Cudze myśli, poglądy możemy przytaczać w dwojaki sposób. Najczęściej czynimy to dosłownie (najłatwiej!), wplatając przytoczenia cudzych słów w naszą zwykłą, potoczną mowę. Czyjąś wypowiedź możemy też omówić, przekazać w formie sprawozdawczej, pośredniej.
Czy zmiana formy zdania jest ważna? Tak! Aby się o tym przekonać, wystarczy porównać poniższe przykłady:
Przykład (A)
„Nie odrobiłeś lekcji!” – krzyknęła ze zdenerwowaniem matka Pawła.
Przykład (B)
Zdenerwowana matka Pawła krzyknęła, że syn nie odrobił lekcji.
Przykład (A) pierwszy (mowa niezależna) – zawiera cały wybuch zdziwienia, gniewu, oddaje emocje osoby mówiącej. Gdybyśmy chcieli określić cechy tej wypowiedzi, powiedzielibyśmy, że jest wyrazista, bezpośrednia, żywa.
Przykład (B). Wypowiedź ma tu charakter bardziej informacyjny, suchy. Nie pokazuje nam bezpośrednio ani osobowości mówiącego, ani jego temperamentu, czy zaangażowania. Dlatego ta druga wypowiedź nosi nazwę mowy zależnej.
Reasumując:
- Mowa niezależna to bezpośrednie przytoczenie cudzej wypowiedzi.
- Mowa zależna – to jej sprawozdawcze omówienie.
Mowa niezależna
Najczęściej możemy ją spotkać w utworach literackich. Przypomnijmy znaną bajkę Krasickiego: Ptaszki w klatce
„Czegoż płaczesz? – staremu mówił czyżyk młody –
Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody”.
„Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę;
Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę”.
Autor wplata w tok opowiadania słowa czyżyków w mowie niezależnej (cytaty). Pozostałe, specjalnie zaznaczone fragmenty – to zdania wyjaśniające. Potrzebne do tego, by owe cytaty wprowadzić. Tego typu zdania wprowadzające (określające kto i do kogo mówi) możemy umieszczać na końcu przytoczenia, w środku albo na początku, np. Filutek spytał: „Czemu się śmiejesz?”. Zauważ, że mowa niezależna jest bardziej wiarygodna dla odbiorcy (który chce się czegoś dowiedzieć). Dlaczego? Podaje wiernie czyjeś słowa, ukazuje tym samym charakterystyczne cechy języka, stylu rozmówcy. Na jej podstawie możemy nawet poznać przynależność środowiskową rozmówcy (np. wypowiedzi w dialektach, gwara).
Jak wprowadzić cytat?
Bywa, że w trakcie pisania pracy chcesz wykorzystać jakąś mądrą sentencję, posłużyć się fragmentem dzieła. Dziełko tkwi sobie spokojnie na półce, Ty natomiast zastanawiasz się, jak ten cytat wpleść w tok swojego wypracowania. Wbrew pozorom, to zadanie niełatwe! A rzecz ważna, bowiem dobrze wybrane i przytoczone cytaty sprawiają, że wypracowanie nabiera rumieńców, staje się ciekawsze (szczególnie w przypadku rozprawki czy charakterystyki postaci). Oto kilka wariantów:
- A teraz oddajmy głos autorowi: „….”
- Autor (poeta, pisarz – do wyboru) w słowach: „….” zawarł (ewentualnie – przedstawił problem)…
- Słowa: „…..” świadczą o (albo: przypominają, wyjaśniają)
- Niech moim najważniejszym argumentem będą słowa poety: „….”
- Czyż słowa: „….” nie potwierdzają najlepiej mojej tezy?
Zamiana mowy niezależnej na zależną
Żeby przekształcić zdanie w mowie niezależnej na zależną trzeba nasz cytat uzależnić składniowo od zdania nadrzędnego.
Jak to wykonać?
- Babcia powiedziała mi: „Nie skracaj włosów przed egzaminem, bo ci się rozum skróci”.
- Babcia powiedziała mi, żebym nie skracała włosów przed egzaminem, bo skrócę sobie rozum.
Albo
- Piotr zapytał mnie: „Czy będziesz jutro w domu?”
- Piotr zapytał mnie, czy będę jutro w domu.
Jak widzisz, zdanie w mowie niezależnej (cytat) nie jest związane składniowo ze zdaniem wprowadzającym przytoczenie. Dopiero przy zamianie takie zdanie staje się zależne i przybiera formę zdania podrzędnego dopełnieniowego.
Oczywiście w mowie zależnej opuszczamy te elementy, które nadałyby wypowiedzi ton emocjonalny, np. wykrzykniki. Pomijamy też cechy gwarowe czy naleciałości żargonowe osoby, której wypowiedx omawiamy. Jeśli chcesz zmienić mowę niezależną na zależną, powinieneś zapamiętać kilka reguł:
- Zdaniu oznajmującemu w mowie niezależnej odpowiada w mowie zależnej zdanie podrzędne dopełnieniowe, zaczynające się przeważnie od spójnika „że”
Przykład:
Matka powiedziała im: „Jutro wyruszycie w góry”.
Matka powiedziała im, że jutro wyruszą w góry.
- Zdaniu pytającemu w mowie niezależnej, rozpoczynającemu się od zaimka pytającego – odpowiada w mowie niezależnej zdanie podrzędne dopełnieniowe z tym samym zaimkiem:
Przykład:
Monika spytała mnie: „Kiedy pójdziemy do cioci?”
Monika spytała mnie, kiedy pójdziemy do cioci.
- Zdaniu pytającemu, które nie rozpoczyna się od zaimka pytającego – odpowiada w mowie zależnej zdanie podrzędne, zaczynające się od partykuły pytającej „czy”
Przykład:
Grażyna spytała: „Czy przyjdziesz do mnie jutro?”
Grażyna spytała mnie, czy przyjdę do niej jutro.
- Zdaniu rozkazującemu w mowie niezależnej odpowiada tu zdanie dopełnieniowe, rozpoczynające się od spójników: „żeby”, „aby”, „ażeby”, „by”.
Przykład:
Julek powiedział Beacie: „Posprzątaj mój pokój!”
Julek powiedział Beacie, żeby posprzątała jego pokój.
Mowa pozornie zależna
Ten typ mowy jest czymś pośrednim między mową niezależną a zależną. Nie ma tu np. zaimków ja, ty, on, my, wy ani czasowników, występujących w pierwszej osobie – czym różni się ona od mowy niezależnej. Nie ma też formy zdania podrzędnego, charakterystycznej dla mowy zależnej. Kiedy ją stosujemy? W literaturze – przy opisie rozmyślań, odczuć, przeżyć bohatera, bowiem pozwala na zamaskowanie narratora, wyeliminowanie bezpośrednich komentarzy czy ocen. Przeanalizuj przykład – fragment Pana Tadeusza (mowę pozornie zależną zaznaczyliśmy):
Tylko kapral Dobrzyński Sak ani kapeli
Nie słucha, ani tańczy, ani się weseli,
Ręce w tył założywszy stoi zły, ponury,
Wspomina swe dawniejsze do Zosi konkury:
Jak lubił dla niej nosić kwiaty, pleść koszyczki,
Wybierać gniazda ptasie, robić zauszniczki.
Niewdzięczna! chociaż tyle pięknych darów strwonił,
Choć przed nim uciekała, choć mu ojciec bronił!
On jeszcze! ile razy na parkanie siadał,
By ją dojrzeć przez okna; w konopie się wkradał,
Yeby patrzeć, jak ona pleła swe ogródki,
Rwała ogórki albo karmiła kogutki.
Niewdzięczna! Spuścił głowę i na koniec świsnął Mazurka;
Bogactwo konstrukcji składniowych
Pamiętajmy, że ta sama treść może być przekazywana za pomocą różnych środków językowych, dzięki którym unikamy zbędnych stylistycznych powtórzeń. Spróbuj zbudować kilka różnych zdań (konstrukcji składniowych), które przekazywałyby nieco inaczej informacje, zawarte w poniższych zdaniach:
Spacerowałem po Warszawie. Oglądałem wystawy sklepów.
Możesz dodawać do naszego tekstu barwne przydawki i co tylko chcesz (byle tekst zachował ten sam sens). A oto kilka możliwych wariantów zmian:
- Spacerowałem po Warszawie i oglądałem wystawy sklepów.
- W czasie długiego spaceru po Warszawie oglądałem wspaniałe wystawy sklepów.
- Kiedy spacerowałem po Warszawie, oglądałem cudowne wystawy sklepów.
- Spacerując po Warszawie, oglądałem ciekawe wystawy sklepów.
- Spacerowałem po Warszawie, oglądając wystawy sklepów.
Zauważcie, że każde ze zdań informuje nas o dwóch wydarzeniach, które dzieją się jednocześnie (spacer i oglądanie). Jednak owa „jednoczesność” za każdy razem została wyrażona inaczej. Za pomocą
- zdań współrzędnych (1),
- zdania pojedynczego z okolicznikiem czasu (2),
- zdania złożonego z podrzędnym okolicznikowym czasu (3),
- ze zdań podrzędnie złożonych z imiesłowowymi równoważnikami zdań okolicznikowych (4, 5).
Konstrukcje mają wpływ na nasze rozumienie danej wypowiedzi, np. więź czasowa między wydarzeniami jest silniejsza w zdaniach złożonych podrzędnie okolicznikowo. Przyjrzyj się jeszcze jednemu przykładowi:
Wróciłem do domu. Zacząłem odrabiać lekcje.
- Wróciłem do domu i zacząłem odrabiać lekcje.
- Po powrocie do domu zacząłem odrabiać lekcje.
- Gdy wróciłem do domu, zacząłem odrabiać lekcje.
- Wróciwszy do domu, zacząłem odrabiać lekcje.
Niektóre zdania brzmią, co prawda, trochę sztucznie, ale – jakie otwierają przed nami możliwości! I ostatni przykład:
Odpowiadałem słabo. Byłem zdenerwowany.
- Odpowiadałem słabo, bowiem byłem zdenerwowany.
- Ponieważ byłem bardzo zdenerwowany, odpowiadałem słabo.
- Z powodu nadmiernego zdenerwowania odpowiadałem bardzo słabo.
- Byłem bardzo zdenerwowany, więc odpowiadałem słabo.
Wymienione zdania mają treść podobną. Posługując się różnymi środkami składniowymi uwydatniamy przyczynę albo skutek. Służą do tego różne spójniki (bowiem, ponieważ, więc).
Ważne, że niektóre konstrukcje składniowe przydają się bardziej w sytuacjach urzędowych (kiedy na przykład mamy pisać podanie, zawiadomienie), inne zaś – pasują tylko do stylu książkowego czy publicystycznego (albo naukowego).
- Inaczej brzmi informacja np. Zabrania się wchodzenia do biblioteki z dużymi torbami!
- Inaczej odbieramy zdanie typu: Przed wejściem do naszej biblioteki powieś swoją torbę na wieszaku.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/bez-kategorii/c337-angielski/c357-gramatyka/grammar-in-practice/mowa-zalezna-2