KONWENCJA LITERACKA – zespół norm i reguł określający charakter poszczególnych utworów i ich składników. Konwencja – znaczy po prostu umowa – a zatem są to pewne umowne, utrwalone przez lata praktyki, zasady dotyczące literatury, np. schematy niektórych gatunków literackich. Często nowatorstwo twórców polegało na występowaniu przeciwko utartym konwencjom, lecz często również ich niekonwencjonalność stawała się zasadą – przykładem może być Witold Gombrowicz i jego twórczość.
KOSMOGONIA – terminem tym określamy przeróżne obrazy, motywy literackie, mity, całe utwory lub doktryny dotyczące powstania świata (z gr. kosmos = wszechświat; gonos = rodzenie). W procesie poznawania literatury w szkole średniej napotykamy takie utwory, które są przekazem obrazu powstania świata: kosmogonia mitologiczna – mit przedstawiający narodziny świata, Księga Genesis w Biblii (kosmogonia biblijna).
KOSMOPOLITYZM – jest to postawa człowieka głoszącego, że jego ojczyzną jest cały świat, odnoszącego się z podziwem i miłością do wzorów obcych, zagranicznych, a z pogardą do własnej tradycji i kultury swojego narodu. Szczególnie rozpowszechnił się w Polsce doby oświecenia i jako taka postawa był bardzo krytykowany przez myślicieli tej epoki. Zapatrzenie na Zachód (zwłaszcza francuszczyznę) w mowie, strojach i obyczajach wyśmiewał m.in. Ignacy Krasicki Satyry, Mikołaja Doświadcryńskiego przypadki i
Kreować znaczy tworzyć, kreator – to twórca.Termin kreacjonizm funkcjonujący w XX wieku w poezji (kreacjonizm poetycki) niósł postulat, aby „tworzyć” nowy świat w dziełach poetyckich. Wyobraźnia poety ma stwarzać świat od nowa, podobnie malarz kreuje od nowa świat na płótnie, układając go z różnych elementów rzeczywistości – sam jest twórcą, nie musi rzeczywistości istniejącej odtwarzać ani naśladować (porównaj → kubizm).
KRONIKA – opowieść o dziejach przeszłych i współczesnych narodu, państwa, rodu królewskiego itp., jest gatunkiem → historiografii. Najwybitniejszym przykładem kroniki średniowiecznej jest Kronika polska Galla Anonima. Cechą charakterystyczną średniowiecznych kronik jest łączenie wiedzy historycznej z elementami fikcji, podaniami, legendami. Często autorzy kronik byli dalecy od obiektywności (np. tworzyli wychwalające władców panegiryki), łączyli opis faktów z moralizatorskimi komentarzami. Kroniki średniowieczne (także Wincentego Kadłubka, Jana Długosza) chronologicznie przedstawiają dzieje Polski od czasów najdawniejszych i
KRYTYCYZM – jedna z idei i zasad głoszonych w epoce oświecenia, idąca w parze z – racjonalizmem. Krytycyzm odnosił się do starych, tradycyjnych instytucji, do ustaleń nauki a także do nauki Kościoła i życia religijnego. Wyznawcy krytycyzmu głoszą konieczność dociekania racji swoich przekonań, uznając wagę nowych faktów, które mogą zmieniać stare przekonania. Możliwość krytykowania nawet najbardziej uznanych prawd wpłynęła na nazwę tego założenia.
KUBIZM – jeden z nowych kierunków w sztuce XX wieku, utworzony przez Pablo Picassa. Kub – znaczy sześcian, kostka. Kubizm preferuje metodę sprowadzenia naturalnych kształtów do form geometrycznych i dążenie do abstrakcji geometrycznej. To ten kierunek przedstawi na płótnie człowieka złożonego z trójkątów, kół i kwadratów, w celu takim, aby wyjść poza zwykłą obserwację modelu, ująć go w innych kategoriach. Słynny obraz Pablo Picassa, przykład kubizmu to Panny z Awinionu.
KWESTIA HOMERYCKA – tak nazywa się spór uczonych, toczony przez stulecia, a dotyczący autorstwa Iliady i Odysei. W XVII w. zakwestionowano istnienie Homera, a powstała hipoteza, iż oba eposy są wytworem wędrownych śpiewaków, później, że był to „przekaz ustny” spisany dopiero w VI wieku p.n.e., a w XIX wieku uczeni spierali się czy oba eposy napisał jeden twórca, czy miały one różnych autorów. Starożytni byli pewni co do istnienia Homera
LATYNIZM – wyraz, zwrot, zdanie,przysłowie pochodzące z łaciny, a wprowadzone do innego języka lub do tekstu powieści. Przykładem może być Trylogia Henryka Sienkiewicza – w celach artystycznych autor wprowadza tam wiele łacińskich wtrętów – latynizmów (porównaj → makaronizm). Przykładem latynizmu mogą być zwroty: qui pro quo, nomen omen, itp.
LIBERTYNIZM – początkowo (w XVII w.) był to ruch dążący do wolności, oswobodzenia umysłu od więzów tradycji, uprzedzeń, schematów – stąd nazwa, bo: liberalis = wolnościowy. Wśród wielu założeń libertyni głosili także, choć nie przede wszystkim, ideały epikurejskie. Tymczasem w XVIII w. „libertynizm” stał się potocznym i bardzo negatywnym określeniem. Libertyn był to człowiek pozbawiony zasad moralnych, głoszący pogardę wobec świata i nauki Kościoła, szydzący ze wszelkich świętości, uczestniczący w
LINGWIZM – lingwizm lub poezja lingwistyczna, z tymi terminami spotykamy się analizując dorobek polskiej poezji powojennej. Jest to istotna we współczesnej poezji orientacja, ukształtowana na przełomie lat 50.i 60.. Tworzą ją: Miron Białoszewski, Tymoteusz Karpowicz, Zbigniew Bieńkowski, Edward Balcerzan. Główne założenie tych twórców, dotyczące poezji, polega na dążeniu do wykorzystania możliwości języka (lingua – język), gry językowej, operowania szablonami mowy i językiem potocznym. Dobrym przykładem jest tytuł wiersza Mirona Białoszewskiego
LIRYZM WIZUALNY – występuje wówczas, gdy wiersz oddziałuje na odbiorcę swoim kształtem, można powiedzieć „wyglądem zewnętrznym”. Liryzm wizualny stosowali poeci awangardy XX w. we Francji (Apollinaire), nadając utworom kształt np. automobilu, mandoliny, fontanny. Taki wiersz działał nie tylko słowem, dźwiękiem, lecz także obrazem – czyli wizualnie.
LITERATURA FAKTU – dział literatury współczesnej, który obejmuje gatunki, będące dokumentem wydarzeń historycznych, tematem swoim dotyczące faktów. Do literatury faktu należą „czyste” dokumenty, takie jak reportaż, wywiad, relacja, mogą to być także formy częściowo beletryzowane np. powieść autobiograficzna, pamiętnik, oparte na przeżyciach lub badaniach opowiadania itp. Są zatem literaturą faktu Medaliony Zofii Nałkowskiej, Inny świat Gustawa Herlinga–Grudzińskiego, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.
LITERATURA ŁAGROWA – terminem tym określa się literaturę wyrosłą z doświadczeń obozowych, zwłaszcza tę dotyczącą obozów sowieckich (rosyjski łagier – obóz). Powieści i opowiadania dotyczące „obozów pracy” tworzonych przez władze radzieckie, w naszej literaturze znane i „jawne” są od niedawna. Głośne utwory to: Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Na nieludzkiej ziemi i Wspomnienia starobielskie Józefa Czapskiego, W domu niewoli Beaty Obertyńskiej. Słynne są także utwory pisarza rosyjskiego Aleksandra Sołżenicyna Archipelag Gułag
LITERATURA ZAANGAŻOWANA – koncepcja tej literatury ma w zamyśle wpływ artystów na rzeczywistość i dzieje naszej planety, pisarz bowiem – i każdy artysta – jest odpowiedzialny za losy świata: „Nikt nie może być wobec spraw społecznych obojętny a pisarz szczególnie. Stąd tworzona literatura musi być zaangażowana w sprawy otaczającej ją rzeczywistości, podejmować aktualne tematy i reprezentować określone stanowisko. W różnych krajach różne okresy obfitowały w tę literaturę, w Polsce np.
LUDOMANIA – (chłopomania) – jest to zjawisko w literaturze Młodej Polski, polegające na modzie na podejmowanie tematu chłopstwa i wsi polskiej, zachwycanie się kolorytem, zwyczajami, strojami ludu. Widać to bardzo wyraźnie w Chłopach Władysława Reymonta, w Weselu Stanisława Wyspiańskiego a także w poezji tej epoki, np. Jana Kasprowicza Z chałupy, Leopolda Staffa Pokój wsi.
LUDOWOŚĆ – cecha typowa dla literatury epoki romantyzmu, lecz również postulowana w programach literackich epok późniejszych. Ludowość literatury polega na: zwrocie do motywów ludowych – np. tematy utworów zaczerpnięte są z ludowych opowiadań, wykorzystaniu i propagowaniu ludowych gatunków literackich – np. ballada, ukazywaniu świata oczami bohatera ludowego, czyli np. interpretowanie zjawisk wg wierzeń ludowych i ludowej moralności.
LUTERANIZM – odłam religijny, który powstał w wyniku reformacji w dobie renesansu, obok → anglikanizmu, → kalwinizmu itd. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy tego nurtu Marcina Lutra, a rozpowszechnił się luteranizm szczególnie na terenie Niemiec. Podstawowym założeniem było przekonanie, że do zbawienia człowieka potrzebne są wiara i łaska wsparte ewangelią, a nie dobre uczynki i odpusty. Istotne jest założenie dotyczące Biblii, luteranie głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć na języki
MAKARONIZM – (porównaj → latynizm) polega na używaniu w toku mowy, prowadzonej w języku rodzimym, wtrętów obcych – łacińskich, francuskich, włoskich. Szczególny nadmiar obcych „ozdobników” zaatakował polszczyznę w dobie baroku i oświecenia, stąd słowo „makaronizm” odbieramy negatywnie, jako błąd, rzecz zbędną.
MAKIAWELIZM – doktryna filozoficzna dotycząca dyplomacji, sposobu prowadzenia walki, rządzenia krajem, wymyślona w XVI w. przez Włocha o nazwisku Niccolò Machiavelli, a zamieszczona w jego słynnym utworze pt. Książę. Jest to doktryna dosyć kontrowersyjna, bo opiera się o zasadę: „cel uświęca środki”, w takim rozumieniu, że dobro państwa jest dobrem najwyższym i dla idei państwa można posługiwać się wszystkimi, również nieetycznymi środkami. Morderstwo, oszustwo, podstęp, chytrość są dozwolone, jeśli ich