożytnym Egipcie?
- Kapłani – skupieni byli w różnych świątyniach poświęconych różnym bogom. To najbliżsi doradcy faraona. Mieli ogromną wiedzę i potrafili ją wykorzystać w sterowaniu krajem. To oni podtrzymywali wiarę w boskość faraona.
- Urzędnicy – zarządzali poszczególnymi regionami kraju. Kontrolowali budowę kanałów, zbieranie podatków, budowę świątyń i piramid. Najważniejsi urzędnicy to nomarchowie – sprawujący pieczę nad dużymi krainami. Nie każdy mógł zostać urzędnikiem – z pewnością rodziny chłopskiej czy robotniczej nie stać było na zapewnienie synowi odpowiedniego wykształcenia (przede wszystkim nauki pisania i liczenia).
- Wojsko – generałowie to także bardzo bliscy doradcy faraona. O karierze oficerskiej marzyć mogły jedynie dzieci z bogatych rodzin. W armii faraona służyło wiele pułków obcokrajowców – najemników lub jeńców pochwyconych we wcześniejszych wojnach.
- Kupcy – często obcokrajowcy, np. Fenicjanie. Bogaty dwór egipski oraz świątynie potrzebowały wielu zagranicznych towarów – kosztowności, tkanin, pachnideł, kadzideł. Głównym szlakiem handlowym wewnątrz Egiptu był, oczywiście, Nil.
- Robotnicy i rzemieślnicy – wykorzystywani przy budowie pałaców, świątyń, piramid, kanałów irygacyjnych, świątyń.
- Chłopi – nie posiadali na własność ziemi, dzierżawili ją od kapłanów, faraona, nomarchów. Niewielką część plonów zatrzymywali dla siebie, ogromną większość oddawali do magazynów właściciela. Każdy chłop musiał dbać o kanały nawadniające pola, które uprawiał.
- Niewolnicy – jeńcy wojenni. Pozbawieni wszelkich praw, traktowani jak narzędzie pracy.
W co wierzyli starożytni Egipcjanie?
Egipcjanie wyznawali politeizm. Oto najważniejsi bogowie:
- Ra – Amon – bóg słońca (wszechświata). Faraonowie uznawani byli za jego synów.
- Set – groźny bóg wojny i zemsty. Czczony w Górnym Egipcie (pustynnym).
- Ozyrys – bóg krainy umarłych. To przed jego sądem musiał stanąć każdy umarły. Według wierzeń egipskich Ozyrys został kiedyś zabity przez zazdrosnego Seta. Przez siedemdziesiąt dni poćwiartowane zwłoki Ozyrysa spoczywały w wodzie. Znalazła je Izyda, posklejał Anubis. Proces mumifikacji zwłok to odtworzenie legendy o śmierci i odrodzeniu się Ozyrysa.
- Izyda – siostra i żona Ozyrysa, matka Horusa. Opiekunka rodzin.
- Ptah – opiekun rękodzielników i artystów, jego symbolem święty bóg Apis (oznaczający płodność). Kapłani Ptaha należeli do najsilniejszych i najbogatszych w Egipcie.
- Anubis – opiekun zmarłych, balsamista. Przedstawiany jako mężczyzna z głową szakala.
- Horus – przeciwieństwo Seta, bóg światła i nieba, opiekun żyznego Dolnego Egiptu. Przedstawiany jako dziecko.
Dyskusja na lekcji
Lepszy władca Egiptu to Herhor czy Ramzes XIII?
Zwolennicy Herhora
- Herhor jest:
Doświadczony i stateczny, w swoich poczynaniach kieruje się rozumem (przykładem: doskonałe wykorzystanie wiadomości o zbliżającym się zaćmieniu Słońca), wzbudza szacunek, konsekwentny w działaniu, krok po kroku dąży do raz wytyczonego celu, nie marnuje żadnej szansy. Posługuje się innymi ludźmi, aby osiągnąć zamierzony cel (wykorzystuje Mefresa, Lykona, Pentuera).
- Herhor jako władca:
Chce zostać faraonem i osiąga swój cel, choć musi przeżyć trudne chwile. Widzi słuszność i konieczność reform, o które tak walczył Ramzes. Po śmierci młodego faraona wprowadza zmiany, które planował Ramzes. Ukróca samowolę kapłanów i urzędników, dba o chłopów, załagadza zatarg z Asyrią, nie tracąc jednocześnie Fenicji.
- Sposób przedstawienia w powieści:
Nie wzbudza sympatii. Ale trzeba przyznać, że to on właśnie potrafi właściwie rządzić krajem i uratować go przed kryzysem.
Zwolennicy Ramzesa XIII
- Ramzes jest:
Młody, zbuntowany, odważny, dumny, pewny siebie, jest urodzonym żołnierzem. Chce przeciwdziałać trwonieniu pieniędzy. Wrażliwy na cudzą krzywdę, nie cierpi niesprawiedliwości.
- Ramzes jako władca:
Ma wspaniałe ideały, brakuje mu jednak doświadczenia i wytrwałości. Uważa, że faraonowi wszystko się należy, że nie musi się z nikim liczyć. Autentycznie chce poprawić los chłopów.
- Sposób przedstawienia w powieści:
Ukazany jako młody idealista, który wiele chce osiągnąć, ale brak mu możliwości i wytrwałości. Z pewnością Ramzes byłby doskonałym wodzem w czasie wojny – jest odważny, daje doskonały przykład żołnierzom. Pod jego rządami Egipt odniósł sukces wojenny.
Dyskusja na lekcji
Co jest fikcją?
Ramzes XII i Ramzes XIII nie istnieli. Istniała dynastia, o której pisze Prus. Była to XX dynastia faraonów. Ostatnim jej władcą był Ramzes XI. Źródła historyczne podają, że został on odsunięty od władzy przez kapłana Herhora, ale odbyło się to znacznie łagodniej niż w powieści.
- Wydarzenia fikcyjne: rządy Ramzesa XII i Ramzesa XIII, intrygi kupców fenickich, działalność Lykona
– sobowtóra Ramzesa XIII. - Bohaterowie fikcyjni: Ramzes XII, Ramzes XIII, Sara, Kama i inni z otoczenia Ramzesa XIII.
Co jest prawdą?
Za czasów panowania XX dynastii Egipt rozwijał się – sąsiednie kraje zostały podbite, rozwijała się kultura i handel, powstawały nowe budowle. Ale koniec panowania tej dynastii to zapowiedź upadku starożytnego Egiptu – państwo słabło pod względem ekonomicznym i politycznym, a napływ niewolników (jeńców wojennych) ustawał. Coraz bardziej rosła natomiast rola kapłanów, zwłaszcza kapłanów ze świątyni Amona w Tebach. Wiadomości o tej sytuacji politycznej starożytnego Egiptu Bolesław Prus wykorzystał jako podstawę swojej powieści.
- Wydarzenia prawdziwe: obrzędy związane z pogrzebem faraona, zaćmienie Słońca, wylew Nilu, gromadzenie skarbów w Labiryncie, przejęcie władzy przez kapłana Herhora.
- Bohaterowie prawdziwi: Herhor i wielu kapłanów: Mefres, Samentu, Pentuer (nawet jeżeli nie istnieli naprawdę pod takim imieniem, to mieli swoje odpowiedniki w historii).
Zobacz:
Czy młody idealista może być dobrym władcą? Rozważ problem w oparciu o Faraona Bolesława Prusa.
Jaką rolę odgrywa w powieści Prusa Faraon kwestia egipskiego ludu