Iliada
Kto jest autorem Iliady?
Homer – pierwszy epik naszej kultury. Żył na przełomie IX i VIII w. p.n.e. Pochodzenie i biografia Homera owiane są tajemnicą, pewne jest tylko imię. Najprawdopodobniej pochodził z greckiej wyspy Chios. Imię Homer oznacza ślepca, co dało podstawę do podań, że twórca był niewidomy. Kwestionowano jego istnienie i fakt, czy napisał dwa obszerne utwory epickie: Iliadę i Odyseję, lecz badania potwierdzają fakt, iż oba wielkie eposy są dziełem jednego człowieka.
Jaki to gatunek?
Epos. Najważniejszy gatunek epiki do czasu, gdy wyparła go powieść – czyli do około XVII wieku. Utwór długi, poważny, pokazujący dzieje bohaterów na tle przełomowych wydarzeń danej społeczności.
Z jakim mitem związany jest epos? O jakich wydarzeniach opowiada?
Z mitem o jabłku niezgody. Eris – bogini niezgody – rzuciła na stół owoc z napisem „Dla najpiękniejszej”. Trzy boginie: Hera, Atena i Afrodyta poprosiły Parysa o rozstrzygnięcie sporu, której z nich należy to jabłko przyznać. Parys wybrał Afrodytę, gdyż bogini obiecała mu najpiękniejszą na ziemi kobietę – Helenę. W konsekwencji Afrodyta pomogła Parysowi porwać Helenę do Troi (Parys był synem króla Troi – Priama), a Achajowie pod wodzą Menelaosa, męża Heleny, zaatakowali miasto. Tak rozpoczęła się słynna wojna trojańska, która jest tematem Iliady – czyli pieśni o Ilionie (tzn. o Troi). Wojna trwała 10 lat, a Iliada opisuje 49 dni ostatniego roku.
Dlaczego zaczęto wątpić, czy Homer jest na pewno autorem obu eposów?
Ponieważ:
- istnieją różnice w sposobie pojmowania i opisywania rzeczywistości między Iliadą a Odyseją:
- zupełnie różne jest zobrazowanie postaci Odysa – jednego z głównych bohaterów obu utworów (jego charakteru, poglądów, poczynań i wypowiedzi),
- drobne, choć wyraźne odmienności w strukturze tzw. porównań homeryckich – jednego z najbardziej charakterystycznych elementów twórczości Homera.
Kiedy powstała Iliada?
W VIII wieku przed naszą erą. Początkowo była dziełem przekazywanym ustnie – Homer był śpiewakiem (aojdem) – nie zapisywał swoich pieśni. Uczynili to dopiero potomni.
Uwaga!
Homer w Iliadzie nie opiewa swoich czasów, lecz dość odległą przeszłość! Wojna trojańska miała miejsce około XIII w. p.n.e., czyli była dla Homera zdarzeniem sprzed czterystu lat… Epos tłumaczyło wielu różnych tłumaczy – wierszem i prozą.
Co mówi tytuł?
Jest nieco mylący. Pochodzi od słowa Ilion (Troja), oznacza opowieść o Troi.
Sugeruje, że utwór odtwarza przebieg całej wojny trojańskiej, która trwała 10 lat. Tymczasem mamy tu do czynienia z fabułą dotyczącą jedynie epizodu z ostatniego roku tej wojny. Iliada jest opowieścią o gniewie Achillesa („Gniew, bogini, opiewaj Achilla” – tak rozpoczyna się utwór. Bardziej pasowałby tutaj tytuł Achilleida, bo Achilles jest centralną postacią eposu.
Co się dzieje w Iliadzie?
Homer pisze tylko o 49 dniach ostatniego roku wojny trojańskiej! Przebieg zdarzeń jest następujący. Trwa ostatni rok wojny – Achajowie (zgromadzone przeciw Trojańczykom siły) wciąż oblegają miasto. Agamemnon, jeden z greckich wodzów, pozwala sobie na zatarg z greckim wodzem Achillesem, odbiera mu brankę – piękną Bryzeidę. Achilles wpada w gniew i zabiera swoje wojska z pola bitwy. Troja zaczyna zwyciężać. Z ręki Hektora – księcia trojańskiego – ginie Patroklos, najbliższy przyjaciel Achillesa, co tak denerwuje wodza, że… powraca do walki. Wzywa do pojedynku Hektora – i zabija go. Zwłoki Hektora zostają zbezczeszczone, ale na prośbę zbolałego ojca – króla Priama – Achilles w końcu je oddaje.
Całość dzieła zamyka opis pogrzebu Hektora. Obok głównego motywu – gniewu Achillesa – wprowadza poeta wiele epizodów: sceny z życia Trojan, obrazy z życia obozowego Greków, opisy walk, sceny z życia bogów, których ingerencja w sprawy bohaterów stanowi jeden z wątków eposu.
Główne wydarzenia to:
- spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę,
- powrót Achillesa na pole walki po śmierci przyjaciela Patroklosa, którego zabił Hektor,
- pojedynek Achillesa z Hektorem (drugim synem Priama).
O kogo toczy się wojna?
O Helenę, żonę Menelaosa, porwaną przez królewicza Troi, Parysa. Helena to najpiękniejsza kobieta świata – której uczucie otrzymał królewicz w darze od Afrodyty (w podzięce za rozstrzygnięcie sporu o to, kto jest najpiękniejszą boginią – na korzyść bogini miłości).
Faktem jednak pozostaje, że porwał Helenę z domu męża, łamiąc wszelkie zasady.
Kto przeciw komu walczy? Którzy bogowie kogo wspierają?
Po stronie Troi stoją: król Priam, władca Troi, jego synowie królewicze Parys i Hektor. Żoną Hektora jest Andromacha. Zagładę Troi przepowiada córka Priama, Kasandra. Troi sprzyjają Afrodyta i Apollo.
Do Achajów najeżdżających Troję należą m.in.: Menelaos (mąż Heleny upominający się o swą porwaną żonę), Agamemnon, Achilles (znany ze swej siły i urody), Odyseusz (znany ze swej przebiegłości i mądrości, późniejszy bohater Odysei).
Sprzyjają im bogowie: Atena, Zeus, Hera.
Jaką wartość ma dla współczesnych Iliada?
Jest wspaniałym zabytkiem literackim i zabytkiem kultury, klasycznym przykładem eposu, z którego czerpali twórcy kolejnych wieków, także dokumentem swoich czasów i światopoglądu ludzi. Przede wszystkim jednak to dzieło niesie pewne wartości moralne, jest wciąż aktualne w swym przesłaniu etycznym.
Dlaczego możemy mówić o humanistycznym wymiarze tego eposu?
Humanistyczny wymiar Iliady polega na tym, że człowiek jest najwyższą wartością. Sugeruje się, że w imię człowieczeństwa można porozumieć się nawet z wrogiem, należy wybaczyć.
Jakie wartości etyczne utrwalono w Iliadzie?
Wiele scen cierpienia i śmierci ukazuje zło wojny! Przeciwnicy wojenni nie żywią jednak do siebie nienawiści, w końcu wyrzekają się jej, czego dowodem jest decyzja Achillesa dotycząca zwłok Hektora. Początkowo okrutny wobec wroga, prezentuje maksymalnie niehumanitarną postawę. Jednak pod wpływem wzruszenia i wspomnienia własnego ojca, czyni gest wspaniałomyślności wobec błagającego go o wydanie ciała syna starego króla Priama. Homer zatem wskazuje, że gniew i nienawiść nie są wartościami godnymi człowieka. Propagowana jest postawa współczucia, litości. Iliada utrwala też takie uczucia, jak – wierność w przyjaźni (Achilles i Patroklos), honor, odwaga, szczerość, miłość (Hektor i Andromacha, Parys i Helena).
Dlaczego mówimy, że Iliada jest wzorcem gatunkowym?
Jest to wzorzec eposu. Na długie wieki stanie się on obowiązujący. Kontynuatorzy, wierni ustaleniom Homera, zaczynać będą swe eposy od inwokacji, rozbudowywać rozlewne opisy, pracować nad ekspresją scen batalistycznych, układać kunsztowne porównania homeryckie.
Epos to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to długi utwór, napisany wierszem, który opiewa dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. Opiewa – bo narrator używa odpowiedniego, wysokiego stylu, by zrelacjonować potomnym wielkie, jego zdaniem, wydarzenia. Postacie też nie mogą być przypadkowe albo pochodzić z ludu – to wodzowie, herosi i bogowie. Dlatego można też spotkać nazwę gatunku – wiersz albo poemat bohaterski, heroiczny.W przypadku Iliady tłem fabuły jest wojna trojańska, natomiast bohaterowie legendarni to np. Achilles, Agamemnon, Parys, Helena, a także bogowie greccy. Źródłem eposu są mity i podania, Iliada np. wywodzi się z mitu o jabłku niezgody.
W jaki sposób pokazano grecki świat?
Realizm szczegółu sprawia, że tekst staje się fotografią dawnego świata. Najczęściej przywoływanym przykładem realizmu szczegółu jest opis tarczy Achillesa, bo ozdabiają ją obrazy wojny i pokoju – na przykład żniw.
Utrwalono też ważne obyczaje. Jak ważny był obowiązek gościnności – widzimy po skutkach czynu Parysa, który pogwałcił gościnność domu Menelaosa i porwał Helenę. Poznajemy też broń i jadło wojowników, ich obyczaje i wartości.
Wartości są, o dziwo, uniwersalne, Grecy cenili takie jak my dziś.
Jakie są najważniejsze fragmenty Iliady?
- Inwokacja – czyli zwrot poety do bóstwa, z prośbą o pomoc w tworzeniu, o natchnienie. Tylko tu ujawnia się autor i tak już będzie w eposach. „Gniew, bogini o, opiewaj Achilla, syna Peleusa” – tak zaczyna się Iliada. Homer zdradza temat i głównego bohatera (Achillesa) swojego poematu i zwraca się do muzy o pomoc w tworzeniu.
- Opis tarczy Achillesa – obrazujący świat Homera i wcześniejszych epok. Znajdziemy tu obrazki z prac w polu, sceny obyczajowe z codziennego życia ludzi. Jak kadry filmu powiedzielibyśmy dziś – układa się rzeźbiarska relacja z tamtych czasów. Ten fragment tekstu jest podręcznikowym przykładem realizmu szczegółu – cechy typowej dla eposu.
- Pojedynek Achillesa z Hektorem – jest znakomitym przykładem sceny batalistycznej – eposy wszystkich epok będą próbowały go naśladować. Opis pojedynku dobrze obrazuje homerowy styl – epitety, patos, otwiera go podręcznikowy przykład porównania homeryckiego.
- Rozstanie Hektora z Andromachą – to rozstanie kochających się ludzi, którzy wiedzą, że widzą się po raz ostatni. Hektor pożegna żonę i syna i podąży, by walczyć o przegraną sprawę. Taka jest jego powinność, tak każe mu honor. Ta scena staje się literackim prototypem – bohatera żegnającego się z ukochaną, wyruszającego np. na wojnę, w obronie kraju, w imię obowiązku…
- Rozmowa Priama z Achillesem – spotykają się ojciec i syn, który stracił już ojca. Porozumieją się – choć Achilles jest bardzo wrogo nastawiony. Stracił w tej rozgrywce człowieka, którego kochał – Patroklosa. Choć zaczęło się od zemsty – jednak zwycięży ludzkie uczucie zrozumienia i współczucia – zwycięzca odstąpi od swych praw.
- Pogrzeb Hektora – chyba właśnie w tym momencie, kiedy Homer opisał pogrzeb Hektora – zaistniał w literaturze patos. To pierwszy opisany tak wzniośle pochówek bohatera.
- Z równym patosem opisywać będą pogrzeby bohaterów twórcy późniejszych wieków – np. Henryk Sienkiewicz pogrzeb pana Michała – „Hektora Kamienieckiego” w Panu Wołodyjowskim czy Cyprian Kamil Norwid pogrzeb Józefa Bema w Bema pamięci żałobnym-rapsodzie.
Jakie są cechy gatunkowe eposu?
- Obecność inwokacji – czyli rozbudowanej apostrofy umieszczonej na początku utworu, skierowanej do bóstwa, zawiera prośbę o pomoc w tworzeniu dzieła. W Iliadzie autor zwraca się do muzy, która poddaje pieśń śpiewakom:
Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peleusa,
Zgubę niosący i klęski nieprzeliczone Achajom,
Co do Hadesu tak wiele dusz bohaterów potężnych
Strącił, a ciała ich wydał na pastwę sępom drapieżnym.
- Równoległość dwóch płaszczyzn: świata bogów i świata ludzi.
W Iliadzie fabuła przebiega w świecie bogów (bogowie także walczą po dwóch stronach wojny trojańskiej, np. Atena decyduje o zwycięstwie Achillesa nad Hektorem) oraz w świecie ludzi i ludzkich uczuć – dowodem jest np. miłość Parysa do Heleny.
- Narrator jest obiektywny, ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest już zdystansowany wobec wydarzeń, wszechstronny, wszystkowiedzący.
- Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków, co widać wyraźnie w sposobie opisu walczących w pojedynku Achillesa i Hektora.
- Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółu) – wspaniałym przykładem realizacji tego punktu jest opis tarczy Achillesa. Homer przedstawia nie tylko kolejne działania jej twórcy – Hefajstosa, lecz również sceny przedstawione na płaskorzeźbie. Są one opisane tak, że można je z łatwością odtworzyć. Jest to dziesięć scen – obrazów z życia. Znajdujemy tu wyobrażenie ziemi, nieba, morza, dwóch miast i życia w nich – śluby, uczty, waśnie handlarzy itp.
- Obecność epitetów stałych
Epitet taki służył pokazaniu kunsztu stylistycznego, umiejętności niezwyczajnego, bogatego i plastycznego wysłowienia. Homer nadawał przydomki będące właśnie takimi epitetami, np.:- Achilles prędkonogi
- Apollo srebnołuki
- Apollo dalekocelny
- Zeus gromowładny
- Hera wolooka
- Wiersz bohaterski – Iliada napisana jest wierszem bohaterskim, tak zwanym heksametrem. Miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr. Heksametr to wers, który składa się z sześciu (heks = 6) stóp metrycznych: daktyli lub spondejów.
- Opisy scen batalistycznych – sceną taką jest np. pojedynek Hektora z Achillesem, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy.
- Obecność porównań homeryckich – są to porównania, którego drugi człon jest tak rozbudowany, że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę. Przykładem może być porównanie walczących (Achillesa i Hektora) do orła i gołębicy, umieszczone w pieśni 22. pt. Pojedynek.
- Epizodyczność akcji – epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, niezwiązanego bezpośrednio z fabułą. Przykładem może być dokładny opis tarczy Achillesa.
Czy Troja istniała naprawdę?
Istniała Troja, rozegrała się także wojna trojańska – taki jest werdykt współczesnej archeologii.
Słynnym odkrywcą miasta był Niemiec Henrich Schliemann, a trzeba wiedzieć, że dzieła Homera były dla niego przewodnikiem, w który głęboko wierzył! Odkrył kulturę mykeńską – a w tej właśnie miała się rozegrać owa wojna – ostatnie wielkie wydarzenie epoki. Schielmann szukał tej Homerowej, prawdziwej Troi, gdyż niszczona i odbudowywana miała wiele wcieleń, które archeolodzy po prostu numerowali. Po wielu pomyłkach ustalono, że to Troja VI – i można dziś obejrzeć jej ruiny.
To jest rodem z Iliady!
- Kasandryczne wieści – przerażające, zwiastujące zagładę… Ale też – informacje, w które trudno uwierzyć – Kasandrze, choć miała dar widzenia przyszłości, nie wierzył nikt, gdy przepowiadała klęskę Troi. Uważano ją za obłąkaną.
- Pięta Achillesa – czyli słaby punkt, słaba strona człowieka. U Achillesa takim słabym punktem była pięta. Dlaczego? Matka, bogini, która chciała, by uzyskał nieśmiertelność, kąpała go w czarodziejskiej rzece, w czasie tych kąpieli trzymała jednak syna za piętę i ten punkt jego ciała pozostał wrażliwy na strzały… Ugodzony śmiertelnie w to miejsce, zginął.
Zobacz:
Jakie jest przesłanie Iliady i jakie są jej najważniejsze wartości?