Pierwszy rolnik i pierwszy zbrodniarz w dziejach ludzkości – archetyp bratobójcy. Jeden z bohaterów Księgi Rodzaju.
Kwestionariusz osobowy
- Imię: Kain – w języku hebrajskim znaczy: nabytek.
- Koneksje rodzinne: pierworodny syn Adama i Ewy, starszy brat Abla oraz Seta, który, mimo że najmłodszy z braci, został ojcem ludzkości.
- Stan cywilny: żonaty ze swoją bliźniaczą siostrą Aklimą.
- Dzieci: z jego potomków najbardziej znany jest syn Henoch, którego imieniem Kain nazwał zbudowane przez siebie pierwsze miasto.
- Umiejętności: uprawianie ziemi, oranie.
- Cechy charakteru: ponury, zawistny.
Garść faktów z życia Kaina
Wina:
- Zazdrość Kaina spowodowana jest przez to, że Bóg przyjmuje ofiarę z owiec złożoną przez Abla, odrzucając jednocześnie jego ofiarę z płodów ziemi.
- Pod wpływem uczuć zawiści i gniewu zabija młodszego brata.
- Próbuje ukryć swą zbrodnię. Na pytanie Stwórcy, gdzie jest Abel, odpowiada: Nie wiem. Czyż jestem stróżem brata mego?
Kara:
- Bóg nie karze Kaina śmiercią, ale życiem na wygnaniu i nieprzychylnością ziemi, którą splamił bratnią krwią: „gdy ją [ziemię] uprawiać będziesz, nie da ci owoców; tułaczem i zbiegiem będziesz na ziemi, ale kto by cię zabił, karany będzie siedmiorako – mówi Pan”. Czoło zbrodniarza naznaczone zostaje znamieniem, aby nikt nie ośmielił się go zabić.
- Kain, wygnaniec, osiada na wschód od Edenu, w ziemi Nod.
Fakty mniej znane:
- Po jego urodzeniu Ewa powiedziała: Otrzymałam człowieka przez Boga.
- Potomkowie Kaina tworzą pierwszą cywilizację, umieją wyrabiać narzędzia z brązu i żelaza, ale wraz z postępem szerzy się zło.
Różne interpretacje czynu Kaina
- Tradycja muzułmańska wskazuje, że przyczyną niechęci Stwórcy do pierworodnego syna Adama i Ewy było poślubienie przez niego, wbrew woli ojca, swej bliźniaczej siostry.
- Konflikt oracza Kaina i pasterza Abla można widzieć jako metaforę odwiecznej walki rolników z koczownikami, którzy osiadłym plemionom często niszczyli plony.
- Ewangeliści Łukasz i Mateusz widzą w czynie Kaina pogwałcenie niewinności Abla.
- Święty Augustyn w dziele Państwo Boże przekonuje, że walka Kaina i Abla jest zapowiedzią ciągłych zmagań między ludźmi wybranymi do zbawienia (państwem Bożym) a potępionymi (państwem ziemskim).
Kain jako bohater utworów literackich
Kain to postać alegoryczna, ilustrująca pewne prawdy o Bogu i świecie, a przede wszystkim o słabości i upadku człowieka. W Biblii zestawia się go na zasadzie kontrastu z niewinnym Ablem, eksponuje jego zbrodnię oraz karę, którą wymierzył mu Stwórca, a pomija całą sferę przeżyć wewnętrznych. Taka prezentacja otwiera duże możliwości przed twórcami, pozwalając im na kreowanie Kaina jako bohatera niejednoznacznego, mrocznego, psychicznie skomplikowanego. Bardziej niż samo bratobójstwo interesują ich motywy działania, walka dobra ze złem w duszy człowieka i późniejsze życie zbrodniarza dręczonego wyrzutami sumienia. A oto kilka utworów bezpośrednio nawiązujących do biblijnej historii.
- Wędrówki Kaina Samuela T. Coleridge’a (1798 r.) oraz tragedia fantastyczno-filozoficzna George’a Byrona Kain (1821 r.) – niezbyt znane utwory romantyczne, odnotowane tu dla porządku historycznego, wskazują na zainteresowanie tej epoki problematyką zbrodni i zbrodniarza, odbiegającą jednak od jednoznacznych interpretacji biblijnych.
- Na wschód od Edenu (1952 r.) – kluczowa dla rozważań o Kainie powieść Johna Steinbecka, epopeja rodziny Trusków, w której dwa kolejne pokolenia powtarzają schemat biblijnych braci: Adam był ukochanym synem, diametralnie różniącym się od swojego brata Karola, który daremnie próbował zyskać uczucie ojca. Ich ciągła rywalizacja zniszczyła między nimi wszelkie więzi i doprowadziła do narastania w odrzuconym synu uczuć wrogości i nienawiści, pogłębiając jego wrodzoną skłonność do zła. Adam, choć w dzieciństwie doświadczył destrukcyjnych emocji, konkurując z bratem, powtarza błąd swego ojca i samotnie wychowuje Aarona i Kaleba. Jego ulubieńcem staje się idealista i romantyk, poważnie myślący o przyszłości Aaron. Drugi z bliźniaków czuje się odrzucony, ale uparcie walczy o miłość ojca. Po fiasku finansowym przedsięwzięcia brata chce wynagrodzić Adamowi straty i ofiarowuje mu zarobione przez siebie piętnaście tysięcy dolarów, lecz ten odmawia przyjęcia pieniędzy. Wywołuje to gwałtowną reakcję Kaleba, który pali banknoty i w zawistnym gniewie wyjawia Aaronowi prawdę o ich matce – morderczyni i bezwzględnej właścicielce domu publicznego. W ten sposób pośrednio przyczynia się do śmierci brata, który – nie mogąc pogodzić się z poznanymi faktami – zaciąga się do wojska i ginie we Francji.Steinbeck nie ogranicza się tylko do przeniesienia historii z Księgi Rodzaju w czas przełomu wieków XIX i XX, ale wiąże ją z rozważaniami o ścierającym się w człowieku dobru i złu. Kaleb ma wyrzuty sumienia, ponieważ czuje się winny śmierci brata. Jego cierpienie pogłębia przekonanie, że jest wierną kopią matki i po niej dziedziczy zło, które okazuje się silniejsze od niego. Adam obarcza Kaleba odpowiedzialnością za śmierć Aarona, a jednak – wbrew biblijnemu schematowi – tuż przed śmiercią błogosławi czuwającego przy jego łożu syna, wypowiadając hebrajskie słowo timszel (znaczące: możesz) i tym samym potwierdzając, że zła się nie dziedziczy, że można nad nim zapanować i walczyć o dobro. W przeciwieństwie do swego biblijnego protoplasty, Kaleb odnajduje – choć późno – miłość ojca, a wraz z nią nadzieję i siłę wewnętrzną do przeciwstawienia się tkwiącemu w nim złu.
.
Odwołania do postaci i losu Kaina w literaturze
Z historią Kaina wiąże się wiele motywów wykorzystywanych w literaturze: rywalizacja rodzeństwa o uczucia rodziców, zwłaszcza ojca; zawiść prowadząca do bratobójstwa lub przyczyniająca się do śmierci bliskiej osoby; życie człowieka naznaczonego zbrodnią. Spróbujmy przyjrzeć się niektórym utworom wpisującym się w krąg wymienionych zagadnień, pamiętając jednak, że nie możemy każdego zbrodniarza porównywać z Kainem i w każdym morderstwie szukać analogii do biblijnych wydarzeń.
Najbardziej czytelnym i chętnie wykorzystywanym symbolem jest niewątpliwie kainowe piętno, ale wśród postaci nim naznaczonych nie zawsze znajdujemy bratobójców.
- Lady Makbet, żona tytułowego bohatera tragedii Williama Szekspira, pragnąc korony, nakłania swego męża do zabicia prawowitego władcy, Duncana, i z zimną krwią zaciera ślady morderstwa. Z czasem zaczynają dręczyć bohaterkę wyrzuty sumienia, które narastają z kolejnymi zbrodniczymi czynami Makbeta, doprowadzając ją do obłędu i samobójczej śmierci. Symbolem winy wywołującej wewnętrzne cierpienia Lady Makbet jest niezmywalna plama krwi na jej dłoniach.
- Braterska zawiść prowadząca do zbrodni pojawia się w Zbójcach Fryderyka Schillera. Franciszek Moor, zazdrosny o uczucia ojca, intrygami doprowadza do wydziedziczenia brata, który – w istocie szlachetny – staje na czele zbójeckiej bandy, by walczyć z niesprawiedliwością społeczną. Gdy nie udaje się próba otrucia Karola i prawda o kłamstwach Franciszka zostaje odkryta, ten popełnia samobójstwo. Umiera także ojciec, a Karol oddaje się w ręce prawa.
- Czoło Balladyny z dramatu Juliusza Słowackiego naznaczone zostało krwawym piętnem po zabiciu przez nią siostry Aliny, współzawodniczącej z nią o względy Kirkora. Głównym motywem postępowania bohaterki nie jest więc zawiść o uczucia matki, ale, podobnie jak u Lady Makbet, niepohamowana żądza władzy. Balladyna działa bezwzględnie, żyje tak, jakby nie było Boga, ale nie potrafi zagłuszyć wyrzutów sumienia, choć stara się usprawiedliwiać przed samą sobą słowami: „Tylu ludzi większych się nad mój dopuścili grzechów i żyją”. Chce ukryć swe zbrodnie i uciec od odpowiedzialności, stać się wyższą nad wyrok, świętą jak ołtarz, lecz w końcu sama wydaje na siebie wyrok i ginie rażona piorunem.
- Bliznę Kaina zmazać z czoła i poczuć się wybranym przez Boga do realizacji wielkiej idei pragnie po nieudanym samobójstwie Kordian. Tytułowy bohater dramatu Słowackiego czuje się ukarany już przez to, że nie zginął, bo to piekielna kara niebios – życie.
- Nawróconym Kainem nazywa się Raskolnikowa ze Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. Bohater odrzuca prawa Boskie i z premedytacją popełnia zbrodnię, ale ostatecznie czyn ten budzi w nim wyrzuty sumienia i w efekcie głęboką pogardę dla siebie. Raskolnikow pragnie odkupić swą winę, ponosząc karę. Fizycznym zadośćuczynieniem staje się pobyt na katordze, ale prawdziwa przemiana ma charakter duchowy: pod wpływem cierpienia wewnętrznego Rodion otwiera się na miłość i wiarę – nawraca się.
Najbardziej zainteresowani Kainem byli romantycy. A to dlatego, że odpowiadał ich fascynacji mrocznymi stronami człowieka, a zarazem wpisywał się w rozważania o buncie jednostki przeciwko autorytetom, wśród nich także Bogu.
Dlaczego w późniejszych epokach rzadsze są nawiązania do biblijnego zbrodniarza? W związku z tym pytaniem warto chyba przyjrzeć się zagadnieniu kary. Mordercom podobnym do Kaina sprawiedliwość wymierzają Bóg, siły natury lub wyrzuty sumienia. Prawo ludzkie – nawet jeśli zaczyna działać – w istocie swej jest drugorzędne (finał losów Karola Moora i Raskolnikowa). I tu rodzi się pytanie: czy współczesnym odpowiada takie rozumienie sprawiedliwości? Czy zgodziliby się na pozostawienie kary w rękach Boga?
Pojęcia związane z Kainem
- Kainowy – zbrodniczy, skierowany przeciwko bratu lub rodakowi.
- Kainowe piętno (kainowe znamię) – nieusuwalne piętno naznaczające zabójcę brata lub rodaka; w znaczeniu szerszym: znamię zbrodniarza, mordercy.
- Kainowa zbrodnia – zbrodnia bratobójstwa.
Zobacz: