Autor
Aleksander Kamiński (1903-1978) – pseudonimy: Bambaju, Juliusz Górecki, Kamyk; wybitny działacz harcerski. W czasie wojny był jednym z organizatorów Szarych Szeregów. Stał też na czele Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” (od grudnia 1940 do lipca 1944) – tam właśnie poznał się z Zośką, Rudym i Alkiem! Po wojnie był wiceprzewodniczącym ZHP, pracował jako wykładowca akademicki. Jest również autorem książek – Antek Cwaniak, Andrzej Małkowski, Zośka i Parasol.
Skąd taki tytuł?
Z genezą Kamieni na szaniec związane są prawdziwe wydarzenia z czasu II wojny światowej wraz ze słynną akcją pod Arsenałem (26 marca 1943 roku). Wtedy to odbito Rudego, aresztowanego wcześniej przez gestapo, podczas przewożenia go z alei Szucha do więzienia na Pawiaku. Ale Rudego nie udało się już ocalić – zmarł 30 marca 1943 roku. W tym samym dniu umarł Alek, ranny w brzuch podczas akcji.
Relację o tych wydarzeniach otrzymał Kamiński od bezpośrednich uczestników akcji, a przede wszystkim od dowodzącego nią – Stanisława Broniewskiego „Orszy” (jeśli uważnie śledzicie wiadomości, to pewnie pamiętacie, że zmarł on niedawno – 30 grudnia 2000 roku w Warszawie – był naczelnikiem Szarych Szeregów). To był bezpośredni impuls do wzięcia pióra do ręki.
Ale nie jedyny. Zośka długo nie mógł się otrząsnąć po śmierci Rudego i Alka. Napisał więc pamiętnik.
Wspomnieniom swym nadał tytuł Kamienie rzucane na szaniec. Kiedy w parę tygodni potem spotkał się w Warszawie z kimś, kto pragnął napisać książkę o Alku i Rudym, Zośka uporczywie nakłaniał do nadania tej książce tytułu swoich wspomnień: Kamienie rzucane na szaniec. Ten „ktoś” to oczywiście Aleksander Kamiński. I jego opowieść nosi właśnie taki tytuł, który zaczerpnięty jest z wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój.
Powieść dokumentem?
W tym przypadku jak najbardziej. Pisarz opisuje w niej autentycznych ludzi, o których można powiedzieć, że tworzyli historię tamtych czasów. Pisze o wydarzeniach, które miały miejsce naprawdę, starając się nie odbiegać od faktów i realiów tamtych czasów. Ma ona zatem charakter paradokumentalny.
Ci, którzy już w czasie wojny sięgnęli po tę książkę, wiedzieli, że jest autentyczna, a ludzie, o których pisze autor – istnieli naprawdę. Co więcej – książka stała się „przewodnikiem” moralnym i duchowym wszystkich, którzy wtedy walczyli o wolność Polski. Każdy chciał być taki jak Rudy, Zośka i Alek – tak samo walczyć i bohatersko zginąć.
Autor w Uwagach do powieści sam napisał:
„Kamienie na szaniec” są we wszystkich szczegółach oparte na rzeczywistych faktach. Są dokumentem, któremu nadano formę opowieści.
A tak zaczyna swoją opowieść Aleksander Kamiński:
Posłuchajcie opowiadania o Alku, Rudym, Zośce i kilku innych cudownych ludziach, o niezapomnianych czasach 1939–943 roku, o czasach bohaterstwa i grozy. Posłuchajcie opowiadania o ludziach, którzy w tych niesamowitych latach potrafili żyć pełnią życia, których czyny i rozmach wycisnęły piętno na stolicy oraz rozeszły się echem po kraju, którzy w życie wcielić potrafili dwa wspaniałe ideały: BRATERSTWO I SŁUŻBĘ.
Bohaterowie
ZOŚKA – Tadeusz Zawadzki (1921-1943)
Był chłopcem wyjątkowo uzdolnionym, łatwo przyswajał sobie nowe wiadomości, ale nie dbał o stopnie – uczył się na czwórki. Został obdarzony niemal dziewczęcą urodą. Delikatna cera, regularne rysy, jasnoniebieskie oczy i włosy złociste, uśmiech zupełnie dziewczęcy, ręce o długich subtelnych palcach…
I pewnie dlatego był delikatny, powściągliwy, nieśmiały i bardzo przywiązany do matki (jak wszyscy chłopcy zresztą).
Wśród kolegów cieszył się ogromnym autorytetem, chociaż w ogóle o to nie dbał. Umiał skupić na sobie uwagę otoczenia, chętnie go słuchano – urodzony organizator i przywódca. Uparty i ambitny, miał też dar przewidywania.
W okresie okupacji był drużynowym 23. WDH, pierwszym komendantem Grup Szturmowych na terenie Warszawy, uzyskał stopień podporucznika AK. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, dwukrotnie Krzyżem Walecznych. Zginął 20 sierpnia 1943 roku w akcji pod Sieczychami.
ALEK – Aleksy Dawidowski (1920-1943)
Alek był niespokojnym duchem, spragnionym niecodzienności, tęskniącym do czegoś nadzwyczajnego. Miał dwie pasje – narty i kino.
Alek był dryblasem. Wysoki, szczupły, o niebieskich oczach i płowej czuprynie, ciągle się uśmiechał, mówił szybko, wymachiwał rękoma i przy byle okazji wpadał w zachwyt. Ale przy tym umiał być opanowany, potrafił chłodno ocenić sytuację, nie tracił zimnej krwi. Cechowały go: spokój, rozwaga, upór, odwaga, niezłomność i konsekwencja w działaniu.
Podharcmistrz, członek podziemnej Organizacji „Wawer”, podchorąży AK. Był dowódcą jednej z Grup Szturmowych, pierwszy z chłopców odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Zmarł 30 marca 1943 roku na skutek ran odniesionych w akcji pod Arsenałem.
RUDY – Jan Bytnar (1921–1943)
Tak jak Zośka miał wiele talentów (np. kucharski), jeśli już się do czegoś zabrał, wykonywał to najlepiej ze wszystkich. Ale Rudy to urodzony intelektualista – ze świata myśli i rozważań na ziemię sprowadzali go dopiero koledzy. Zawsze interesowały go problemy moralne, filozoficzne, religijne, kulturalne, społeczne.
Rudy miał piegowatą twarz i rudawe włosy.
Przy całym swoim oderwaniu od rzeczywistości był opanowany, bardzo odważny, uparty, niezłomny – nie złamał się nawet (nie wydał kolegów) bestialsko torturowany przez gestapo.
Tak jak Alek był członkiem Organizacji „Wawer”, dowódcą plutonu Grup Szturmowych, podporucznikiem AK, harcmistrzem. Zmarł 30 marca 1943 roku na skutek ran zadanych mu podczas przesłuchań na Szucha.
Problematyka:
Patriotyzm – ci młodzi ludzie naprawdę byli patriotami. Przyczyniło się do tego odpowiednie wychowanie – kult Słowackiego wśród harcerzy, legenda Legionów Piłsudskiego, tradycja narodowa, ale też rodzinna. Dlatego słowa Rudego przed śmiercią nabierają niesamowitego znaczenia. Cytuje on fragment wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój:
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec
A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!…
Słowa Rudego to wskazówka dla żyjących, ale też utrwalenie pamięci o zmarłych. Ci, co zostali, wiedzą, że muszą walczyć, ponieść ofiary, a nawet umrzeć w obronie swego kraju. Umierający zaś stali się dla wszystkich wzorem zachowania i symbolem.
Dojrzewanie, praca nad sobą, samokształcenie – bycie harcerzem to nie tylko przyjemność, to też praca nad sobą, nad własnymi słabościami. Podczas wojny Rudy, Alek i Zośka przekonali się o tym najlepiej. Musieli nauczyć się odpowiedzialności nie tylko za siebie, ale też innych – kolegów, rodzinę. Codziennie zaglądał im w oczy strach – trzeba go było jakoś pokonać. Widzieli śmierć najbliższych, cierpienie. W takich warunkach niezbędna jest odporność psychiczna i odwaga – a tę trzeba w sobie wypracować. Dyscyplina to również istotna cecha w żołnierskiej posłudze. Bohaterowie Kamieni na szaniec w ramach samodokształcania uczęszczali też na tajne komplety, za co i uczniom, i nauczycielom groziła śmierć. Rudy, Zośka i Alek przedwcześnie dojrzeli, zmusiła ich do tego sytuacja. W wieku 18, 20 lat zachowywali się tak samo, jak ich starsi przełożeni. Skończyła się beztroska młodość.
Zasady etyczne – problem odbierania życia drugiemu człowiekowi. Alek po akcjach, w których zabił człowieka, przeżywał rozterki moralne. Nie mógł poradzić sobie ze świadomością, że odbiera komuś życie. Przecież okupant to też człowiek. Musiał się jednak pogodzić z tym, że wojna to ciągła walka, a zabijanie to przymus.
Czas akcji
Akcja powieści rozgrywa się od czerwca 1939 roku do 20 sierpnia 1943 roku.
Rozdział I Słoneczne dni
Czerwiec 1939 r. – Zośka, Rudy i Alek po maturze, razem z całym zastępem Buków, wyjeżdżają w Beskid Śląski na wakacje.
Rozdział II W burzy i we mgle
1 września 1939 r. – wybuch II wojny światowej.
Współpraca z PLAN-em:
- 15 października 1939 r. – Zośka przynosi pierwszy numer pisma Polska Ludowa – pisma demokratycznej młodzieży PLAN (Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa). Chłopcy zrzeszeni w grupie Buki nawiązują kontakt z tą organizacją, powielają i kolportują kolejne numery pisma.
- Koniec października 1939 r. – pierwsza akcja propagandowa. Nalepianie karteczek o kompromitującej treści na odezwę nowo mianowanego gubernatora Franka o utworzeniu Generalnej Guberni.
- Grudzień 1939 r. – wpuszczenie do luksusowej restauracji Adria gazu wywołującego wymioty.
- Początek 1940 r. – pierwsza wielka wsypa, aresztowanych zostaje kilkudziesięciu członków PLAN-u, ale nie ma wśród nich nikogo z drużyny Buków (niewiele wcześniej podjęli decyzję o opuszczeniu organizacji).
Poszukiwanie własnej drogi:
- Styczeń, luty 1940 r. – praca zarobkowa – Rudy, Zośka i Alek zostają szklarzami. Potem Alek rikszarzem, następnie drwalem, a Zośka zajmuje się wyrobem marmolady.
- Marzec, czerwiec 1940 r. – pierwsza praca Buków na rzecz podziemnych sił zbrojnych – roznoszenie grypsów więziennych.
- Druga połowa 1940 i początek 1941 r. – samokształcenie. Bohaterowie organizują tajne komplety i rozpoczynają naukę w Szkole Budowy Maszyn im. Wawelberga.
Rozdział III W służbie Małego Sabotażu
Mały Sabotaż – „Wawer” (od marca 1941 do listopada 1942 roku):
- marzec 1941 r. – Buki przystępują do akcji Małego Sabotażu;
- luty 1942 r. – słynna „kopernikowska afera”.
Rozdział IV Dywersja
Działania dywersyjne (od listopada 1942 do sierpnia 1943 roku):
- listopad 1942 r. – Zośka, Alek i Rudy wraz ze swoimi grupami zostają zaliczeni do Grup Szturmowych (GS), a te wliczone do oddziałów Sił Zbrojnych;
- noc sylwestrowa z 1942 na 1943 r. – wykolejenie pociągu wiozącego niemiecki sprzęt wojenny, akcja w okolicach Kraśnika.
Rozdział V Pod Arsenałem
- 23 marca, godz. 4.30 – aresztowanie Rudego;
- 26 marca, ok. godz. 17 – akcja pod Arsenałem – odbicie Rudego i postrzelenie Alka;
- 30 marca 1943 r. – śmierć Rudego i Alka;
- 6 i 22 maja – wykonanie wyroków śmierci na Schultzu – jednym z najbardziej bestialskich gestapowców – i Langem, który prowadził sprawę Rudego.
Rozdział VI Celestynów
- Maj 1943 r. – odbicie więŹniów w Celestynowie.
Rozdział VII Wielka gra
- Lato 1943 r. – wysadzenie mostu pod Czarnocinem;
- 20 sierpnia 1943 r. – likwidacja posterunku żandarmerii pod Sieczychami, w akcji ginie Zośka.
Miejsce akcji
- Beskid Śląski – wakacje Buków.
- Warszawa – tu rozgrywa się zdecydowana większość wydarzeń.
Warszawa w październiku 1939 roku była miastem grozy. Gruzy hamowały ruch na ulicach, dymiły jeszcze zgliszcza. Na jezdniach piętrzyły się barykady. Domy były bez szyb. Mieszkania bez światła, wody, gazu. Zamarłej i niesamowitej ciszy ulic nie porusza zgrzyt tramwajów. Na każdym domu blizny po uderzeniach bomb i szrapneli.
- Najważniejsze miejsca wydarzeń w Warszawie:
- gimnazjum im. Stefana Batorego,
- lokal Adria,
- ulica Marszałkowska – pracownie fotograficzne,
- ulica Rakowiecka – koszary SS,
- ulica Madalińskiego – restauracja Paprockiego,
- ulica Nowy Świat – sklep wędliniarski,
- Zachęta,
- pomnik Mikołaja Kopernika na Krakowskim Przedmieściu,
- plac Unii Lubelskiej,
- aleja Szucha, Pawiak,
- Arsenał przy Długiej.
- Okolice Kraśnika.
- Akcja w Celestynowie.
- Czarnocin.
- Sieczychy.
Jak wyglądała rzeczywistość w okupowanej Warszawie?
- Każdy mógł stać się ofiarą rewizji i aresztowań – między innymi ojciec Alka, który nie chciał współpracować z Niemcami. Rozstrzelano go w Palmirach.
- Wszyscy podlegali niemieckim akcjom propagandowym – antypolskie odezwy i plakaty, w kinach niemieckie filmy sławiące III Rzeszę.
- Niespodziewane i częste łapanki – łapano ludzi na ulicach Warszawy i wywożono ich potem do obozów koncentracyjnych. Z takiej łapanki udało się uciec Alkowi i Rudemu.
- Przesłuchania na gestapo – tortury, bicie, tzw. badanie więźnia, mające zmusić go do złożenia często nieprawdziwych zeznań. Takiego przesłuchania doświadczył Rudy:
Słuchaj, jak pomyślę, co by tam wyczyniali ze mną dziś na Szucha, to słabo mi się robi. Właściwie najważniejszą moją troską tam – było ciągłe szukanie sposobów przyspieszenia śmierci.
- Zwyczaj aresztowania bliskich osób ludzi poszukiwanych przez gestapo – tak aresztowano matkę Alka.
- Zbiorowe egzekucje na ulicach miasta i na więźniach.
Sposoby walki z wrogiem
1. Akcja Mały Sabotaż, Organizacja „Wawer”
Chodziło o
oddziaływanie na własne społeczeństwo, przyprowadzanie do porządku kanalii, uczenie ludzi o małym wyrobieniu obywatelskim rozumu, upowszechnianie haseł walki cywilnej.
ale też
by Niemiec widział i czuł, że pobity kraj nie został pokonany, że go jako okupanta nienawidzi.
Do zadań Małego Sabotażu należało – likwidacja wystaw ze zdjęciami niemieckich oficerów w zakładach fotograficznych; obrzydzanie publiczności uczęszczania do kina (m.in. hasła – „Tylko świnie siedzą w kinie”); walka z restauratorem Paprockim, który pośredniczył w sprzedaży niemieckich pism; ośmieszanie niemieckiej propagandy; propagowanie haseł ośmieszających Niemców; niszczenie sklepów tylko dla okupantów; usuwanie flag hitlerowskich; wieszanie polskich; malowanie „kotwic” – symbolu Polski Walczącej; słynna „kopernikowska afera” – zdjęcie przez Alka z pomnika Kopernika niemieckiej płyty zasłaniającej polski napis – tuż przed siedzibą Komendy Głównej Policji.
2. Dywersja
W listopadzie 1942 roku Zośka, Alek i Rudy wraz ze swoimi grupami zostają zaliczeni do Grup Szturmowych (GS). Ich akcje to między innymi:
- wykolejenie pociągu wiozącego niemiecki sprzęt wojenny – akcja w okolicach Kraśnika,
- akcja pod Arsenałem – odbicie Rudego,
- wykonanie wyroków śmierci na Schultzu i Langem,
- odbicie więŹniów w Celestynowie,
- wysadzenie mostu pod Czarnocinem,
- likwidacja posterunku żandarmerii pod Sieczychami.
Tak kończy Aleksander Kamiński swoją książkę:
Walka trwa. Trzeba przerwać tę opowieść.
Opowieść o wspaniałych ideałach BRATERSTWA i SŁUŻBY, o ludziach, którzy potrafią pięknie umierać i PIĘKNIE ŻYĆ.
Wypracowanie
Autor zwraca się do czytelników: „Posłuchajcie opowieści o ludziach, którzy w tych niesamowitych czasach potrafili żyć pełnią życia”. Jak rozumiesz to sformułowanie? W czym przejawia się pełnia życia bohaterów tej książki?
Zobacz: