Czas akcji:
koniec XIX wieku. Wspomnienia Szymona Nogi sięgają powstania styczniowego (1863).
Miejsce akcji:
Kleryków, wieś Gawronki (majątek Borowiczów), wieś Owczary (szkoła elementarna).
.
Wydarzenia w skrócie
1. Nauka w Owczarach
Rodzice odwożą Marcina do szkoły elementarnej w Owczarach. Nauczyciel Wiechowski uczy źle, a wizytacja dyrektora Jaczmiejewa udowadnia, jak żałosną osobą jest Wiechowski.
2. Egzaminy do gimnazjum w Klerykowie
Marcin uczęszcza na płatne korepetycje do profesora Majewskiego. Dzięki tej formie łapówki dostaje się do szkoły. Matka umieszcza Marcina na stancji u pani Przepiórkowskiej.
3. Nauka w klasie wstępnej
Pierwszy rok nauki to dla Marcina lekcja samodzielności. Rosyjscy nauczyciele bezwzględnie tępią wszelkie przejawy polskości. Twarde prawa obowiązują także na stancji – starsi uczniowie wymagają posłuszeństwa od młodszych.
4. Śmierć matki
Latem umiera chorująca na gruźlicę pani Borowiczowa.
5. Znajomość z Wilczkiem
Marcin opuszcza się w nauce, zaczyna wagarować. Zabawa w strzelanie w parku kończy się awanturą i posądzeniem chłopców o przynależność do organizacji spiskowej.
6. Kłótnia w kościele
Marcin przypadkowo jest świadkiem przykrej sceny, kiedy inspektor szkolny domaga się, aby w kościele pieśni religijne były śpiewane po rosyjsku. Odważny ksiądz prefekt wyrzuca inspektora za drzwi.
7. Lato w Gawronkach
Po ukończeniu czwartej klasy Marcin wraca na wakacje do domu. Majątek Borowiczów jest zrujnowany, zapracowany ojciec nie ma dla syna czasu. Podczas wędrówek po lesie Marcin słucha opowieści myśliwego Nogi o powstaniu styczniowym.
8. Wzmożenie rusyfikacji
Po wakacjach w szkole zachodzą zmiany. Pojawiają się nowi nauczyciele, zagorzali rusyfikatorzy.
9. Pod wpływem inspektora Zabielskiego
Marcin ulega namowom rusyfikatora i skupia wokół siebie kolegów – zwolenników kultury i nauki rosyjskiej. Wspólnie czytają rosyjską literaturę, chodzą do rosyjskiego teatru.
10. Pojawienie się Andrzeja Radka
Pochodzący ze wsi Andrzej jest obiektem drwin kolegów. Nie mogąc znieść upokorzeń, uderza Tymkiewicza, za co grozi mu wydalenie ze szkoły. Marcin wykorzystuje swoją znajomość z inspektorem Zabielskim i załatwia darowanie kary Radkowi.
11. Związek Buckle’istów
Przypadkowo znaleziona książka angielskiego badacza zmienia nastawienie Marcina i innych chłopców do rusyfikatorów.
12. Zdrada Figi
Na lekcji historii Figa Walecki przeciwstawia się szkalowaniu katolickich zakonnic. Marcin publicznie potępia zachowanie kolegi i przyznaje rację nauczycielowi.
13. Pojawienie się Zygiera, lekcja polskiego
Do klasy dochodzi nowy uczeń – wydalony z warszawskiego gimnazjum Bernard Zygier. Jest szczególnie kontrolowany przez nauczycieli. Początkowo trzyma się na uboczu klasy. Jednak na lekcji polskiego demonstruje swój patriotyzm, odważnie recytując Redutę Ordona.
14. Konspiracyjne spotkania u Gontali
Marcin, Andrzej, Bernard i kilku innych chłopców spotyka się w domu Gontali, aby wspólnie poznawać literaturę i historię polską.
15. Zemsta na Majewskim
W drodze na spotkanie u Gontali Marcin obrzuca błotem śledzącego chłopców profesora Majewskiego. W ten sposób mści się za lata upokorzeń i rusyfikacji.
16. Miłość do Biruty
Marcin zakochuje się w Birucie. To uczucie czysto platoniczne.
17. Rozstanie z Klerykowem
Po maturze i wakacjach spędzonych w domu Marcin po raz ostatni odwiedza Kleryków. Dowiaduje się o wyjeździe Biruty do Rosji, żegna się z panią Przepiórkowską i z Andrzejem.
Charakterystyka bohaterów
Marcin Borowicz – główny bohater powieści, syn zubożałych szlachciców. Początkowo był niezbyt sympatycznym, rozpieszczonym i leniwym jedynakiem. Nie był też wyjątkowo zdolny, do gimnazjum dostał się dzięki korepetycjom u Majewskiego. Łatwo ulegał wpływom innych – dał się podporządkować inspektorowi Zabielskiemu. Brakowało mu odwagi, o czym najlepiej świadczy incydent z Figą Waleckim. Dopiero znajomość z Zygierem oraz poznanie ambitnego, wyróżniającego się spośród uczniów Radka przyniosła zmianę zachowania Marcina. Stopniowo stał się wrażliwym, odważnym i odpowiedzialnym patriotą.
Andrzej Radek – uzdolniony syn fornali ze wsi Pajęczyn Dolny. Dzięki pomocy nauczyciela Kawki ukończył progimnazjum. Ambitny, uparty, wytrwały, znosił najgorsze warunki, głód, nędzę. Nie mógł liczyć na wsparcie ani zrozumienie ze strony rodziny – z losem zmagał się całkiem sam. Miał wielkie plany.
Bernard Zygier – wyrzucony z gimnazjum w Warszawie prawdopodobnie za czytanie zakazanej literatury. Zdecydowany w swoich poglądach, prawdziwy patriota. Przez nauczycieli uważany był za ucznia niebezpiecznego, dlatego szczególnie go kontrolowano. Recytując Redutę Ordona, wywołał prawdziwą rewolucję w duszach chłopców, później kierował patriotycznymi spotkaniami u Gontali.
Anna Stogowska – zwana Birutą. Uczennica gimnazjum żeńskiego (Marcin poznał ją, kiedy była w siódmej klasie). Córka polskiego lekarza i Rosjanki. Annę i jej rodzeństwo traktowano jak Rosjan, mimo iż matka ze wszystkich sił starała się wychować dzieci w atmosferze polskości. Po śmierci matki Anna przejęła jej domowe obowiązki. Była pracowita, zamknięta w sobie, zbuntowana. Koleżanki uważały ją za dziwaczkę.
Pani Borowiczowa – matka Marcina. Chorowita i wrażliwa kobieta. Przesadnie rozpieszczała jedynaka, zależało jej na tym, aby Marcin zdobył wykształcenie. Nie nauczyła jednak syna samodzielności.
Pan Borowicz – zubożały właściciel ziemski, utracił majątek w wyniku represji po powstaniu styczniowym. Pracowity, troskliwy.
Antoni Paluszkiewicz – pierwszy nauczyciel Andrzeja, przezywany Kawką. Zmobilizował chłopca do nauki, opłacił też jego pierwsze lata w szkole.
Nauczyciel Wiechowski – absolutne przeciwieństwo Paluszkiewicza. Tchórzliwy, niewykształcony. Bezmyślnie rusyfikował wiejskie dzieci, nieustannie bał się, że utraci posadę.
Dyrektor Jaczmiejew – wizytator wiejskich szkół. Człowiek wykształcony, w młodości pełen ideałów, który stał się bezwzględnym rusyfikatorem.
Inspektor Zabielski – rusyfikator potrafiący zdobyć zaufanie i przychylność uczniów. Wielokrotnie gościł u siebie uległych jego namowom chłopców, otaczał ich szczególną opieką.
Profesor Majewski – najgorszy z rusyfikatorów. Polak, który świadomie uległ rusyfikacji. Zajadły prześladowca chłopców. Przekupny, fałszywy, okrutny.
Profesor Sztetler – zastraszony nauczyciel języka polskiego. Zezwolił Andrzejowi na recytację zakazanego utworu, chociaż bardzo obawiał się władz rosyjskich.
Pani Przepiórkowska – prowadząca stancję dla chłopców, nazywana przez podopiecznych Przepiórzycą.
Szymon Noga – stary myśliwy mieszkający niedaleko majątku Borowiczów, towarzysz letnich wędrówek Marcina, często opowiadał o powstaniu styczniowym.
Zagadnienia porusza Stefan Żeromski w Syzyfowych pracach
I Rusyfikacja
Rusyfikacja to narzucanie języka, kultury, wpływów rosyjskich innym narodom lub grupom etnicznym. Celem rusyfikacji było zdominowanie innych narodów, poszerzenie wpływów państwa rosyjskiego. Polacy byli poddani rusyfikacji w okresie zaborów.
Metody, jakie stosowali rusyfikatorzy w klerykowskim gimnazjum:
- Obowiązującym językiem był rosyjski, wszystkie przedmioty były wykładane w tym języku.
- Na terenie szkoły nie wolno było rozmawiać w języku polskim, zakaz obowiązywał także na przerwach.
- Wszelkimi sposobami starano się wpłynąć na uczniów, aby zainteresowali się kulturą i obyczajami rosyjskimi – uczniowie, którzy uczęszczali do rosyjskiego teatru, byli lepiej postrzegani przez nauczycieli.
- Wszyscy uczniowie byli nieustannie kontrolowani – w swoich domach, w czasie spotkań po lekcjach, na stancjach.
- Źle widziane były jakiekolwiek spotkania po lekcjach, chyba że poświęcone były nauce.
- Lekcje języka polskiego traktowane były jako nieistotne, pobłażano uczniom opuszczającym te zajęcia, a prowadzenie tego przedmiotu powierzono profesorowi zastraszonemu i nudnemu.
- Oczerniano polskich (katolickich) księży.
- Zmieniano fakty w historii Polski.
- Przedmiotów najważniejszych uczyli zagorzali rusyfikatorzy, rodowici Rosjanie.
- Uczniów rewidowano, zabierano im polskie książki.
- Rusyfikatorzy próbowali ingerować także w sprawy kościelne, domagali się, aby nabożeństwa odprawiane były w języku rosyjskim.
II. Młodość
Bohaterowie Syzyfowych prac nie mogli w pełni cieszyć się młodością. Przyszło im dojrzewać w kraju zniewolonym, ubogim, niedającym perspektyw. Starsze pokolenie nieustannie wspominało powstanie styczniowe – zryw patriotyczny, który większości przyniósł utratę najbliższych osób lub konfiskatę majątku. Nic dziwnego, że jakiekolwiek nastroje antyrosyjskie wśród młodzieży nie zyskały poparcia starszych, pełnych obaw przed kolejną porażką i kolejnymi represjami. Najlepszym przykładem są tu radcy Somonowicz i Grzebicki. Pan Borowicz nie wychowywał syna w duchu patriotyzmu, o powstaniu Marcin dowiedział się z opowieści Szymona Nogi. Kilkuletnia nauka w gimnazjum w Klerykowie to czas reżimu, tępej dyscypliny, zniewolenia. Nauczyciele nie byli partnerami dla uczniów, sprzeciwiali się też jakimkolwiek przyjaźniom między chłopcami, w obawie przed zawiązywaniem się organizacji patriotycznych. Ale mimo tych trudności chłopcy z Syzyfowych prac mieli takie same potrzeby jak wszyscy młodzi ludzie: marzyli o miłości (Marcin i Biruta), mieli wielkie plany (Andrzej Radek), chcieli wspólnie czegoś dokonać (spotkania u Gontali).
III. Przyjaźń
O prawdziwej przyjaźni między głównymi bohaterami można mówić dopiero pod koniec powieści. Początkowo Marcin był samolubny, niezbyt miły dla kolegów. Andrzej Radek z racji swojego pochodzenia bardzo wyróżniał się od pozostałych uczniów i czując się od nich gorszym, wcale nie dążył do zawarcia bliższej znajomości. Z kolei Bernard nieustannie kontrolowany przez nauczycieli nie miał możliwości zbliżenia się do któregokolwiek ucznia. Ale to właśnie odważne wystąpienie Bernarda dało początek prawdziwej przyjaźni. Chłopców zjednoczył wspólny cel: konspiracja antyrosyjska. Chęć przeciwdziałania rusyfikacji solidaryzowała chłopców wywodzących się z różnych grup społecznych: szlachty (Borowicz), mieszczaństwa (Figa), chłopstwa (Radek), inteligencji (Zygier).
Wyjaśnij, na czym polega nawiązanie tytułu powieści do greckiego mitu o Syzyfie
Mit o Syzyfie: Syzyf był słynącym ze sprytu władcą Koryntu. Za zdradę sekretów boskich został skazany na śmierć. Zeus wysłał do niego boga śmierci Tanatosa, lecz Syzyf uwięził go, zapewniając nieśmiertelność nie tylko sobie, ale i innym ludziom. Zakłócił w ten sposób naturalny porządek świata. Bóg Ares uwolnił Tanatosa i zabił Syzyfa. Ten jednak użył kolejnego podstępu. Przed śmiercią nakazał żonie, aby nie urządzała mu pogrzebu. W podziemiach uprosił Hadesa, aby pozwolił mu na chwilę powrócić na ziemię i ukarać niedobrą żonę, która nie odprawiła należnych obrzędów. Powrócił na ziemię i wcale nie miał zamiaru wracać do Hadesu. Kiedy w końcu Hermesowi udało się go sprowadzić do krainy umarłych, bogowie skazali go na wieczną karę. W Tartarze miał wtaczać na górę ciężki głaz. Za każdym razem, kiedy Syzyf już docierał do szczytu, głaz wymykał mu się z rąk i staczał na dół. Syzyf musiał swoją mękę zaczynać od nowa.
Znaczenie wyrażenia „syzyfowa praca”: praca ciężka, bezcelowa, nieprzynosząca zamierzonego efektu. Określenie „syzyfowa paca” w tytule powieści można rozumieć na kilka sposobów. Praca rusyfikatorów, którzy chcą podporządkować sobie chłopców, jest pracą syzyfową, ponieważ chłopcy, tak jak kamień, wymykają im się spod kontroli. Syzyfową pracą jest też zmaganie się młodych bohaterów z własnymi problemami, rusyfikacją. Cały czas mają nadzieję, że ich wysiłek przyniesie efekty. Niewątpliwie zwycięstwem jest ukończenie gimnazjum, ale czy dalszy etap życia nie okaże się porażką tak jak w przypadku Syzyfa?
W którym momencie Marcin Borowicz stał się patriotą?
Przełomowym momentem w powieści była lekcja polskiego, na której Bernard Zygier recytował zakazaną Redutę Ordona Adama Mickiewicza. Wybór utworu nie był przypadkowy – Reduta Ordona to poemat antyrosyjski, będący ostrą krytyką i drwiną z polityki caratu. Dla Marcina Borowicza poznanie właśnie tego utworu i uczucie podziwu dla odwagi Zygiera, który z całą świadomością recytował zakazane dzieło, to symboliczna chwila narodzin poczucia patriotyzmu. Marcin gwałtownie uświadomił sobie zakłamanie rusyfikatorów i własną obojętność na losy ojczyzny. Od tej pory Marcin, a wraz z nim kilku innych chłopców za wszelką cenę nadrabiali stracony czas: czytali zakazane książki, poznawali historię Polski, a przede wszystkim dyskutowali o planach na przyszłość, ojczyźnie, świecie.
Pytania z gwiazdką
- Jakie miasto było pierwowzorem Klerykowa?
Kielce – miasto, w którym uczył się Stefan Żeromski.
- Jaka książka angielskiego autora wywarła wpływ na poglądy chłopców?
Historia cywilizacji w Anglii Thomasa Buckle’a.
- Jak nazywał się profesor prowadzący zajęcia z języka polskiego?
Profesor Sztetler.
- Czy znasz inne utwory, które mówią o roli literatury w podtrzymywaniu tożsamości narodowej?
- Latarnik Henryka Sienkiewicza– stary polski emigrant przez kilkadziesiąt lat nie miał kontaktu z ojczyzną. Przypadkowa lektura Pana Tadeusza wprowadziła zamęt w jego w miarę uporządkowane życie. Skawiński na nowo zaczął tęsknić za opuszczoną przed laty ojczyzną, stracił bezpieczną posadę i wyruszył w poszukiwaniu swojego miejsca na świecie.
- Pan Tadeusz – w Epilogu Adam Mickiewicz wyraził nadzieję, że księga ta trafi kiedyś także do prostego ludu, będzie stanowić część ludowej tradycji.
Wypracowanie
Bohaterowie „Syzyfowych prac” to Twoi rówieśnicy. Z którym z nich chciałbyś się zaprzyjaźnić?
Zobacz:
Bohaterowie Syzyfowych prac to twoi rówieśnicy. Z którym z nich chciałbyś się zaprzyjaźnić?