To najpopularniejszy i zarazem najbardziej „naukowy” gatunek pisemnej wypowiedzi. Autor rozprawki pisze bowiem z perspektywy badacza, który roztrząsa konkretny problem sformułowany w temacie – stawia tezy, zbiera dowody, wysuwa wnioski.
Schemat:
- wstęp (teza lub hipoteza);
- rozwinięcie (argumenty potwierdzające tezę lub polemizujące z nią);
- zakończenie (wnioski – czy teza była słuszna, czy nie?).
Stawianie tezy
- „«Dużo wśród nas takich: ogromne łakomstwo na wielkie czyny i bardzo mało jakiejkolwiek roboty» (Stefan Żeromski). Odwołując się do historii i literatury, uzasadnij zdanie pisarza”.
- „«Konflikt tragiczny polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru». Uzasadnij, że dramat Sofoklesa jest klasycznym przykładem konfliktu tragicznego”.
W tych dwóch wypadkach tezę narzuca temat – z góry wiemy, co mamy uzasadnić, chociaż podane tezy możemy (wbrew poleceniu) poprzeć lub też się z nimi nie zgodzić.
- „Czy słusznie nazywa się Jana Kochanowskiego ojcem poezji polskiej?”
Tezą będzie w tym wypadku odpowiedź na pytanie.
- „Romantyczny patriotyzm walki czy pozytywistyczny utylitaryzm? Która z tych postaw jest Ci bliższa? Odpowiedź uzasadnij, odwołując się do wybranych utworów”.
- „Stanisław Wokulski – romantyk czy pozytywista?” Stawiając tezę, opowiadamy się po jednej z przywołanych możliwości albo też z góry zaznaczamy, że jednoznaczny wybór nie jest możliwy.
- „«Każda epoka ma swe własne cele…». Cele której epoki są najbliższe Twemu pokoleniu?”
Tezę (w tym wypadku – konkretną epokę i jej cele) wybiera sam piszący – i szuka argumentów na jej potwierdzenie.
Teza czy hipoteza?
Jeśli mamy ugruntowaną opinię na określony temat i chcemy ją w wypracowaniu uzasadnić – wybieramy tezę. Hipotezę natomiast stawiamy wtedy, gdy nie jesteśmy pewni swego zdania albo nie potrafimy jednoznacznie odpowiedzieć na postawione w temacie pytanie. To jakby tymczasowa teza, która może się potwierdzić lub nie – na to zwracamy uwagę w zakończeniu.
Co w pisaniu rozprawki jest najważniejsze?
- Logiczne rozumowanie, wyciąganie wniosków na podstawie konkretnych dowodów.
- Umiejętność kojarzenia faktów, tekstów literackich, nazwisk, nurtów itp.
- Samodzielność myślenia, odwaga w stawianiu śmiałych tez, niestereotypowe sądy i opinie.
- Właściwy dobór materiału z literatury i innych tekstów kultury.
Aby uatrakcyjnić pracę, można:
- stworzyć rozprawkę polemiczną, w której przywołamy argumenty sprzeczne z naszą tezą, takie, z którymi się nie zgadzamy – i będziemy się starali je obalić;
- rozpatrywać argumenty według przyjętej hierarchii ważności – od najważniejszych do najmniej istotnych lub odwrotnie;
- pisać rozprawkę bez założonej z góry tezy (a jedynie z hipotezą) w taki sposób, by wypracowanie odzwierciedlało sposób dochodzenia do wniosków i tok myślenia autora, który może przekonywać się do pewnych rzeczy, do innych zniechęcać, zmieniać zdanie, a tym samym budować napięcie, które czyni pracę bardziej interesującą;
- odwołać się nie tylko do utworów literackich, ale również do innych tekstów kultury, np. filmów, obrazów malarskich, spektakli teatralnych, a także do przykładów z życia, z historii i własnych doświadczeń.
Uwaga!
Rozprawka musi mieć przemyślaną, logiczną kompozycję, dlatego argumenty powinny być przywoływane w określonym porządku, jasnym dla czytającego. Porządek ten podkreśla się w sposób graficzny – za pomocą nowych wersów i akapitów.
Jak przełamać schemat?
Trudno napisać ciekawą charakterystykę, stosując się dokładnie do wymienionych punktów. Możesz zmieniać kolejność, łączyć poszczególne elementy (np. osobowość i wygląd), stosować charakterystykę bezpośrednią i pośrednią, zaznaczać zewnętrzne i wewnętrzne przemiany postaci. Dobry portret bohatera to również taki, w którym udaje się odejść od uwag oczywistych, zawrzeć myśli oryginalne, czasem nawet kontrowersyjne.
Czego w charakterystyce nie powinno zabraknąć?
- Śladów dobrej znajomości tekstu, uważnej lektury;
- wnikliwej obserwacji, niebanalnych spostrzeżeń, opisu cech ukrytych;
- cech dostrzeżonych w wypowiedziach innych osób, zachowaniach bohatera, środowisku, w jakim żyje;
- subiektywnej oceny postaci – podoba mi się czy nie, zgadzam się z nim czy nie?; ale też – bohater papierowy, sztuczny, nieprzemawiający do dzisiejszego czytelnika – czy może przeciwnie: postać z krwi i kości, w której odnajduję część siebie;
- szerszego spojrzenia na postać – w kontekście epoki, w jakiej żył, podobnych typów bohaterów, innych postaci kreowanych przez tego samego pisarza.
Zobacz:
https://aleklasa.pl/gimnazjum/c268-prace-pisemne/praca-domowa-jezyk-polski/rozprawka-2