Kim jest autor książki?

To Aleksander Kamiński (1903–1978) – pseudonimy: Bambaju, Juliusz Górecki, Kamyk; wybitny działacz harcerski. W czasie wojny był jednym z organizatorów Szarych Szeregów. Stał też na czele Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” (od grudnia 1940 do lipca 1944) – tam właśnie poznał się z Zośką, Rudym i Alkiem! Po wojnie był wiceprzewodniczącym ZHP, pracował jako wykładowca akademicki. Jest również autorem książek – Antek Cwaniak, Andrzej Małkowski, Zośka i Parasol.

Jak powstała ta książka? Skąd tytuł?

Z genezą Kamieni na szaniec związane są prawdziwe wydarzenia z czasu II wojny światowej wraz ze słynną akcją pod Arsenałem (26 marca 1943 roku – może znacie film pod tym tytułem, nakręcony na motywach tych wydarzeń). Wtedy to odbito jednego z bohaterów polskiego podziemia, Rudego, aresztowanego wcześniej przez gestapo, podczas przewożenia go z alei Szucha do więzienia na Pawiaku. Ale Rudego nie udało się go już ocalić – ranny i wycieńczony zmarł 30 marca 1943 roku. W tym samym dniu umarł Alek, ranny w brzuch podczas akcji.

Relację o tych wydarzeniach Kamiński (nazywany też Kamykiem) zebrał od bezpośrednich uczestników akcji, a przede wszystkim od dowodzącego nią – Stanisława Broniewskiego „Orszy” (który zmarł stosunkowo niedawno – 30 grudnia 2000 roku w Warszawie – był naczelnikiem Szarych Szeregów).

Relacje uczestników były bezpośrednim czynnikiem, który wpłynął na Kamińskiego.

Ale niejedynym… Zośka, jeden z uczestników akcji, długo nie mógł się otrząsnąć po śmierci Rudego i Alka i pozostawił… pamiętnik.

Wspomnieniom swym nadał tytuł Kamienie rzucane na szaniec. Kiedy w parę tygodni potem spotkał się w Warszawie z Kamińskim, który pragnął napisać książkę o Alku i Rudym, Zośka uporczywie nakłaniał do nadania tej książce tytułu swoich wspomnień. I jego opowieść nosi właśnie taki tytuł, który zaczerpnięty jest z wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój. Jeśli ktoś chciałby dowiedzieć się o autorze czegoś więcej, może przeczytać poświęconą mu książkę Barbary Wachowicz.

Wyjaśnij znaczenie tytułu

Tytuł jest nawiązaniem do wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój. Padają tam słowa:

Lecz zaklinam, niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec.
A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec.

Harcerze z Szarych Szeregów byli jak kamienie rzucane na szaniec, ofiara składana w imię odzyskania wolności. Na śmierć szli odważnie, wiedzieli, że warto poświęcić życie dla ojczyzny.

Zapamiętaj! Szaniec to barykada, okop lub wał służący obronie.

Czy w książce opisywana jest prawda czy fikcja?

Możecie być pewni, że Alek, Rudy, Zośka i ich koledzy istnieli naprawdę. Nazwiska i pseudonimy są autentyczne. Książka we wszystkich szczegółach oparta została na rzeczywistych wydarzeniach. Jest dokumentem, któremu nadano formę opowieści. Nawet jeżeli jakieś wydarzenie wydaje Wam się zbyt nierzeczywiste, to uwierzcie, że miało miejsce naprawdę – wszystkie fakty zostały potwierdzone przez historyków. Możecie z tą książką wędrować po Warszawie, śladami jej bohaterów. Bez trudu odnajdziecie ulice, domy i miejsca opisane przez Kamińskiego.

Do jakiego gatunku literackiego można zaliczyć książkę?

To literatura faktu. Łączy w sobie elementy opowieści reportażowej i harcerskiej gawędy. Zajrzyjcie na początek tej książki i zobaczcie, od czego się ona zaczyna: „Posłuchajcie opowiadania…”. Tak przecież zaczyna się gawęda, a sam Kamiński wiele ich wygłosił w swoim harcerskim życiu.

Książka była pisana na gorąco, bezpośrednio pod wpływem przeżytych wypadków, bez dystansu wobec opisywanych wydarzeń. Stąd też dużo komentarzy narratora. Zwróćcie też uwagę na język. Dialogi prowadzone są w języku potocznym, widać czasem pewną skrótowość wypowiedzi, zdarzają się powtórzenia nie mające uzasadnienia stylistycznego. To wszystko tworzy opowieść niezwykłą.

Czy Kamienie na szaniec można uznać za dokument?

Jak najbardziej. Autor opisuje w niej autentycznych ludzi, o których można powiedzieć, że tworzyli historię tamtych czasów. Pisze o wydarzeniach, które miały miejsce naprawdę, starając się nie odbiegać od faktów i realiów tamtych czasów. Ma ona zatem charakter paradokumentalny.

Ci, którzy już w czasie wojny sięgnęli po tę książkę, wiedzieli, że jest autentyczna, a ludzie, o których mowa – istnieli naprawdę. Co więcej – książka stała się „przewodnikiem” moralnym i duchowym wszystkich, którzy wtedy walczyli o wolność Polski. Każdy chciał być taki jak Rudy, Zośka i Alek – tak samo walczyć i bohatersko zginąć.

Autor w Uwagach do powieści sam napisał:

„Kamienie na szaniec” są we wszystkich szczegółach oparte na rzeczywistych faktach. Są dokumentem, któremu nadano formę opowieści.

A tak zaczyna swoją opowieść:

Posłuchajcie opowiadania o Alku, Rudym, Zośce i kilku innych cudownych ludziach, o niezapomnianych czasach 1939–1943 roku, o czasach bohaterstwa i grozy. Posłuchajcie opowiadania o ludziach, którzy w tych niesamowitych latach potrafili żyć pełnią życia, których czyny i rozmach wycisnęły piętno na stolicy oraz rozeszły się echem po kraju, którzy w życie wcielić potrafili dwa wspaniałe ideały: BRATERSTWO I SŁUŻBĘ.

Gdzie i kiedy rozgrywa się akcja powieści?

Miejsce akcji:
Zdecydowana większość wydarzeń rozgrywa się w okupowanej przez Niemców Warszawie. Stolica w tamtym czasie wyglądała jak jedno wielkie gruzowisko – na ulicach piętrzyły się barykady, w wielu domach (zwłaszcza tych w centrum) powybijano szyby, wyłączono prąd, gaz, wodę.

Uwaga! Akcja powieści toczy się nie tylko w Warszawie! Tuż po maturze (czyli jeszcze przed rozpoczęciem wojny) zastęp Buków wyjechał na wakacje w Beskid Śląski.

Oprócz akcji w Warszawie chłopcy przeprowadzali też akcje w okolicach Kraśnika, w Celestynowie, Czarnocinie i Sieczychach.

Czas akcji:
Opisywane wydarzenia rozgrywają się tuż przed wybuchem i w czasie II wojny światowej – od czerwca 1939 do 20 sierpnia 1943 roku (dnia śmierci Zośki).

Kim są bohaterowie Kamieni na szaniec?

Bohaterowie tej książki to młodzi chłopcy – harcerze Zośka, Alek i Rudy – którzy dopiero co zdali maturę. Inteligentni, zdolni, bardzo ambitni, mieli wielkie plany. Niestety – nagle ich świat legł w gruzach. Rozpoczęła się II wojna światowa, wobec której chłopcy nie mogli pozostać obojętni. Tragizm ich pokolenia polegał na tym, że wychowano ich w poszanowaniu godności człowieka i wartości ludzkiego życia – dorastali w optymistycznie nastrojonej Polsce, dopiero od niedawna niepodległej. Tymczasem świat, w którym ich wychowano, nagle przestał istnieć. Postanowili walczyć z wrogiem, byli przecież patriotami – tak zostali wychowani w domu, szkole czy na harcerskich zbiórkach.

Chłopcy musieli szybko dojrzeć, czas okupacji był dla nich czasem wielkiej próby. Wyszli z niej zwycięsko, nie dali się zastraszyć, zgnębić. Musieli bardzo szybko dojrzeć, stać się odpowiedzialni nie tylko za siebie i swoje czyny, ale także rodziców, kolegów, przeprowadzane akcje. Przywykli do życia w ciągłym strachu. Stali się nieugięci i nauczyli się żelaznej dyscypliny – najmniejszy błąd popełniony w którejś akcji mógł być jednoznaczny ze śmiercią wielu ludzi.

Jak wyglądałby plan utworu?

Rozdział I
Słoneczne dni

  • Czerwiec 1939 rok – Zośka, Rudy i Alek po maturze, razem z całym zastępem Buków, wyjeżdżają w Beskid Śląski na wakacje.

Rozdział II
W burzy i we mgle

  • 1 września 1939 rok – wybuch II wojny światowej.

Współpraca z PLAN-em:

  • 15 października 1939 rok – Zośka przynosi pierwszy numer pisma Polska Ludowa – pisma demokratycznej młodzieży PLAN (Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa). Chłopcy zrzeszeni w grupie Buki nawiązują kontakt z tą orga­nizacją, powielają i kolportują kolejne numery pisma.
  • Koniec października 1939 rok – pierwsza akcja propa­gandowa. Nalepianie karteczek o kompromitującej treści na odezwę nowo mianowanego gubernatora Franka o utworzeniu Generalnej Guberni.
  • Grudzień 1939 rok – wpuszczenie do luksusowej restauracji Adria gazu wywołującego wymioty.
  • Początek 1940 roku – pierwsza wielka wsypa, are­sztowanych zostaje kilkudziesięciu członków PLAN-u, ale nie ma wśród nich nikogo z drużyny Buków (niewiele wcześniej podjęli decyzję o opuszczeniu organizacji).

Poszukiwanie własnej drogi:

  • Styczeń, luty 1940 rok – praca zarobkowa – Rudy, Zośka i Alek zostają szklarzami. Potem Alek rikszarzem, następnie drwalem, a Zośka zajmuje się wyrobem marmolady.
  • Marzec, czerwiec 1940 rok – pierwsza praca Buków na rzecz podziemnych sił zbrojnych – roznoszenie grypsów więziennych.
  • Druga połowa 1940 i początek 1941 roku – samo­kształcenie. Bohaterowie organizują tajne komplety i rozpoczynają naukę w Szkole Budowy Maszyn im. Wawelberga.

Rozdział III
W służbie Małego Sabotażu

Mały Sabotaż – „Wawer” (od marca 1941 do listopada 1942 roku):

  • Marzec 1941 rok – Buki przystępują do akcji Małego Sabotażu;
  • Luty 1942 rok – słynna „kopernikowska afera”.

Rozdział IV
Dywersja

Działania dywersyjne (od listopada 1942 do sierpnia 1943 roku):

  • Listopad 1942 rok – Zośka, Alek i Rudy wraz ze swoimi grupami zostają zaliczeni do Grup Szturmowych (GS), a te wliczone do oddziałów Sił Zbrojnych;
  • Noc sylwestrowa z 1942 na 1943 rok – wykolejenie pociągu wiozącego niemiecki sprzęt wojenny, akcja w okolicach Kraśnika.

Rozdział V
Pod Arsenałem

  • 23 marca, godz. 4.30 – aresztowanie Rudego;
  • 26 marca, ok. godz. 17 – akcja pod Arsenałem – odbicie Rudego i postrzelenie Alka;
  • 30 marca 1943 rok – śmierć Rudego i Alka;
  • 6 i 22 maja – wykonanie wyroków śmierci na Schultzu – jednym z najbardziej bestialskich gestapowców – i Langem, który prowadził sprawę Rudego.

Rozdział VI
Celestynów

  • Maj 1943 rok – odbicie więźniów w Celestynowie.

Rozdział VII
Wielka gra

  • Lato 1943 roku – wysadzenie mostu pod Czarnocinem;
  • 20 sierpnia 1943 rok – likwidacja posterunku żan­dar­merii pod Sieczychami, w akcji ginie Zośka.

 

Co możesz powiedzieć o bohaterach książki?

Już w pierwszym rozdziale powieści autor dokonuje pre­zentacji swych bohaterów. Każdego z nich przedstawia na tle grupy rówieśników i domu rodzinnego – ukazuje świat wewnętrzny oraz sposób bycia, zainteresowania, ambicje życiowe oraz wygląd zewnętrzny. W toku wydarzeń widać dojrzewanie młodych. Wraz z Alkiem, Rudym i Zośką dojrzewa też całe pokolenie. Kształtują się nowe cechy charakterów, zmienia się świat wyobraźni, w ich młode życie wkraczają zupełnie nowe pojęcia – odwaga, rozwaga, odpowiedzialność, honor, niebezpieczeństwo, śmierć, ojczyzna, patriotyzm. W ten sposób tworzy Kamiński wnikliwe studium dojrzewania tego młodego pokolenia.

A oto jego główni przedstawiciele:

  • ZOŚKA – Tadeusz Zawadzki (1921-1943)

Był chłopcem wyjątkowo uzdolnionym, łatwo przyswajał sobie nowe wiadomości, ale nie dbał o stopnie – uczył się na czwórki. Został obdarzony niemal dziewczęcą urodą. Delikatna cera, regularne rysy, jasnoniebieskie oczy i zło­ciste włosy, uśmiech zupełnie dziewczęcy, ręce o długich subtelnych palcach…

I pewnie dlatego był delikatny, powściągliwy, nieśmiały i bardzo przywiązany do matki (jak wszyscy opisani chłopcy zresztą).

Wśród kolegów cieszył się ogromnym autorytetem, chociaż w ogóle o to nie dbał. Umiał skupić na sobie uwagę otoczenia, chętnie go słuchano – urodzony organizator i przywódca. Uparty i ambitny, miał też dar przewidywania.

W okresie okupacji był drużynowym 23. WDH, pier­wszym komendantem Grup Szturmowych na terenie War­szawy, uzyskał stopień podporucznika AK. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari, dwukrotnie Krzyżem Wa­lecznych. Zginął 20 sierpnia 1943 roku w akcji pod Sieczychami.

ALEK – Aleksy Dawidowski (1920-1943)

Alek był niespokojnym duchem, spragnionym niecodzienności, tęskniącym do czegoś nadzwyczajnego. Miał dwie pasje – narty i kino.

Alek był dryblasem. Wysoki, szczupły, o niebieskich oczach i płowej czuprynie, ciągle się uśmiechał, mówił szybko, wymachiwał rękoma i przy byle okazji wpadał w zachwyt. Ale przy tym umiał być opanowany, potrafił chłodno ocenić sytuację, nie tracił zimnej krwi. Cechowały go: spokój, rozwaga, upór, odwaga, niezłomność i konsekwencja w działaniu.

Podharcmistrz, członek podziemnej organizacji Wawer, podchorąży AK. Był dowódcą jednej z Grup Szturmowych, pierwszy z chłopców odznaczony Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Zmarł 30 marca 1943 roku na skutek ran odniesionych w akcji pod Arsenałem.

RUDY – Jan Bytnar (1921-1943)

Tak jak Zośka miał wiele talentów (np. kucharski), jeśli już się do czegoś zabrał, wykonywał to najlepiej ze wszystkich. Ale Rudy to urodzony intelektualista – ze świata myśli i rozważań na ziemię sprowadzali go dopiero koledzy. Zawsze interesowały go problemy moralne, filozoficzne, religijne, kulturalne, społeczne.

Rudy miał piegowatą twarz i rudawe włosy.

Przy całym swoim oderwaniu od rzeczywistości był opanowany, bardzo odważny, uparty, niezłomny – nie złamał się nawet (nie wydał kolegów) bestialsko torturowany przez gestapo.

Tak jak Alek był członkiem organizacji Wawer, dowódcą plu­to­nu Grup Szturmowych, podpo­rucznikiem AK, harcmistrzem. Zmarł 30 marca 1943 roku na skutek ran zadanych mu podczas przesłuchań na Szucha.

 

Gdzie rozgrywa się akcja?

Beskid Śląski – wakacje Buków.

Warszawa – tu rozgrywa się zdecydowana większość wydarzeń.

Warszawa w październiku 1939 roku była miastem grozy. Gruzy hamowały ruch na ulicach, dymiły jeszcze zgliszcza. Na jezdniach piętrzyły się barykady. Domy były bez szyb. Mieszkania bez światła, wody, gazu. Zamarłej i niesamowitej ciszy ulic nie porusza zgrzyt tramwajów. Na każdym domu blizny po uderzeniach bomb i szrapneli.

  • Najważniejsze miejsca wydarzeń w Warszawie – gimnazjum im. Stefana Batorego, lokal Adria, ulica Marszałkowska – pracownie fotograficzne, ulica Rakowiecka – koszary SS, ulica Madalińskiego – restauracja Paprockiego, ulica Nowy Świat – sklep wędliniarski, Zachęta, pomnik Mikołaja Kopernika na Krakowskim Przedmieściu, plac Unii Lubelskiej, aleja Szucha, Pawiak, Arsenał przy Długiej.
  • Okolice Kraśnika.
  • Akcja w Celestynowie.
  • Czarnocin.
  • Sieczychy.

Kim są bohaterowie powieści?

To nie tylko Rudy, Alek, Zośka. To wszyscy młodzi bohaterowie wojny, z różnych organizacji konspiracyjnych, którzy podjęli walkę z okupantem. Chwytając za broń, chcieli służyć Polsce. Szybko się przekonali, że ta służba wymaga od nich najwyższego poświęcenia – musieli zaryzykować życiem własnym i swoich bliskich.

Tadeusz Zawadzki – Zośka, Aleksy Dawidowski – Alek, Jan Bytnar – Rudy. Tych trzech głównych bohaterów „Kamieni na szaniec” poznajemy, gdy dopiero wchodzą w życie. Inteligentni, zdolni, ambitni, planowali podbić świat. I nagle ten ich świat runął – rozpoczęła się wojna, więc muszą przyjąć wobec niej jakąś postawę. Przyjmując za swoje motto słowa: być zwyciężonym i nie ulec – to zwycięstwo, postanowili walczyć. Tak wychował ich dom, szkoła, harcerstwo. Nie wszystko było jednak proste. W ich dekalogu dotąd nie pojawiło się słowo: zabijać. Niełatwo wprowadzić je do codziennego życia.

Musieli szybko dojrzeć. Wcześnie poczuli się odpowiedzialni – za rodziców, kolegów, akcje. Przywykli do życia w ciągłym strachu. Stali się nieugięci i nauczyli się żelaznej dyscypliny.

Okres okupacji był dla nich czasem wielkiej próby charakterów. Ci młodzi ludzie wyszli z niej zwycięsko. Dlatego „Kamienie na szaniec” nazwano opowieścią „o ludziach, którzy potrafią pięknie umierać i pięknie żyć”.

Jak wyglądała rzeczywistość w okupowanej Warszawie?

Każdy mógł stać się ofiarą rewizji i aresztowań – między innymi ojciec Alka, który nie chciał współpracować z Niemcami. Rozstrzelano go w Palmirach.

Wszyscy podlegali niemieckim akcjom propagandowym – antypolskie odezwy i plakaty, w kinach niemieckie filmy sławiące III Rzeszę.

Niespodziewane i częste łapanki – łapano ludzi na ulicach Warszawy i wywożono ich potem do obozów koncentracyjnych. Z takiej łapanki udało się uciec Alkowi i Rudemu.

Przesłuchania na gestapo – tortury, bicie, tzw. badanie więźnia, mające zmusić go do złożenia często nieprawdziwych zeznań. Takiego przesłuchania doświadczył Rudy. Powiedział po nim:

Słuchaj, jak pomyślę, co by tam wyczyniali ze mną dziś na Szucha, to słabo mi się robi. Właściwie najważniejszą moją troską tam – było ciągłe szukanie sposobów przyspieszenia śmierci.

Zwyczaj aresztowania bliskich osób ludzi poszukiwanych przez gestapo – tak aresztowano matkę Alka.

Zbiorowe egzekucje na ulicach miasta i w więzieniach.

W jaki sposób walczyli?

„Marszałek Piłsudski powiedziałby: a my was w d… mamy”. Takie właśnie napisy na małych karteczkach naklejali na tekst odezwy gubernatora Franka. Pisali na murach „Polska zwycięży” (nie mogli w to nie wierzyć), „Tylko świnie siedzą w kinie” (w kinach wyświetlano tylko filmy propagandowe, o sukcesach Rzeszy Niemieckiej). Uczestniczyli w tajnym nauczaniu, bo to też rodzaj walki z okupantem. Rozwieszali polskie flagi. Do niemieckich restauracji i kin wpuszczali łzawiące lub cuchnące gazy. Wybijali witryny w tych zakładach fotograficznych, które eksponowały zdjęcia Niemców. Działając w Małym Sabotażu, dążyli do tego, „by Niemiec widział i czuł, że pobity kraj nie został pokonany, że się go jako okupanta nienawidzi”.

Alek zasłynął tzw. aferą kopernikowską. Płytę z niemieckim szyldem zastąpił polską tablicą z napisem: Mikołajowi Kopernikowi – Rodacy.

Jako działacze Grup Szturmowych, w noc sylwestrową 1942/1943, wzięli udział w akcji wykolejenia pociągu niemieckiego, wiozącego sprzęt wojenny na front w Rosji. Kolejne wyzwanie stanowiła akcja pod Arsenałem…

Jakie zadania wykonywali członkowie ruchu oporu w ramach małego sabotażu?

  • Demolowanie witryn zakładów fotograficznych, na wystawach których znajdowały się zdjęcia Niemców.
  • Zniechęcanie ludności warszawskiej do chodzenia do kin. Wyświetlano w nich niemieckie filmy propagandowe. Na kinach pisano hasło „Tylko świnie siedzą w kinie”, a sale kinowe zagazowywano gazem łzawiącym.
  • Rysowanie na ścianach fabryk żółwi mających symbolizować żółwie tempo pracy na rzecz okupanta.
  • Zmienianie haseł niemieckich, ośmieszanie ich poprzez zmienianie poszczególnych liter w wyrazach niemieckich.
  • Zagazowywanie sklepów przeznaczonych tylko dla Niemców.
  • Zdejmowanie flag niemieckich.
  • Rysowanie kotwic, znaku Polski Walczącej.
  • Zawieszanie polskich flag.
  • Zdjęcie z pomnika Kopernika tablicy z niemieckimi napisami.

W jaki sposób zginęli główni bohaterowie powieści?

W marcu 1943 roku aresztowany został Heniek, harcmistrz Henryk Ostrowski, komendant Grup Szturmowych. W jego notatniku gestapo znalazło adres i nazwisko Rudego – był to niezbity dowód na to, że Rudy działał w konspiracji. Nad ranem w jego mieszkaniu pojawiło się gestapo – został aresztowany i przewieziony na Pawiak, a potem na aleję Szucha. Mimo strasznego bicia i katowania Rudy nie zdradził żadnych tajemnic ani nikogo nie wydał.

Niespełna kilka godzin po aresztowaniu Rudego przyjaciele już planowali akcję jego odbicia.

Dlaczego zginęli Rudy i Alek?

W marcu 1943 roku aresztowany został Heniek, komendant Grup Szturmowych hufca „Praga”. W jego notatniku gestapo znajduje nazwisko i adres Rudego, w wyniku czego został on aresztowany i przewieziony na Aleję Szucha. Mimo strasznych tortur nikogo nie wydał. Choć dotychczas nie praktykowano „odbijania” więźniów, dla Rudego postanowiono zrobić wyjątek.

Akcją kierował komendant warszawskiej chorągwi „Szarych Szeregów”, Orsza. W pobliżu Arsenału zaatakowano samochód, którym był przewożony Rudy i inni więźniowie. Akcja się powiodła, ale w czasie strzelaniny ranny został Alek. Mimo natychmiastowej operacji nie udało się go uratować. Tego samego dnia, 30 marca 1943 r., umarł Rudy. Był tak katowany podczas przesłuchania, że nie miał szans przeżyć.

Śmierć Alka, choć nieodżałowana, była czymś naturalnym w wojennej zawierusze: zginął przecież w walce. Śmierci Rudego młodzi dywersanci wybaczyć nie potrafili. Wkrótce jego oprawcy ponieśli śmierć.

Jak potoczyły się losy Zośki?

Najpierw dowodził akcją pod Celestynowem, dzięki której udało się odbić grupę więźniów przewożonych z obozu w Majdanku do Oświęcimia. Potem został dowódcą akcji pod Czarnocinem, gdzie miał wysadzić most podczas przejazdu niemieckiego pociągu z amunicją. W czasie tej akcji od samego początku prześladował go pech. Zaczęło się od strzelaniny z Niemcami, w której zginęło trzech ludzi. Potem Zośka pomylił drogę, co wpłynęło na opóźnienie akcji. Most udało się wysadzić tylko częściowo. Podczas odwrotu mieli wypadek samochodowy. W potyczce z Niemcami znów zginęli ludzie. Zośka jednak przeżył. Udało mu się raz jeszcze – uciekł z ulicznej łapanki. Sukcesem zakończyła się kolejna akcja – likwidacja jednego z posterunków żandarmerii niemieckiej we wsi Sieczychy. Zginęła tylko jedna osoba – Zośka.

Jakie były sposoby walki z wrogiem?

Akcja Mały Sabotaż, Organizacja Małego Sabotażu „Wawer”

Chodziło o oddziaływanie na własne społeczeństwo, prześladowanie osób, które kolaborowały z wrogiem, uczenie ludzi o małym wyrobieniu obywatelskim rozumu, patriotycznej postawy, upowszechnianie haseł walki cy­wilnej, ale też działania, które miały na celu pokazanie Niemcom, że pobity kraj nie został pokonany, a wróg ich jako okupantów nienawidzi.

Do zadań Małego Sabotażu należały między innymi – likwidacja wystaw ze zdjęciami niemieckich oficerów w zakładach fotograficznych; obrzydzanie publiczności uczęszczania do kina (m.in. hasła – „Tylko świnie siedzą w kinie”); walka z restauratorem Paprockim, który pośredniczył w sprzedaży niemieckich pism; ośmieszanie niemieckiej propagandy; propagowanie haseł ośmieszających Niemców; niszczenie sklepów przeznaczonych tylko dla okupantów; usuwanie flag hitlerowskich; wieszanie polskich; malowanie „kotwic” – symbolu Polski Walczącej; słynna „kopernikowska afera” – zdjęcie przez Alka z pomnika Kopernika niemieckiej płyty zasłaniającej polski napis – tuż przed siedzibą Komendy Głównej Policji.

Dywersja

To działalność Grup Szturmowych, akcje zbrojne. W listopadzie 1942 roku Zośka, Alek i Rudy wraz ze swoimi grupami zostają zaliczeni do Grup Szturmowych (GS). Ich akcje to między innymi:

  • wykolejenie pociągu wiozącego niemiecki sprzęt wojenny – akcja w okolicach Kraśnika,
  • akcja pod Arsenałem – odbicie Rudego,
  • wykonanie wyroków śmierci na Schultzu i Langem,
  • odbicie więźniów w Celestynowie,
  • wysadzenie mostu pod Czarnocinem,
  • likwidacja posterunku żandarmerii pod Sieczychami.

Jakie zadania wykonywali członkowie ruchu oporu w ramach małego sabotażu?

  • Demolowanie witryn zakładów fotograficznych, na wystawach których znajdowały się zdjęcia Niemców.
  • Zniechęcanie ludności warszawskiej do chodzenia do kin. Wyświetlano w nich niemieckie filmy propagandowe. Na kinach pisano hasło „Tylko świnie siedzą w kinie”, a sale kinowe zagazowywano gazem łzawiącym.
  • Rysowanie na ścianach fabryk żółwi mających symbolizować żółwie tempo pracy na rzecz okupanta.
  • Zmienianie haseł niemieckich, ośmieszanie ich poprzez zmienianie poszczególnych liter w wyrazach niemieckich.
  • Zagazowywanie sklepów przeznaczonych tylko dla Niemców.
  • Zdejmowanie flag niemieckich.
  • Rysowanie kotwic, znaku Polski Walczącej.
  • Zawieszanie polskich flag.
  • Zdjęcie z pomnika Kopernika tablicy z niemieckimi napisami.

Jak wyglądał przebieg akcji pod Arsenałem?

Akcja pod Arsenałem miała na celu odbicie Rudego przetrzymywanego i bezlitośnie katowanego przez gestapo. Rudy był przewożony między więzieniem na Pawiaku a siedzibą gestapo w alei Szucha. Atak na karetkę więzienną był poprzedzony dokładnym wywiadem, mającym na celu zebranie wiadomości o Rudym i jego planowanym transporcie. Na miejsce ataku wybrano okolice Arsenału (historycznego budynku, znajdującego się niedaleko ulicy Długiej i placu Teatralnego). W ataku brało udział kilkudziesięciu członków Grup Szturmowych. Samochód więzienny i eskortujący go gestapowcy zostali obrzuceni butelkami z benzyną, a po uwolnieniu skazańców granatami. Z płonącej więźniarki uwolniono dwudziestu więźniów, wśród nich Rudego. W trakcie akcji ciężko raniony został Alek, którego gestapowiec postrzelił w brzuch. Rudego przetransportowano do domu jednego z harcerzy, potem przeniesiono go do kolejnego. Nie mógł leżeć we własnym domu, bo tam przecież szukałoby go gestapo. Po kilku dniach, w tym samym czasie umierają Rudy – na skutek skatowania podczas przesłuchiwania – i Alek – z powodu ciężkiego zranienia w czasie akcji pod Arsenałem. Śmierć obu chłopców była ciężkim szokiem dla ich przyjaciół. Zośka, najbliższy przyjaciel Rudego, towarzyszący mu do ostatnich chwil, na kilka tygodni został odsunięty od czynnej służby.

Na jakich wzorcach ukształtował się patriotyzm bohaterów?

Bohaterowie tej książki naprawdę byli patriotami. Przyczyniło się do tego odpowiednie wychowanie – kult Słowackiego wśród harcerzy, legenda Legionów Piłsudskiego, tradycja narodowa, ale też rodzinna. Dlatego słowa Rudego przed śmiercią nabierają niesamowitego znaczenia. Cytuje on fragment wiersza Słowackiego Testament mój:

Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec
A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!…

Słowa Rudego to wskazówka dla żyjących, ale też utrwalenie pamięci o zmarłych. Ci, co zostali, wiedzą, że muszą walczyć, ponieść ofiary, a nawet umrzeć w obronie swego kraju. Umierający zaś stali się dla wszystkich wzorem zachowania i symbolem.

Ważny także jest fakt, że na wychowanie bohaterów wpłynęło harcerstwo. Bycie harcerzem to dla Alka, Rudego, Zośki nie tylko przyjemność, to też praca nad sobą, nad własnymi słabościami, dojrzewanie i samokształcenie. Podczas wojny przekonali się o tym najlepiej. Musieli nauczyć się odpowiedzialności nie tylko za siebie, ale też innych – kolegów, rodzinę. Codziennie zaglądał im w oczy strach – trzeba go było jakoś pokonać. Widzieli śmierć najbliższych, cierpienie. W takich warunkach niezbędna jest odporność psychiczna i odwaga – a tę trzeba w sobie wypracować. Dyscyplina to również istotna cecha w żołnierskiej posłudze. Bohaterowie Kamieni na szaniec w ramach samokształcenia uczęszczali też na tajne komplety, za co i uczniom, i nauczycielom groziła śmierć. Rudy, Zośka i Alek przedwcześnie dojrzeli, zmusiła ich do tego sytuacja. W wieku 18–20 lat zachowywali się tak samo, jak ich starsi przełożeni. Skończyła się beztroska młodość.

Jakie dylematy przeżywali bohaterowie książki?

Podobnie jak inne osoby z pokolenia Kolumbów, na przykład Baczyński, musieli konfrontować swe zasady etyczne z wojenną rzeczywistością. Problem stanowiło dla nich odbieranie życia drugiemu człowiekowi. Alek po akcjach, w których zabił człowieka, przeżywał rozterki moralne. Nie mógł poradzić sobie ze świadomością, że odbiera komuś życie. Przecież okupant to też człowiek. Musiał się jednak pogodzić z tym, że wojna to ciągła walka, a zabijanie to przymus.

Wyjaśnij pojęcia

  • Mały Sabotaż – organizacja mająca na celu uprzykrzenie życia okupantowi, ośmieszanie go, pobudzanie poczucia patriotyzmu wśród Polaków.
  • Wawer – konspiracyjna organizacja warszawska, której celem były akcje małego sabotażu.
  • Szare Szeregi – organizacja harcerstwa (męskiego!) walczącego w konspiracji w latach 1939 – 1944. Szare Szeregi składały się z trzech organizacji – najstarsi harcerze należeli do Grup Szturmowych działających w partyzantce i dywersji. Średni wiekiem to Bojowa Szkoła działająca głównie w łączności. Najmłodsi to Zawiszacy – ich służba najbardziej zbliżona była do współczesnego harcerstwa. Grupy Szturmowe oraz Bojowa Szkoła wchodziły w skład Armii Krajowej.
  • Dywersja – działanie polegające na szkodzeniu wrogowi, niszczeniu lub uszkadzaniu sieci komunikacyjnej, zaopatrzenia, szyków obronnych.
  • Kocioł – zasadzka w mieszkaniu osoby podejrzanej o konspiracyjne działanie. Osoby przychodzące do takiego mieszkania, nieświadome obławy, były aresztowane.
  • Łapanka – niezapowiedziane aresztowanie cywili na ulicach miasta. Ofiary łapanki były zazwyczaj wywożone do obozów koncentracyjnych.
  • Kotwica – znak Polski Walczącej malowany przez członków ruchu oporu na domach, fabrykach.

 

Pytania z gwiazdką

Takie pytanie może zadać nauczyciel, jeśli będzie chciał sprawdzić, czy przeczytałeś lekturę:

  • Który z bohaterów zyskał pseudonim Kopernicki?
    Alek. Pseudonim taki zyskał po akcji związanej z pomnikiem Korpernika polegającej na zdjęciu z postumentu tablicy z niemieckimi napisami.
  • O której godzinie zwykle dokonywało rewizji i aresztowań w polskich domach gestapo?
    O godzinie czwartej rano.
  • Jak miała na imię narzeczona Alka?
    Basia.
  • Kto nosił pseudonim Zeus?
    Leszek Domański, wódz Buków i jednocześnie nauczyciel geografii w Gimnazjum im Stefana Batorego.
  • Ilu członków Grup Szturmowych zginęło podczas ataku na posterunek żandarmerii w Sieczychach?
    Po stronie polskiej Zośka był jedyną ofiarą tej akcji.
  • Kogo określano mianem Matuli?
    Matkę Rudego, Janka Bytnara. Jego troskliwa, bardzo czuła, a przy tym dzielna mama opiekowała się wszystkimi harcerzami i dlatego nazywano ją Matulą polskiego harcerstwa.
  • Który z bohaterów i w jakim momencie cytuje fragment wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój?
    Czarny Jaś, czuwający przy umierającym Rudym. Wiersz Słowackiego deklamuje na prośbę Rudego.
  • W jaki sposób ukarali okupanci ludność warszawską za akcję związaną z pomnikiem Kopernika?
    Zlikwidowali pomnik Jana Kilińskiego.
  • Oprócz prowadzenia akcji antyniemieckich Zośka, Rudy i Alek zajmowali się pracą zarobkową. Jakie zawody wykonywali?
    Szklarza, rikszarza, korepetytora, drwala, „producenta” marmolady.
  • Co znajdowało się na Pawiaku?
    Więzienie, funkcjonujące jeszcze przed wojną.
  • Co znajdowało się w alei Szucha?
    Siedziba gestapo, czyli niemieckiej policji politycznej, słynącej z bezlitosnego traktowania więźniów, wprowadzenia metod terroru.

Zobacz:

Kamienie na szaniec – Aleksander Kamiński

Najważniejsi bohaterowie powieści Kamienie na szaniec

Kamienie na szaniec – SPRAWDZIAN wiadomości o lekturze

Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego

Kamienie na szaniec – SPRAWDZIAN wiadomości o lekturze

Kamienie na szaniec Aleksanda Kamińskiego na lekcji