Pozytywizm to jeden z głównych nurtów filozofii XIX i XX wieku, nawiązujący do niektórych wątków oświeceniowych systemów filozoficznych. Tylko w Polsce nazywa się tak epokę literacką.

W połowie XIX wieku terminy „filozofia pozytywna”, „pozytywizm” stały się popularne za sprawą dzieła francuskiego filozofa i socjologa Augusta Comte’a – sześciotomowego Kursu filozofii pozytywnej. Autor wskazywał w nim na konieczność zreformowania życia społecznego tak, aby zapanowały w nim ład, harmonia i aby służyło postępowi. Wierzył, że w osiągnięciu szczęścia pomoże ludzkości rozwój wiedzy naukowej. Comte jest także autorem terminu „socjologia”, którym oznaczył naukę o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju, metodach jego badania – i socjologię właśnie uznał za podstawę reformy życia społecznego. Inni twórcy filozofii pozytywnej to John Stuart Mill, Hipolit Taine, Herbert Spencer.

Słowo „pozytywny” – którego dzisiejsze znaczenie kojarzymy po prostu z dobrem – jako określenie nowej filozofii miało zabarwienie nieco odmienne od współczesnego. Francuskie „positive” znaczy: ścisły, realny, pewny, a łacińskie „positivus” to: prawdziwy, jednoznaczny. Twórcy filozofii pozytywnej zakładali bowiem, że dzieje ludzkości zmierzają w prawidłowym kierunku i prowadzą ku dobru. Dzięki rozwojowi nauki następuje stopniowe doskonalenie natury ludzkiej, a solidarność i wzajemna współpraca członków społeczeństwa doprowadzą do szczęśliwszych form bytowania ludzkości.

.

Co głosił Comte?

  • Wiarę w sens wiedzy naukowej – w to, że rozwój nauki przyczyni się do szczęścia ludzkości.
  • Przekonanie, że społeczeństwo ludzkie można badać takimi samymi metodami jak przyrodę, odnajdując w nim przeróżne typowości i zależności. Dzięki tej możliwości ludzkość może się uporać z większością problemów społecznych: nierównością i związaną z nią nędzą, a nawet z wyniszczającymi wojnami. Zjawiska te bowiem istnieją, ponieważ ludzie zupełnie nie zdają sobie sprawy z tego, że życie społeczne także podlega określonym prawom – prawom społecznym. Wiedząc o tym, poznając prawa rządzące życiem społecznym – można próbować tworzyć nowe, szczęśliwsze społeczeństwa!
  • Postępującą globalizacją społeczeństw.
  • Zanik dotychczasowych wierzeń i obyczajów.
  • Zastąpienie podziałów między ludźmi jednym, spójnym systemem wierzeń, opartym na miłości i wzajemnej akceptacji.
  • Wiarę w ludzkość, jej świadomy rozwój ku dobru i znaczenie pozytywnych działań wybitnych jednostek na rzecz powszechnego szczęścia.

Zapamiętaj!
August Comte
Pomysł: filozofia pozytywna

Czy Comte miał rację?
Wydaje się, że pomylił się w swoich diagnozach. Niektórzy zarzucają mu nawet naiwną utopijność poglądów. Trzeba jednak przyznać, że socjolodzy skorzystali z Comtowskich interpretacji: postępująca globalizacja jest faktem, podobnie jak świadome kształtowanie społeczeństw (przez media elektroniczne, których istnienia wielki filozof nie przewidział). Problem tylko w tym, że mamy spore wątpliwości, czy owo kształtowanie rzeczywiście zmierza w stronę dobra.

.

Co głosił Mill?

  • Empiryzm – wiedzę można zdobyć za pomocą doświadczenia, świadectwa zmysłów.
  • Teorię logicznego rozwoju świata.
  • Podstawowym celem rozwoju jednostki jest dążenie do szczęścia. A szczęście to tyle co doznawanie przyjemności i jednocześnie brak cierpień. Stan taki można osiągnąć, działając na rzecz dobra innych.
  • W etyce – konieczność rozwinięcia osiemnastowiecznej teorii utylitaryzmu, zgodnie z którą pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi, zakładająca, że dążenie do dobra własnego sprzyja pomnożeniu dobra społecznego.

Zapamiętaj!
John Stuart Mill
Pomysł: utylitaryzm

Czy Mill miał rację?
Utylitaryzm – użyteczność dla świata, nie oznacza poświęcenia siebie. Przeciwnie, zgodnie z doktryną utylitaryzmu dzięki byciu użytecznym człowiek wzbogaca się i rozwija. Według Milla prawdziwe szczęście można osiągnąć, jedynie dzieląc się sobą z innymi. Przyznać trzeba, że dziś mało kto tak rozumie szczęście.

Czy Taine miał rację?
Na pewno tak, naturalizm wywarł i do dziś wywiera ogromny wpływ na całą kulturę.

.

Co głosił Taine?

  • Życie ludzkie podlega takim samym prawom jak te, które panują w przyrodzie.
  • Podstawą tych praw jest dobór naturalny, będący efektem toczącej się w przyrodzie walki o byt. W przyrodzie słabsze fizycznie, mniej drapieżne gatunki giną pod wpływem działań silniejszych. Z kolei w stosunkach między ludźmi o wyniku tej „walki o byt” decyduje miejsce w hierarchii społecznej i zamożność.
  • Wykorzystanie odkryć biologicznych (głównie Karola Darwina), które bulwersowały współczesnych. Określając stosunki społeczne, Taine posługuje się terminologią biologiczną, wyróżniając gatunki, typy, czynniki środowiskowe, które je determinują (określają); uznawał, że każdą jednostkę ludzką i każde zjawisko społeczne można opisać, odwołując się do takich właśnie czynników, wśród których najważniejszymi są: rasa, środowisko i moment dziejowy.

Zapamiętaj!
Hipolit Taine
Pomysł: naturalizm, determinizm

.

Co głosił Spencer?

  • Ewolucjonizm: ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi, polegającemu na powstawaniu coraz doskonalszych form bytu. Rozwój jest powszechnym prawem wszechświata i społeczeństwo ludzkie także mu podlega, tworząc coraz to nowe instytucje i elementy kultury. Rodzina, obrzędy, obyczaje, kościoły, warstwy społeczne – wszystko to powstało właśnie jako wynik owego rozwoju.
  • Organicyzm to pogląd porównujący społeczeństwo ludzkie wraz ze wszystkimi jego elementami do organizmu biologicznego (ludzkiego). Tylko harmonijna współpraca wszystkich narządów gwarantuje prawidłowe funkcjonowanie całości.

Zapamiętaj!
Herbert Spencer
Pomysł: ewolucjonizm i organicyzm

Czy Spencer miał rację?
Tak jak trzeba dbać o zdrowie organizmu, tak też zdrowe musi być społeczeństwo – wszystkie jego elementy muszą być jednakowo „zadbane”. Na przykład staranie się o edukację i oświatę warstw niższych minimalnie wprawdzie ograniczy warstwy wyższe, które będą o tę edukację dbały, lecz w konsekwencji da rezultat w postaci chłopów i robotników szczęśliwszych, bardziej zadowolonych, a więc także bardziej wydajnych. Tak rozumowali polscy pozytywiści, a i dziś wielu ludzi myśli podobnie.

Zapamiętaj!

  • Pozytywizm to jeden z głównych nurtów w filozofii XIX i XX wieku, nawiązujący do niektórych wątków oświeceniowych systemów filozoficznych. Tylko w Polsce pozytywizm to nazwa epoki literackiej (zamkniętej symbolicznymi datami: 1863–1890).
  • Naturalizm jako styl w literaturze rozkwitać będzie w epoce późniejszej – modernizmie, ale swoje źródła ma w okresie niewiele późniejszym niż początki realizmu i oba style w dużej mierze wzajemnie się uzupełniają.

.


Karol Darwin

Teoria ewolucji organizmów Karola Darwina

Ogłoszona w 1859 r. w dziele O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, głosi, će:

  • dobór naturalny sprawia, iż w przyrodzie przetrwać mogą tylko te osobniki, które są najlepiej przystosowane do danego środowiska;
  • proces ewolucji prowadzi do powstawania form coraz lepiej przystosowanych;
  • człowiek i jego rozwój podlega oczywiście takim samym prawom.

Teoria Darwina wywołała przewrót w naukach biologicznych. Wywarła także wielki wpływ na rozwój nauk społecznych i światopogląd ludzi. Wielu nie chciało się zgodzić z tym, że człowiek pochodzi od małpy! Dość długo nie była uznawana przez Kościół, który uważał, że zaprzecza ona biblijnym przekazom na temat stworzenia świata i człowieka. Obecnie jednak Kościół uznaje teorię ewolucji Darwina, a nawet to, że w sposób symboliczny jest ona zawarta w Biblii, która także pokazuje stopniowe ewoluowanie życia na ziemi.

EWOLUCJONIZM

Skutki filozofii pozytywnej w literaturze

Pisarze realiści uważają się niemal za naukowców

Twierdzili, że funkcjonują podobnie jak uczeni badający przyrodę i prawa rządzące światem, z tym że oni – artyści – badają społeczeństwo. Trzeba przyznać, że sporo w tym racji. Literatura drugiej połowy XIX wieku rzeczywiście niemalże naukowymi metodami badała społeczeństwo, analizując jego cechy, mechanizmy i rządzące nim prawa.

Aby uprawdopodobnić swoje rozważania na różne tematy, pisarze często przeprowadzali gruntowne studia, pragnąc lepiej poznać opisywane zjawiska.

Jednym z pierwszych wielkich pisarzy socjologów jest Honoriusz Balzak. W cyklu Komedia ludzka postawił sobie za cel opisanie społeczeństwa, w którym żył, i przedstawienie pewnych diagnoz na jego temat i rządzących nim mechanizmów. Portretując charakterystyczne typy i warstwy ówczesnego społeczeństwa, Balzak pierwszy dokonał jego wszechstronnej charakterystyki i ukazał jego podstawowe cechy i problemy. A głównym problemem było w tym okresie kształtowanie się nowego układu sił, w którym wszystkie zależności oparte są już nie tylko na pochodzeniu społecznym (choć i ono nadal było ważne), lecz przede wszystkim – i tu jest nowość „odkryta” przez Balzaka! – na pieniądzu. Balzak pokazuje hierarchię społeczną, w której każdej jednostce wyznaczone jest miejsce zależne od stanu posiadania. Wszechstronne i wnikliwe charakterystyki dokonane przez pisarza faktycznie nazwać można badaniami naukowymi, a powieści – studiami socjologicznymi.

Rodzi się naturalizm

Naturalizm w literaturze to w pewnym sensie konsekwencja realizmu. Naturaliści jeszcze bardziej niż realiści pragnęli upodobnić używane przez siebie metody do tych stosowanych w naukach eksperymentalnych. Pisarz naturalista musiał starać się o maksymalną obiektywizację przedstawianych zjawisk. Nie mógł sobie pozwolić na żaden, choćby najmniejszy komentarz, chciał bowiem przedstawić świat taki, jaki jest naprawdę.

Spośród koncepcji naukowych największy wpływ na naturalizm wywarły teorie walki o byt i doboru naturalnego Karola Darwina. Pod ich wpływem ludzie pióra zaczęli podejmować nowe tematy, przede wszystkim związane z seksualnością człowieka (o namiętnościach i zdradach pisano wprawdzie już wcześniej, ale pisarze naturaliści ukazali te zjawiska w kontekście życia rodzinnego, małżeństwa, zadając pytania o istotę i zniewalającą rolę owych instytucji społecznych) oraz z życiem tak zwanych warstw niższych, a głównie upodlającą egzystencją nędzarzy.

Naturalizm stworzył nowe sposoby opisu, wzbogacił techniki pisarskie, ale na użytek szkolnych interpretacji wystarczy sobie uświadomić, że styl naturalistyczny obfituje w drastyczne opisy, ukazujące ciemne strony ćycia, o których wcześ­niej rzadko można się było dowiedzieć z literatury.

Wyjaśnij co to jest naturalizm

.Tematy literackie związane z koncepcjami filozoficznymi

  • Walka o byt w społeczeństwie ludzkim. To, co przyrodnicy opisali jako cechę zwierzęcą, znajduje odzwierciedlenie wśród ludzi, którzy na sobie właściwe sposoby – dzięki inteligencji, sprytowi, a często także nieuczciwości – dążą do zajęcia lepszej pozycji społecznej i zdobycia majątku.
  • Rozwarstwienie społeczne i jego konsekwencje – brak współpracy między stanami oraz nawoływanie do zmiany tej sytuacji.
  • Ciemne strony życia: nędza, zbrodnia, zanik moralności.
  • Mechanizmy rządzące społeczeństwem – jego hierarchiczność, konieczność przystosowywania się jednostki do działań grupowych, zanikanie indywidualizmu za cenę akceptacji społecznej. Problem utylitaryzmu jednostki.
  • Rola czynników biologicznych w kształtowaniu się społeczeństwa.

Emil Zola

był twórcą i teoretykiem naturalizmu. Powieści Zoli poruszały w odwaćny sposób wiele drastycznych tematów.

  • Nana opowiada dzieje paryskiej prostytutki.
  • Germinal opisuje niezwykle ubogie życie górników, nędzę fizyczną i moralną świata.
  • Wszystko dla pań to obraz przemian społecznych i gospodarczych w dziewiętnastowiecznej Francji.
  • Wielotomowy cykl powieściowy Rougon-Macquartowie… można porównać z Komedią ludzką Balzaka. Obaj pisarze stawiają sobie za cel wszechstronne ukazanie przemian, jakim podlega społeczeństwo, i roli jednostki w tych przemianach.

.

Słownik filozofii pozytywnej

Agnostycyzm
Nie wszystko możemy poznać i zrozumieć. Pogódźmy się z tym. Uczony agnostyk bada tylko to, co dostępne zmysłom, co pozostaje w zasięgu rozumu. To nie znaczy, że innych zjawisk nie ma. Są, lecz znajdują się poza granicą poznania. Wniosek: nie da się do końca poznać świata i jego praw.

Determinizm
Człowiek jest zdeterminowany (określony) przez pewne warunki, ograniczony przez nie. Według Taine’a są to na przykład rasa, środowisko, moment dziejowy. Bez wątpienia te czynniki decydują o ćyciu ludzkim. Na ludzi wpływają takće inne przymusowe okoliczności. Teoria determinizmu zakłada na przykład regułę doboru naturalnego – walkę o byt i zwycięstwo w niej jednostek silniejszych.

Ewolucjonizm
Teoria na temat ciągłego, stopniowego rozwoju form ćycia. Kaćdy etap jest doskonalszy. Ewolucja darwinowska o pochodzeniu od małpy jest teorią biologiczną, ale socjologia i filozofia ma swoją wersję: o rozwoju, ewoluowaniu i dążeniu do doskonałości całych społeczeństw.

Minimalizm
Postawa może mało ambitna, ale rozsądna: poznawaj i badaj minimum, które jest ci dostępne. To, co możliwe do zbadania, co jest Ci najblićsze.

Monizm przyrodniczy
Uczeni wierzą w jednolitość świata natury i ludzi, stąd wniosek, że świat ludzki podlega tym samym prawom co przyroda. To znaczy, że można go tak samo badać. Wniosek: do badań społeczeństwa można stosować metody biologii i fizyki, zwłaszcza eksperyment i obserwację.

Organicyzm
Pomysł, aby porównać społeczeństwo do organizmu, klasy społeczne do organów. Trzeba dbać o wszystkie, bo choroba nawet drobnej części – to choroba całego organizmu. Wniosek: trzeba uzdrowić chore organy, na przykład oświecać klasy ubogie.

Praktycyzm
Rozsądne, praktyczne cele, a nie romantyczne „mierz siły na zamiary” – oto praktycyzm. Należy wyznaczać sobie cele osiągalne i dobrze dobierać środki do ich realizacji.

Relatywizm
Wartości takie jak dobro czy zło, piękno, prawda – są względne. Nie można uznać ich za uniwersalne i niezależne od okoliczności. Różnie wyglądają w różnych relacjach – są relatywne.

Scjentyzm
Nauka i poznanie naukowe górą! Są jedynymi źródłami prawdziwej wiedzy. Wtedy właśnie, w realizmie, rodzi się szacunek do wiedzy, a w związku z tym do edukacji – wartość bardzo współczesna.

Utylitaryzm
Wszystko powinno być użyteczne społecznie. Każda działalność, praca ludzka, twórczość literacka – powinna spełniać swoje zadanie. Przecież jesteśmy trybikami wielkiej machiny: każda śrubka, każde pokrętło czemuś tu służy, ma swój sens.

 

Zobacz:

Wstęp do pozytywizmu – charakterystyka epoki

Program i filozofia epoki realizmu. Wymień pojęcia i znaczenie

Program pozytywistów warszawskich

Program i filozofia epoki realizmu. Wymień pojęcia i znaczenie