Temat:
Cześnik i Sędzia – dwaj szlachcice. (Charakterystyka porównawcza.)
Gdy w temacie pojawią się imiona bohaterów i sformułowania typu: zestaw, porównaj, zastanów się nad podobieństwami i różnicami, pomyśl, czy nie powinieneś napisać charakterystyki porównawczej.
Nie wystarczy umieć opisywać postaci. Często trzeba je porównywać!
Uczymy się pisać charakterystykę porównawczą. Jest trudniejsza od charakterystyki. Trzeba więcej myśleć…
Co to za forma?
Najważniejsze w charakterystyce jest:
- opisywanie postaci,
- wyliczanie ich cech,
- popieranie tych cech przykładami,
- krótkie podsumowanie dotyczące postaci.
Na czym polega charakterystyka porównawcza?
Na charakteryzowaniu i porównywaniu kilku bohaterów.
Charakterystyka porównawcza to po prostu porównywanie postaci:
- ich wyglądu zewnętrznego,
- sytuacji życiowej,
- zachowania,
- charakteru…
Nie skupiamy się wyłącznie na opisie bohaterów, choć i on jest ważny. Nie można bezmyślnie wyliczać cech.
Zastanawiamy się:
- jakie bohaterowie mają cechy wspólne,
- czym się różnią.
Grupujemy postaci, dokonujemy uogólnień, np. zaliczamy bohaterów do konkretnej grupy, formacji…
Co porównujemy?
Status społeczny, majątkowy, rodzinny bohaterów, warunki i czas, w jakim żyją, analizujemy wygląd, zachowanie. Stan ducha. Poglądy, zachowania, postawy życiowe.
Wreszcie podsumowujemy:
czy więcej jest podobieństw, czy różnic, wyciągamy wnioski.
Może bohaterowie należą do tej samej grupy społecznej albo mają porównywalną sytuację życiową czy podobną mentalność? A może mimo przynależności do tej samej grupy społecznej życia w podobnych realiach bardzo się różnią (jak Balladyna i Alina)?
Zanim zaczniesz pisać,
zastanów się, co chcesz pokazać i udowodnić. Przede wszystkim podobieństwa czy głównie różnice? A może to się zrównoważy?
Zastanów się, którą postać oceniasz pozytywnie, którą negatywnie, którą gardzisz, którą podziwiasz, a może obie są Ci obojętne. Jeśli są to postaci literackie, zastanów się nad ich znaczeniem dla literatury. Może symbolizują jakąś określoną postawę życiową albo grupę społeczną, np. ludzi skrzywdzonych przez los, zubożałych ziemian czy młodych inteligentów.
Schematy charakterystyk
Można napisać charakterystykę porównawczą na wiele sposobów. Oto dwa podstawowe schematy:
Schemat I
1) Wstęp.
2) Opis jednego bohatera.
3) Opis drugiego bohatera.
4) Porównanie obu bohaterów.
5) Wnioski końcowe.
Schemat II
1) Wstęp.
2) Zestawienie postaci: porównawcza analiza ich wyglądu, stanu społecznego, sytuacji majątkowej, charakteru itd.
3) Wnioski końcowe.
Zaczynamy
• Od ogólnej refleksji na temat znaczenia lektur, których bohaterami są Cześnik i Sędzia.
Wstęp I
Przede mną dwaj bohaterowie lektur obowiązkowych: „Zemsty” i „Pana Tadeusza” – dzieł, które na trwałe zapisały się w naszej narodowej tradycji i do dziś są wystawiane w teatrach, a nawet filmowane („Pan Tadeusz” w reżyserii Andrzeja Wajdy).
To postaci sprzed wieków, których codzienność, stroje, świadomość, poglądy jakże odległe są od doświadczeń współczesnych Polaków. Znamy jednak je dobrze. Należą do naszej historii literatury i do naszej historii w ogóle. Są symbolem naszej polskiej mentalności, może nie zawsze godnej podziwu, ale jednak jakiejś…
Wstęp II
Cześnik i Sędzia, jak Podkomorzy z „Pana Tadeusza” czy bohaterowie „Trylogii” Sienkiewicza: Kmicic, Wołodyjowski, Zagłoba, to postaci z galerii naszych typów narodowych. Na wskroś polscy, na wskroś nasi, nie ulegający cudzoziemskiej modzie. Wciąż się do nich wraca. Jak do punktów odniesienia, bo przecież nikt dziś nie czuje wspólnoty ze starym Cześnikiem czy Sędzią. Choć… może dałoby się dopatrzyć u obu bohaterów cech narodowych, które do dziś charakteryzują Polaków…
Od pytania i natychmiastowej pobieżnej odpowiedzi na to pytanie.
Wstęp III
Czy Sędzia i Cześnik są podobni? W pewnym sensie tak. Więcej chyba znajdziemy podobieństw niż różnic. A może jednak nie… Przyjrzyjmy się bliżej tym postaciom…
Od współczesnych skojarzeń filmowych.
Wstęp IV
Andrzej Seweryn w kapeluszu – oto, z kim kojarzy mi się Sędzia z narodowego arcypoematu. Gdy myślę o Cześniku, widzę twarz nieznanego aktora, którego mieliśmy okazję oglądać podczas szkolnego spektaklu. A jak widzieli swoich bohaterów Mickiewicz i Fredro?
Rozwijamy temat
(według schematu II – porównawczego zestawienia postaci).
Cześnik i Sędzia pochodzą z tej samej klasy społecznej. Obaj są szlachcicami. Żyją prawie w tych samych czasach – pod zaborami. Być może Sędzia żyje nieco później od Cześnika. Akcja „Pana Tadeusza” zaczyna się w 1811 roku, kończy w 1812, ale retrospekcje sięgają do znacznie odleglejszych czasów (np. młodość Jacka Soplicy i szkolne lata Sędziego to czasy Targowicy – lata 1792-1793).
Akcja „Zemsty” rozgrywa się raczej pod koniec wieku XVIII (Cześnik dość dawno brał udział w konfederacji barskiej, która zawiązała się w latach 1768–1772), choć niektóre fakty (wspomnienie lorda Pembroke, wpływy romantyzmu) mogą przemawiać za tym, że akcja toczy się na początku wieku XIX. Tak czy inaczej Sędzia i Cześnik żyją w bliskich sobie czasach.
Obaj bohaterowie są Polakami, szlachcicami przywiązanymi do tradycji, o czym świadczą ich tradycyjne stroje (Cześnik ubiera się w staropolskie żupany, a Sędzia dba o szlacheckie tradycje w swoim domu).
Obaj lubią to, co swojskie, polskie, sarmackie. Cześnik nie uległ modzie na francuszczyznę (jak Papkin), Telimena skarży się, że Soplicowie kochają tylko swoje okolice i nie interesują się światem.
Zarówno Sędzia, jak i Cześnik prawdopodobnie odebrali podobne wykształcenie. Soplica wspomina o jezuickiej szkole i zdobywaniu obycia na dworze ojca Podkomorzego. Cześnik zapewne uczył się głównie łaciny, o czym świadczą wplatane w jego wypowiedzi zwroty łacińskie.
Podobna jest też sytuacja rodzinna Sędziego i Cześnika. Sędzia opiekuje się Tadeuszem (synowcem) i pomaga Zosi na prośbę brata, którego prawie nie zna (pamięta jedynie jego przewinienia z lat młodości, nie wiedząc, że odkupił dawne winy pod mnisim kapturem). Cześnik – stary kawaler, opiekuje się „synowicą” – Klarą, czuwa nad jej majątkiem.
Zarówno Cześnik, jak i Sędzia mają podobnych sąsiadów. Soplica sąsiaduje z Hrabim Horeszką, który rości sobie pretensje do zamku – zdaniem Sędziego, będącego własnością Sopliców. Cześnik dzieli zamek (zakupiony niegdyś przez jego brata) ze znienawidzonym sąsiadem Rejentem i marzy o wyrzuceniu go stamtąd.
Obaj szlachcice upierają się w tej kwestii i nie są skłonni do zgody. Ujawniają się tu ich negatywne cechy: szlachecka buta, duma, upór i niechęć do zgody, skłonność do szukania zaczepki.
Wiedz Wasze, że Soplice nie zwykli się godzić;
Gdy pozwą, muszą wygrać: nieraz w ich imieniu
Trwał proces, aż wygrali w szóstym pokoleniu.
– stwierdza z dumą Sędzia w rozmowie z księdzem Robakiem.
W wypadkach krańcowych Sędzia toczy nawet pojedynki. Oto kolejna zła tradycja szlachecka:
[…] W szable nie byłem zbyt tęgi,
Wszakże bierali ludzie i ode mnie cięgi;
Wie świat, że w czasie polskich ostatnich sejmików
Wyzwałem i zraniłem dwóch braci Buzwików.
Jest więc Sędzia chwilami porywczy i bardzo dumny. Gdy ostatecznie Robak namawia go do zgody z Hrabią, łaskawie stwierdza:
[…] Niech się pierwszy zgłosi,
Rzekł Sędzia, niech przyjedzie tu, niech mnie przeprosi,
Wszak jestem starszy wiekiem, jestem na urzędzie.
A Cześnik? Jest jeszcze bardziej dumny i mniej skłonny do zgody. W młodości był sejmikowym zabijaką. On też wszczyna bójkę, gdy Rejent wraz ze swymi majstrami naprawiają mur.
Sędzia, póki może, rozwiązuje konflikt z Hrabią drogą sądową. Dopiero wysnuta przez innych intryga prowokuje go do działania…
Jest jeszcze więcej różnic między Sędzią a Cześnikiem.
Sędzia wydaje się osobą bardziej powściągliwą i stonowaną, mniej manifestującą swe uczucia. Może po prostu jest kulturalniejszy, uczciwszy i prawy? Nie wita się ostentacyjnie z Tadeuszem w obecności gości, mimo iż bardzo go kocha. Nie spoufala się ze swymi sługami. Nie sprowokowany, nikomu nie okazuje pogardy. A Cześnik lubi okazywać Dyndalskiemu i Papkinowi swą wyższość. Może ma jakieś kompleksy? Wszak jego majątek nie jest zbyt wielki, więc lubi znajdować gorszych od siebie. Z lubością szantażuje Papkina, którego kiedyś uchronił przed więzieniem. Sędzia nie wchodzi w tak niejasne układy z ludźmi.
Soplica nie jest też człowiekiem podstępnym, a Cześnik pragnie złowić na żonę Podstolinę dla jej majątku. Jak twierdził Boy-Żeleński w „Obrachunkach fredrowskich”, po cóż tak schorowany i zatwardziały stary kawaler usilnie szukałby żony? Intencje Cześnika nie są czyste.
Niespecjalnie przejmuje się też szczęściem podopiecznej Klary. Dowiadujemy się, że mógłby nawet posunąć się do tego, by skłonić ją do małżeństwa – nie czyni tego jedynie z wyrachowania i lenistwa. Wybiera Podstolinę, bo jest starsza, bardziej doświadczona i stateczna, toteż nie podejrzewa jej o zbyt wielkie wymagania. Klara staje się natomiast narzędziem w jego rozgrywkach, gdyż może dzięki niej zemścić się na Rejencie, który sprząta mu sprzed nosa narzeczoną… Nie zastanawia się specjalnie nad szczęściem Klary i Wacława.
Człowiek, który chce budować własne szczęście, manipulując losem innych, człowiek, który żeni się jedynie dla posagu, nie wzbudza zaufania.
Sędzia jest inny. Faktycznie czuwa nad Tadeuszem i Zosią, skwapliwie wypełnia wolę Jacka Soplicy, ponosząc wydatki na rzecz obojga. Jest gotów płacić za błędy brata. Nie jest skąpy. Wyróżnia się ogromną gościnnością – przyjmuje w swym domu nie tylko krewnych, ale i sąsiadów, nawet Rosjanina Rykowa i księdza Robaka, któremu obiecuje spory datek na klasztor, gdy ten przynosi mu dobre nowiny o ojczyźnie.
Niewiele wiemy o jego życiu prywatnym, możemy być jednak pewni, że jest osobą zbyt stateczną i uczciwą, by wdawać się w romanse czy czerpać z małżeństwa materialne korzyści.
Obaj – Cześnik i Sędzia – tak naprawdę nie interesują się kobietami, miłością, swataniem innych. Cześnik jest bardzo nieporadny w tych kwestiach. Sędzia rozmyśla raczej na temat przyszłości Tadeusza i Zosi, gospodarstwa i dobra kraju. O własne życie osobiste nie dba.
Jest świetnym gospodarzem. Sędzia wszystkiego osobiście pilnuje w gospodarstwie – może dlatego, że ma lepszą kondycję fizyczną, podczas gdy Cześnik uskarża się na wiele dolegliwości (reumatyzm, podagra).
Trochę łączy tych dwóch bohaterów stosunek do spraw kraju. W pewnym sensie obaj są patriotami. Cześnik brał kiedyś udział w konfederacji barskiej. Sędzia gotów jest odpowiedzieć na wezwanie księdza Robaka do powstania. U Sędziego jednak sprawa narodowa to teraźniejszość, a u Cześnika raczej przeszłość, gdyż jest zbyt zajęty własnymi sprawami majątkowymi.
Kończymy
Serią pytań i odpowiedzi.
Na czyją korzyść wypada porównanie Sędziego z Cześnikiem? Oczywiście, na korzyść Soplicy. Obaj mają podobne wady wynikające z ich dumnej szlacheckiej natury, podobne otrzymali wychowanie i wykształcenie.
A jednak Sędzia wzbudza większe zaufanie i sympatię czytelnika. Dlaczego? Jest szlachetniejszy, uczciwszy, prawy, choć niekiedy porywczy. Dba również o innych, nie tylko o siebie. Jest pracowitszy. Nie jest podstępnym intrygantem. Dla swego szczęścia nie poświęca szczęścia innych.
Cześnik wydaje się płytki moralnie. Śmieszy, ale trudno aprobować jego postawę życiową. Szuka zaczepki z Rejentem, cechuje go przesadna duma. Jest zdolny do szantażu i okazywania pogardy (widać to w relacjach z Papkinem). I przede wszystkim jest wyrachowany. Pieniądz i spokojna, wygodna starość, choćby okupiona nieszczęściem innych jest dla niego najważniejsza. Szanuje podstawowe zasady grzeczności, ale, podobnie jak Rejent, jest obłudny. Nawołuje do zgody dopiero wtedy, gdy udaje mu się odegrać na sąsiedzie.
Jednakowe zalety Sędziego i Cześnika? Hołdowanie polskim tradycjom. Tu jednak trzeba uczynić zastrzeżenie: obaj są niezbyt wykształceni i mają podobną zaściankową mentalność.
Ogólną refleksją.
Cześnik i Sędzia to dziś już tylko symbole przeszłości. Symbole Polski szlacheckiej, w której wyzywano się na pojedynki oraz kłócono o miedze i mury graniczne, procesowano przez pokolenia, aranżowano małżeństwa nie zawsze zgodnie z wolą młodych, ale też nie uchybiano zasadom gościnności i grzeczności.
Odniesieniem do współczesności.
- Czy Cześnik i Sędzia mogliby żyć we współczesnym świecie? Mogliby napytać sobie i innym biedy, są bowiem przesadnie dumni, kłótliwi i skłonni do pojedynkowania się, toczenia sporów. Pracowitość Sędziego na pewno zaimponowałaby jednak niejednemu Polakowi. A zasady staropolskiej grzeczności przydałyby się we współczesnym, często pozbawionym wszelkich zasad, świecie.
- Cześnik i Sędzia nie mogliby żyć dziś. Jednak i teraz, mimo swych wad, wzbudzają pewne pozytywne uczucia. Są symbolami Polaków z ich rozlicznymi zaletami i wadami. Zawsze gościnni, choć dumni i dlatego zbyt skłonni do swarów – oto nasz narodowy portret utrwalony w literaturze.
Zobacz:
Opisz rodzaje komizmu, z którymi możesz się zetknąć w Zemście Aleksandra Fredry.