Jesteśmy w Polsce, w której właśnie stłumiono powstanie styczniowe. Co się zmienia? Pozytywizm to czas zerwania z romantycznym idealizmem. Klęska powstania i ogólnonarodowe rozczarowanie do pomysłu walki o niepodległość przynoszą efekt w postaci wielkich zmian w kulturze: romantyczna metafizyka ustępuje miejsca materializmowi i rzeczowości, wzniosłe idee i ubóstwienie jednostki – naukowemu planowaniu i służbie ogółowi. Pozytywizm zatem to epoka literatury społecznej i realistycznej; poezją zajmują się nieliczni. To także czas religijnej prawie wiary w naukę i biologicznego pojmowania rozwoju społecznego. A zarazem moment, w którym zaczynają kształtować się w Polsce późniejsze podziały polityczne i rozpoczyna się formowanie społeczeństwa masowego.
Na świecie to okres kolejnego etapu industrializacji. Rozrasta się sieć coraz szybszych kolei, powstają wielkie fabryki, a wraz z nimi nowa klasa społeczna – robotnicy. Rozwija się nauka. Wciąż słychać o nowych odkryciach. Pojawiają się pierwsze szczepionki. Coraz bliższe jest wynalezienie nowoczesnych środków komunikacji. Rozwija się i upowszechnia prasa – czytają ją nawet najniższe warstwy społeczeństwa. Pojawiają się nowe instytucje społeczne, coraz lepiej wiedzie się warstwom pracującym, które zresztą pełnym głosem zaczynają domagać się swoich praw. Do Polski owoce postępu docierają, jak zawsze, ze sporym opóźnieniem. Pozytywiści zaś o niczym innym tak nie marzą jak o przyspieszeniu tego procesu…
Polski pozytywizm to epoka literacka niemająca europejskiego odpowiednika. Czas jej trwania można datować między końcem powstania styczniowego 1863 roku a początkami wieku XX. Szczytowy rozkwit pozytywizmu jako epoki literackiej przypada na lata 1871–1885. W ostatnim piętnastoleciu XIX stulecia współtrwa z epoką Młodej Polski.
Skąd nazwa?
Jej źródło to tytuł najważniejszego dzieła francuskiego filozofa i socjologa Augusta Comte’a – Kurs filozofii pozytywnej. Polscy myśliciele i twórcy epoki uważali bowiem, że w swoich pismach realizują założenia europejskiej filozofii pozytywnej Comte’a i jego kontynuatorów, Milla, Taine’a, Spencera, którzy przymiotnik „pozytywny” odnosili przede wszystkim do teorii stałego – czyli pozytywnego, zmierzającego do doskonałości – rozwoju społecznego.
Najważniejsze centra idei
- Warszawa i Mazowsze
Niekwestionowana stolica pozytywizmu – zwanego zresztą pozytywizmem warszawskim. Tu ukazują się najważniejsze ówczesne czasopisma. Tu też działają grupujący się wokół tych pism najsłynniejsi pisarze i publicyści epoki:- Eliza Orzeszkowa,
- Maria Konopnicka,
- Bolesław Prus,
- Henryk Sienkiewicz,
- Aleksander Świętochowski.
- Kraków
Krąg tak zwanych stańczyków tworzą między innymi Józef Szujski, Stanisław Tarnowski i Stanisław Koźmian – liberalni konserwatyści, głoszący sprzeciw wobec romantyzmu i idei powstania oraz politykę lojalnego umiaru wobec władz zaborczych.
.
Sytuacja na ziemiach polskich
Czasy rozbiorów. Polska wycieńczona po klęsce powstania styczniowego z roku 1863, które nie tylko wykrwawiło naród, lecz także stało się przyczyną wyjątkowych represji ze strony zaborców, nasilającej się rusyfikacji i germanizacji. Sytuacja w każdym zaborze jest nieco odmienna, ale we wszystkich równie niesprzyjająca rozwojowi życia narodowego. Najlepiej pod tym względem dzieje się Polakom w zaborze austriackim, traktowanym przez monarchię austro-węgierską jako prowincja warta eksploatacji gospodarczej, lecz niegroźna z punktu widzenia politycznego: pozwolono w niej zatem na rozwój pewnej autonomii i – ograniczonych – swobód politycznych. W zaborze pruskim od lat siedemdziesiątych trwa tzw. Kulturkampf – akcja mająca na celu ekspansję Niemców na ziemie polskie i stopniowe usunięcie z tego obszaru Polaków. Bezwzględna germanizacja tych ziem ma doprowadzić do całkowitego oczyszczenia ich ze śladów polskości. W zaborze rosyjskim niezwykle intensywnie prowadzona jest rusyfikacja: rosyjski staje się językiem urzędowym, represjom podlega polskie szkolnictwo. Bezpośrednio po powstaniu represje dotykają jego uczestników i ich rodziny: obłożone kontrybucjami bądź konfiskowane są majątki szlacheckie, a ich właściciele zsyłani na Sybir. W efekcie tych działań Polacy czują się upokorzeni i nie widzą przed sobą jasnych perspektyw na przyszłość.
Nowe i modne europejskie koncepcje polityczne, które znalazły wówczas zwolenników także w Polsce
- Socjalizm: równość społeczna i polityczna, zabezpieczenia socjalne dla mas pracujących, demokracja, równość pracy.
- Komunizm, który najszerszy oddźwięk zyskał w wersji głoszonej przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa: powszechna równość, wspólna własność wszelkich dóbr, zanik własności prywatnej; zniesienie pieniądza i systemu rodzinnego; równy podział pracy w społeczeństwie.
- Anarchizm, głoszony między innymi przez Michała Bakunina: podstawowym dobrem jest indywidualna wolność jednostki; należy zburzyć istniejący porządek, znieść państwo i prawo; metody – terroryzm i rewolucja.
- Nacjonalizm: naród najwyższym dobrem, a ten własny jest lepszy od innych, więc powinien dążyć do ekspansji i potęgi.
- Konserwatyzm: przeciwny zmianom i rewolucjom; porządek świata wywodzi z Boskiego ładu; w tradycji, religii, rodzinie widzi podstawy systemu wartości wspólnego wszystkim ludziom.
.
Kalendarz zdarzeń i zjawisk
Historia
- 1861 r.: rozwój konspiracji antyrosyjskiej na terenie Królestwa Polskiego.
- 1863 r.: wybuch powstania styczniowego w Królestwie Polskim i na Litwie.
- 1864 r.: ostateczny upadek powstania i likwidacja autonomii Królestwa. Stracenie Romualda Traugutta na stokach warszawskiej Cytadeli. Wprowadzenie reformy uwłaszczeniowej na terenie Królestwa Polskiego.
- 1865 r.: zakaz nabywania majątków ziemskich przez Polaków na Litwie.
- 1867 r.: autonomia w Galicji.
- 1872 r.: zakaz używania języka polskiego w szkołach pod zaborem rosyjskim.
- 1882 r.: powstanie partii socjalistycznej Proletariat pod przywództwem Ludwika Waryńskiego.
- 1885 r.: proces członków partii Proletariat.
- 1887 r.: zakaz używania języka polskiego w szkołach pod zaborem pruskim
- 1894 r.: powstanie Hakaty w zaborze pruskim.
Kultura
- 1862 r.: otwarcie Szkoły Głównej w Warszawie.
- 1866 r.: powstanie Przeglądu Tygodniowego, głównego organu pozytywistów warszawskich.
- 1869 r.: zamknięcie Szkoły Głównej, zamiast niej zaczyna działać uniwersytet rosyjski.
- 1871 r.: Aleksander Świętochowski publikuje artykuł programowy pt. My i wy.
- 1873 r.: założenie Akademii Umiejętności w Krakowie.
- 1897 r.: początki druku Kronik Tygodniowych – felietonów Bolesława Prusa w Kurierze Warszawskim.
- 1881 r.: zaczyna ukazywać się pismo Prawda założone przez Aleksandra Świętochowskiego.
- 1886 r.: wychodzi pismo Głos.
Polityka
Przed powstaniem styczniowym na ziemiach polskich dominują dwa stronnictwa polityczne:
- Biali
- Bogata szlachta, część zamożnych mieszczan, kler.
- Przeciwnicy powstania narodowego, zwolennicy lojalizmu i „dogadywania się” z zaborcami.
- W sprawach społecznych konserwatyści – przeciwnicy reform społecznych.
- Czerwoni
- Inteligencja, uboższa szlachta, część mieszczaństwa.
- Zwolennicy powstania i otwartej walki z zaborcami.
- W sprawach społecznych radykalni reformatorzy bliscy socjalizmowi – zwolennicy równości społecznej, uwłaszczenia chłopów.
Po powstaniu aktywni są zwolennicy europejskich koncepcji politycznych, socjaliści, nacjonaliści oraz, co w tym wypadku najbardziej interesujące, pozytywiści warszawscy, którzy od białych zaczerpnęli poglądy w kwestii niepodległości, od czerwonych zaś radykalizm społeczny.
.
Prasowa rewolucja
Pozytywizm to epoka gwałtownego rozwoju prasy. Nigdy dotąd nie była ona aż tak ważna dla ogółu życia kulturalnego. Współtworzą ją, jako dziennikarze i felietoniści, najważniejsi pisarze i myśliciele epoki! W niej też publikowana jest w odcinkach większość ówczesnych powieści. Najważniejsze pozytywistyczne pisma to:
- Przegląd Tygodniowy,
- Kurier Codzienny,
- Kurier Warszawski,
- Kurier Poranny,
- Ateneum,
- Niwa.
Od razu skojarz!
Drugie życie pozytywistów, czyli kontynuacje typu społecznika u Stefana Żeromskiego
Stefan Żeromski, wielki pisarz uważany za przedstawiciela następnej epoki, Młodej Polski, podejmował najbardziej palące tematy pozytywizmu. W jego utworach mamy do czynienia z całą galerią pozytywistycznych społeczników, których idealistyczne działania przedstawione są w konfrontacji z ponurą rzeczywistością. Oto niektóre z tych postaci.
- Wytrwała do końca: Stasia Bozowska z Siłaczki, nauczycielka, która przybyła na wieś, by uczyć dzieci. Żyła w skrajnej nędzy, całkowicie podporządkowując swoje potrzeby przykazaniu pracy u podstaw, aż w głodzie i poniżeniu umiera na tyfus.
- Zrezygnował: Paweł Obarecki z Siłaczki, młody lekarz, który przyjechał do małego miasteczka, by leczyć biednych. Nie zniósł jednak biedy i niedostatku – po jakimś czasie zaprzestał darmowego leczenia i wydawania lekarstw, zostając ulubionym lekarzem tamtejszych posiadaczy i wchodząc w coś w rodzaju spółki z miejscowym aptekarzem oszukującym okolicznych chłopów.
- W obliczu ostatecznego wyboru: doktor Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych, młody lekarz, który podjął decyzję o poświęceniu swego życia idei pomocy ubogim i uciśnionym. Pragnął ich leczyć, nie biorąc od nich pieniędzy. Wyśmiany przez kolegów po fachu, lekceważony przez swoich pryncypałów – musiał w końcu zrezygnować także z obiecującej miłości. Wiedział bowiem, że utrzymywanie żony i dzieci zmusiłoby go do zaniechania służby ubogim.
- Społecznik w służbie państwu: Szymon Gajowiec z Przedwiośnia to dawny pozytywistyczny społecznik, który w niepodległej już Polsce rozpoczął działalność polityczną. Wierzył w możliwość poprawienia bytu ubogich i zreformowania stosunków społecznych, uważał się za budowniczego nowej Polski, a zarazem cały czas zmuszany był przez polityczne układy do przyjmowania rozwiązań dalece kompromisowych, by nie rzec – nijakich.
.
Możliwe pytanie:
Jakie miejsce przyznałbyś pozytywizmowi w historii kultury – jak mają się jego założenia do ideałów wcześniejszych epok, a jak ustosunkował się do nich wiek XX?
Odpowiedź:
Polski pozytywizm następuje po natchnionym romantyzmie, ostro sprzeciwia się romantycznemu idealizmowi, przeciwstawiając mu materialistyczną, scjentystyczną wizję świata. Odrzucenie duchowości i metafizyki stawia pozytywizm w rzędzie „epok rozumu”, obok oświecenia i renesansu. Z oświecenia zresztą wywodzi się częściowo pozytywistyczne pojmowanie państwa i obywatelskiej powinności rzetelnego służenia krajowi, a także wiara w możliwości rozumu i ludzkiego poznania naukowego. Źródła polskiego pozytywizmu to filozofia pozytywna w sferze myśli i realizm w sferze technik artystycznych: europejskie zjawiska „nakładające się” na czas trwania romantyzmu – w Polsce zaś kompletnie przez romantyzm wyparte. Po roku 1863, jakby „wyjęte z zamrażarki”, idee te zaczynają cieszyć się wielką popularnością.
Jeśli chodzi o późniejsze losy myśli pozytywistycznej, to przede wszystkim wspomnieć trzeba o losach tak zwanego etosu inteligencji – ta powstała wówczas warstwa społeczna kierowała się, i w pewnym sensie do dziś kieruje, systemem zasad będącym bezpośrednim rozwinięciem pozytywistycznych idei społecznych. W początkach XX wieku i w dwudziestoleciu międzywojennym z dokonań pozytywistów, zwłaszcza w zakresie teorii organicystycznych, czerpali działacze polskiej lewicy inteligenckiej, pionierzy opieki społecznej i twórcy ruchu spółdzielczego, jak Józef Mianowski czy Edward Abramowski. Z kolei w sferze technik artystycznych do pozytywizmu nawiązywał tak zwany realizm socjalistyczny. Za panowania socrealizmu, we wczesnych latach pięćdziesiątych XX wieku, znowu święciła triumfy idea powieści z tezą.
Bohaterowie typowi
W pozytywizmie na dobre zaistniało pojęcie bohatera typowego, czyli postaci odzwierciedlającej pewien charakterystyczny typ społeczny i osobowościowy. Oto niektórzy z tych bohaterów.
- Pozytywistyczny idealista: Joanna Lipska z A… B… C… i Justyna Orzelska z Nad Niemnem Orzeszkowej, Julian Ochocki z Lalki.
- Zepsuty, zblazowany bogacz: Ewelina Krzycka z Dobrej pani i Teofil Różyc z Nad Niemnem Orzeszkowej.
- Wiejski geniusz: bohater tytułowy noweli Prusa Antek, Janko Muzykant z noweli Sienkiewicza.
- Mądry Żyd: Mendel Gdański z utworu Orzeszkowej, Henryk Szlangbaum z Lalki.
Zapamiętaj!
Pozytywizm to nazwa epoki literackiej tylko w Polsce. Na świecie mianem pozytywizmu określa się nurt filozofii europejskiej rozwijający się w drugiej połowie XIX stulecia. Niedopuszczalne jest więc mówienie na przykład o pozytywizmie Zbrodni i kary czy Ojca Goriot!!!
.
Zobacz: