Podaj przykład literackiej realizacji tematu danse macabre w polskim średniowieczu.
Przykładem takim jest utwór z XV wieku anonimowego autora pt. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Uważany jest za arcydzieło polskiej literatury średniowiecznej, zawiera typowy dla epoki wizerunek śmierci (pełen grozy i niepozbawiony komizmu), a ma formę dialogu, który prowadzi uczony mistrz Polikarp ze Śmiercią. Mamy więc dwoje bohaterów – Polikarpa, którzy choć jest „mędrcem wielkim” i „mistrzem wybranym”, i chciał ujrzeć śmierć, to gdy pojawiła mu się w kościele – upadł na twarz z przerażenia i dopiero z czasem odważył się zadawać jej pytania.
Portret Śmierci nakreślony w utworze – to ciekawsza kwestia. Mamy tu do czynienia z personifikacją śmierci, ale otrzymała ona potworną postać. Nie jest to ascetyczna kostucha – szkielet z kosą, który znamy z późniejszych przedstawień. Jest to trup kobiety w stanie rozkładu. Charakterystyka zawarta w utworze poraża naturalizmem: „chuda, blada, żółte lice”, „upadł ci jej koniec nosa”, „z oczu płynie krwawa rosa”, „nie było warg u jej gęby”. Ciało w stanie rozkładu to wyobrażenie charakterystyczne dla wcześniejszego średniowiecza i Europy Zachodniej. Ale wygląd zewnętrzny to jeszcze nie wszystko.
Cechy śmierci – to przesłanie, które pragnie autor przekazać słuchaczom. Mówi to wyraźnie: „okrutność Śmierci poznajcie”. Jaka więc jest? Oto przede wszystkim sprawiedliwa i nieunikniona, dotrze do wszystkich ludzi, bez żadnych wyjątków. Ma nieograniczoną moc. Jest okrutna. Trapi ludzkość w odwecie za grzech pierwszych ludzi, Adama i Ewy. Przy czym – występuje tu Śmierć również w roli sędziego, niejako wyroczni moralnej – bo przywołuje, charakteryzuje i ocenia przedstawicieli różnych stanów. Wytyka im wady, grozi karą i wskazuje powinności – w ten sposób utwór ma także wymiar etyczny. Śmierć jest przy tym… nieco złośliwa, kłótliwa i zarozumiała: oto lubi budzić grozę i trochę naśmiewa się z poczciwego Polikarpa. Są to – przydane postaci nieziemskiej – cechy czysto ludzkie.
Portrety pośrednie
Dzięki wyliczance, którą stosuje Śmierć, aby uświadomić mistrzowi swą potęgę, otrzymujemy świetny obraz społeczeństwa średniowiecznego, jego hierarchii – i przy okazji satyrę na poszczególne stany. Korowód osób jest bogaty – musi taki być, by uwypuklić potęgę śmierci, i by w ten sposób zaprezentować krytykę poszczególnych stanów. Mamy więc niesprawiedliwych sędziów, oszustów – karczmarzy, a nade wszystko fałszywych duchownych i złych mnichów, czyli zbiegów z zakonu. Śmierć obiecuje wszystkim stosowne kary. Tylko dobry człowiek może nie bać się Śmierci – wprawdzie umrze jak inni, ale nie czekają go srogie kary, lecz radość. Jest to realizacja dydaktycznych zamierzeń autora – włączenie w utwór przestrogi dla grzesznych, a pociechy dla cnotliwych ludzi.
Śmierć mówi o „pląsaniu z kosą” – co jest wyraźnym elementem tańca śmierci, który w plastyce objawia się właśnie korowodem reprezentantów różnych stanów i umieszczoną w centrum Śmiercią, zapraszającą ich do tańca.
Zapamiętaj!
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią:
- zawiera wizerunek śmierci według średniowiecznych wyobrażeń,
- dobitnie prezentuje potęgę i egalitaryzm śmierci,
- jest barwnym obrazem społeczeństwa średniowiecznego i jego hierarchicznej struktury,
- jest pouczeniem moralnym, przestrogą przed grzesznym życiem,
- jest satyrą na średniowieczne stany społeczne,
- jest literacką realizacją motywu danse macabre,
- jest zabytkiem polskiej literatury – mimo iż istniał łaciński pierwowzór dzieła, autor polskiej wersji traktował go bardzo swobodnie.
Zobacz:
Danse macabre, co oznacza termin? Podaj przykłady w literaturze średniowiecznej.
Przedstaw wizję śmierci i danse macabre w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Ułóż listę pytań do Śmierci, które nurtują mistrza Polikarpa
Jaki wizerunek śmierci odnajdujemy w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią?
Motyw tańca śmierci (danse macabre) w literaturze i malarstwie.
12. Danse macabre i ars moriendi – przedstaw stosunek człowieka średniowiecza do śmierci
Czym jest motyw danse macabre w literaturze i sztuce średniowiecznej?