1. W jakiej epoce powstał ten utwór?
W epoce romantyzmu.
2. Dlaczego jest to utwór nietypowy dla tej epoki w Polsce?
Jest to lekka komedia o tematyce miłosnej. Powstała w czasach, gdy Polska była pod zaborami, a polscy wieszczowie pisali utwory o tematyce poważnej, patriotycznej. Niektórzy nawet zarzucali Fredrze, że poświęcił swój talent tematyce tak lekkiej i rozrywkowej w tych ciężkich czasach. Z tego powodu Fredro, skądinąd gorący patriota, na wiele lat przestał pisać.
Dziś jednak wiemy, że portretując szlacheckie zwyczaje, polskich szlachciców (którzy zresztą niejednokrotnie mieli wspaniałe życiorysy, byli zasłużeni w walce za ojczyznę, tak jak Cześnik) i posługując się świetną polszczyzną – Fredro czynił dla naszego języka i naszej literatury tak samo dużo jak Mickiewicz czy Słowacki. Potrafił też ciepło i z humorem pisać o wadach Polaków.
3. Co wiesz o autorze tej sztuki?
- Hrabia Aleksander Fredro był jednym z najwybitniejszych polskich komediopisarzy. Urodził się w 1793 (lub 1791) roku w Surochowie pod Przemyślem. Odebrał jedynie domowe wykształcenie. Zaciągnął się do armii Księstwa Warszawskiego, uczestniczył w wojnie 1812 roku, potem osiadł w majątku ojca w Beńkowej Wiszni pod Lwowem.
- Zakochany w żonie innego, Zofii Skarbkowej, około dziesięciu lat zabiegał o uzyskanie przez nią rozwodu. W końcu udało mu się w 1828 roku poślubić swą wielką miłość. Byli zgodnym, kochającym się małżeństwem.
- Fredro pisał sztuki, które do dziś śmieszą widzów. Z tych komedii pochodzi wiele polskich przysłów i powiedzeń. Najbardziej znane sztuki pisarza to Zemsta, Śluby panieńskie, Damy i huzary, Pan Jowialski.
- Tworzył również aforyzmy, wiersze i z wielkim powodzeniem bajki narracyjne (Paweł i Gaweł, Małpa w kąpieli). Jest też autorem mistrzowskiego pamiętnika z czasów napoleońskich Trzy po trzy.
- Jego komedie do dziś są wystawiane na deskach teatrów różnych miast w Polsce.
- Kilka lat temu wybitny polski reżyser Andrzej Wajda z powodzeniem sfilmował sztukę Fredry Zemsta – wybitne role zagrali w niej między innymi: Janusz Gajos (Cześnik), Andrzej Seweryn (Rejent), Roman Polański (Papkin), Katarzyna Figura (Podstolina).
4. Jakim gatunkiem jest Zemsta?
Zemsta jest komedią, czyli gatunkiem literackim należącym do rodzaju literackiego zwanego dramatem. Więcej informacji o dramacie już wkrótce – w kolejnych odcinkach cyklu: Teoria literatury.
5. Określ czas i miejsce akcji
Na początku XIX wieku. Fredro sięgnął po prawdziwą historię konfliktu między współwłaścicielami zamku w Odrzykoniu – Firlejem i Skotnickim. Naprawdę spór miał miejsce w pierwszej połowie XVII w, ale pisarz przeniósł akcję w czasy sobie współczesne, tuż po upadku Rzeczypospolitej. Gotyckie zamczysko zostało podzielone murem na pół między zamieszkujących tam szlachciców: Cześnika Raptusiewicza a Rejenta Milczka.
6. Przedstaw głównych bohaterów
Cześnik – człowiek samolubny i zapalczywy. Typowy zabijaka skory do bójek. Gwałtowny charakter bohatera w pełni oddaje jego nazwisko – Raptusiewicz. To dość prymitywny potomek Sarmatów (lud, od którego swój początek chciała wywodzić szlachta polska). Uparcie dąży do celu, nie stosując podstępów. Przez to nie wydaje się człowiekiem groźnym, ale po prostu konsekwentnym w działaniu. Dzięki tej prostolinijności i szczerości nie jest postacią odrażającą, raczej budzi sympatię. U czytelników wywołuje życzliwy uśmiech. Psychologia taki typ temperamentu określa mianem choleryka. Używa niezbyt wyszukanych słów. Ulubione powiedzenie „mocium panie” stosuje wszędzie tam, gdzie nie bardzo potrafi wyrazić swoje myśli.
Rejent – przeciwieństwo Cześnika. Bohater skryty, milczący, ale przy tym chytry i przebiegły. Wydaje się, że jest skromny i spokojny. Pochylona głowa i złożone ręce sugerują typ człowieka pokornego, pobożnego. Nie dajcie się jednak zwieść pozorom. To typowy przykład potwierdzający powiedzenie, że „cicha woda brzegi rwie”. Potrafi doskonale maskować się, ukrywając swoje emocje. Jest sprytny i obłudny. Swoje czyny motywuje „wolą nieba” i uważa, że jest to wystarczające wytłumaczenie. Typ dorobkiewicza. Przez Cześnika określany jako człowiek „z diabłem za skórą”. W przeciwieństwie do swojego sąsiada zdecydowanie większą uwagę przykłada do sposobu wyrażania się. Nie wyrzuca z siebie potoku słów. Jest powolny i zastanawia się, co powiedzieć. Waży słowa. Cechom charakteru, usposobienia bohatera odpowiada jego nazwisko – Milczek.
Co ciekawe, pod koniec bohaterowie jakby wymieniali się pewnymi zachowaniami. Nawzajem przejmują niektóre swoje cechy. Cześnik posługuje się chwytami Rejenta (próbując zemścić się, chce w tajemnicy przed Rejentem wydać Klarę za Wacława), a Rejent zrzuca maskę cichego człowieka.
Uwaga – kontrast! Fredro celowo zestawił dwóch tak różnych bohaterów, by poprzez porównanie cechy każdego z nich były bardziej widoczne.
Kim jest Papkin?
Papkin – to główny organizator intrygi. Człowiek, który stracił majątek i tylko „chwyta się pańskich klamek”. Uosobienie wszelkich możliwych wad, a przy tym postać szalenie zabawna, przechwalająca się swoją odwagą. „Lew północy” we własnym mniemaniu, w rzeczywistości jest osobą grubo podszytą tchórzem. Typowy bawidamek, dziś powiedzielibyśmy kobieciarz. W życiu kieruje się własnym dobrem, ale zachowuje dystans wobec ludzi zamożnych, bowiem czuje przed nimi respekt.
Ten człowiek potrafi wcielać się w przeróżne role (nie zawsze z własnej woli), co prowadzi często do zabawnych sytuacji. Na przykład:
- Jako poseł do Rejenta boi spotkać się z nim osobiście, tłumacząc się, iż mógłby zamiast do pokoju doprowadzić do kłótni.
- Udaje odważnego, głośno wykrzykując swoje racje i grożąc robotnikom. Niestety, ich odbiorcą jest jedynie milczący mur.
- Jako kochanek jest gotowy do poświęceń, ale nie umie sprostać oczekiwaniom Klary, która wymaga od niego: posłuszeństwa (ma milczeć przez sześć miesięcy), wytrwałości (ma żyć tylko o chlebie i wodzie przez rok i sześć dni) oraz śmiałości (ma sprowadzić dla niej krokodyla).
- Przerażony perspektywą rychłej śmierci spowodowanej jakoby otruciem przez Rejenta spisuje testament, w którym dzieli swój „majątek” pomiędzy znajomych.
7. Co możesz powiedzieć o nazwiskach bohaterów?
Są to nazwiska znaczące, oddające cechy bohaterów. Na przykład nazwisko Cześnika – Raptusiewicz – świadczy o podstawowej cesze jego charakteru – zapalczywości, raptowności, wybuchowości, emocjonalności, nerwowości.
Nazwisko jego sąsiada Rejenta – Milczek – oddaje z kolei jego charakter – zacięty, uparty. Milczek to „cicha woda”, konsekwentnie i niekiedy okrutnie przeprowadza swoje plany, nie dzieląc się nimi z nikim… Pozornie cichy i pobożny, faktycznie jest despotyczny i chce kierować życiem innych.
Z kolei nazwiska Papkin, Dyndalski nie wzbudzają szacunku, tak nazywają się zależni od swych panów, podrzędni bohaterowie, nazwisko Papkina kojarzy się ponadto z papką (też niezbyt ładne skojarzenie). Papkin jest lizusem, tchórzem, bardzo dużo mówiącym (ale te słowa często nie są prawdziwe i niewiele z nich wynika).
8. Jak mógłbyś scharakteryzować inne postaci?
Klara jest młodą, piękną dziewczyną, podopieczną Cześnika i jego krewną, mieszkającą wraz z nim, zakochaną w synu znienawidzonego przez Cześnika sąsiada, w Wacławie – Rejentowiczu Milczku. Ma charakterek, potajemnie spotyka się z Wacławem, ale nie pozwala na nic więcej, jest rozsądna i praktyczna, nie chce skandalu, lecz doprowadzenia do małżeństwa z ukochanym.
Z kolei syn Rejenta Milczka Wacław kocha Klarę, jest jednak chyba dość kochliwy i niezbyt rozsądny, w przeszłości dobrze bawił się i miał romans ze starszą od siebie Podstoliną, która nie znała jego nazwiska (podawał się za księcia).
Podstolina jest wdową, była trzykrotnie mężatką, ostatni jej mąż to podstoli Czepiersiński. Ma na imię Hanna, jest dość młodą, atrakcyjną i wyrachowaną kobietą, która chce wyjść za mąż po raz kolejny, by zapewnić sobie bezpieczną przyszłość (stąd jej układy z Rejentem, mimo słowa danego Cześnikowi). Jest zauroczona Wacławem, więc planowane przez jego ojca małżeństwo jest jej na rękę. Ciepło wspomina dawne z nim kontakty, wie też, że małżeństwo z nim, podobnie jak z Cześnikiem, dałoby jej pewną przyszłość. Jest dość skryta, nikt nie wie o jej kłopotach finansowych, uchodzi za osobę majętną. Ubiegający się o jej rękę Cześnik myśli, że Podstolina jest właścicielką trzech folwarków, które, jak się okazuje w finale sztuki, należą do Klary, podopiecznej Raptusiewicza, majątek zaś był oddany Hannie jedynie w zastaw. Podstolina jest osobą zapobiegliwą, jej umowa z Rejentem przewiduje odszkodowanie, w razie wycofania się którejś ze stron.
Z kolei Papkin to błazen i konfabulator, wiele opowiadający o swym męstwie, dawnym bogactwie, pochodzeniu – faktycznie to człowiek niewiadomego pochodzenia, tchórz łasy na pieniądze, przekupny, pozostający na usługach Cześnika (a skrycie – również Wacława). Zabawny bufon i chwalipięta, zabiegający o względy Klary, faktycznie jest postacią żałosną. Ma za sobą jakieś ciemne sprawki, o których wie Cześnik, i w razie nieposłuszeństwa szantażuje sługę, że wyjdą na jaw.
9. Co znaczy słowo „cześnik”?
Cześnik to nazwa dawnego dworskiego urzędu – urzędnik pełniący tę funkcję na dworze królewskim usługiwał królowi przy stole (podawał czaszę – stąd wyraz cześnik), czuwał nad piwnicą dworską. Z czasem urząd cześnika oddzielił się od tych obowiązków, była to funkcja jedynie tytularna (przy królewskim stole usługiwali dworzanie).
Bohater komedii jest jedynie cześnikiem ziemskim, powiatowym, była to niezbyt ważna funkcja, ważniejsi byli cześnik koronny i litewski.
10. Co znaczy słowo „rejent”?
W dawnej Polsce rejent był urzędnikiem dworskim, który dokonywał wpisów do ksiąg sądowych i wypisów z nich, zarządzał kancelarią sądową. To odpowiednik dzisiejszego notariusza. W hierarchii urzędów w dawnej Polsce stał niżej od cześnika.
11. Gdzie toczy się akcja Zemsty?
W podupadłym zamku, zamieszkiwanym przez Cześnika i Rejenta, podzielonym murem granicznym, rozsypującym się, ale potem odbudowywanym przez Rejenta.
Co było przyczyną kłótni Cześnika z Rejentem?
Otóż rzecz banalna – dziura w murze. Dążenie do zamurowania tej dziury wydaje się czymś naturalnym, bo cóż można mieć przeciwko naprawie muru? Okazuje się jednak, że nie dla wszystkich jest to sprawa tak oczywista. Cześnik zdecydowanie krzyczy veto (czyli: nie pozwalam) i… zaczyna się konflikt.
Motyw sporu o zamek był popularny w ówczesnej literaturze, a tutaj został sparodiowany i zastąpiony sporem o mur.
Parodia: odmiana stylizacji, polegająca na naśladowaniu czyjegoś stylu w celu ośmieszenia go.
12. Jak przebiega akcja sztuki?
- Cześnik nie może zdecydować się, czy starać się o względy swej podopiecznej – Klary, czy wdowy Podstoliny. W końcu pozostaje przy planie małżeństwa z Podstoliną – ze względu na jej majątek, wiek, doświadczenie (Raptusiewicz oczekuje, że będzie bardziej stateczna).
- Rozmawia z Papkinem i z tej rozmowy dowiadujemy się o konflikcie między sąsiadami: Cześnikiem a Rejentem. Obaj mieszkają w jednym zamku podzielonym walącym się murem granicznym. Raptusiewicz chce pozbyć się sąsiada i wysyła Papkina z podwójnym poselstwem: do Rejenta Milczka i do Podstoliny (w sprawie małżeństwa z Maciejem). Podstolina zgadza się na tę propozycję, Papkin nie musi o to specjalnie zabiegać, choć wyolbrzymia swoją rolę, czym śmieszy rozsądną wdowę. Rejent krzyżuje skryte plany Cześnika i zarządza odbudowę zniszczonego muru granicznego. Cześnik poleca Papkinowi wszczęcie walki z ludźmi Rejenta przy murze. Tymczasem syn Rejenta, Wacław i bratanica Cześnika, Klara spotykają się potajemnie i wyznają sobie miłość. Mówią o przeszkodach na drodze do ich małżeństwa. Planują pogodzić stryja Klary i ojca Wacława.
- Przy murze Papkin poleca robotnikom Rejenta, by przestali naprawiać mur, zaczyna się bijatyka, tchórzliwy Papkin chowa się za rogiem domu. Cześnik i Papkin zagrzewają z okien swoich ludzi do walki.
- Zadowolony ze swej postawy Papkin, przechwalający się rzekomo bohaterskimi czynami, przyprowadza „jeńca”, czyli Wacława. Rejentowicz specjalnie pozwala się schwytać, chcąc wtargnąć do domu ukochanej. Udaje komisarza Cześnika i namawia Raptusiewicza do zgody, ten jednak gardzi tą propozycją i wyrzuca Wacława z domu. Rejentowicz zdradza Papkinowi, kim jest i prosi o pomoc w realizacji swoich planów. Papkin zostaje przekupiony złotem i zobowiązany do tajemnicy; by nie zdradził – zostaje postraszony kulką.
- Klara dowiaduje się o zaręczynach stryja z Podstoliną. Postanawia przez nią przekonać zwaśnione strony do swego planu małżeństwa z Wacławem.
- Aranżuje spotkanie Wacława z Podstoliną. Nie wie jednak, jakie wywołuje tym komplikacje. Podczas rozmowy Wacław i Podstolina rozpoznają się… jako dawni znajomi, którzy niegdyś romansowali. Wacław był studentem, który podkochiwał się w Podstolinie i podawał się za księcia Radosława. Podstolina zdradza mu, że szukała go bezskutecznie, on przyznaje się, że podał fałszywe imię. Klara, widząc swego ukochanego i Podstolinę w wielkiej konfidencji, bierze to za dobrą monetę i nie domyśla się żadnego dawnego związku między tymi dwojgiem. Tymczasem Papkin, kompletnie się ośmieszając, w dziwaczny sposób wyznaje miłość Klarze i oświadcza się jej. Wywołuje tym jedynie wesołość dziewczyny, która, kpiąc z niego, podaje nierealne warunki małżeństwa, mające być dowodami miłości i oddania Józefa: tymi dowodami ma być rok milczenia, rok życia o chlebie i wodzie, i sprezentowanie dziewczynie… krokodyla. Józef Papkin jest przerażony tymi warunkami.
- Natomiast Rejent postanawia podać Cześnika do sądu. Zmusza murarzy pracujących przy naprawie muru granicznego, by zeznali, że zostali dotkliwie pobici przez ludzi Cześnika. Zmusza ich do koloryzowania i wyolbrzymiania szkód, nie płaci im też za pracę, sugerując, że ma to zrobić Cześnik. Odchodzą więc bez zapłaty.
- Milczek knuje również inny plan: nalega, by jego syn ożenił się z dawną kochanką Podstoliną (Rejent wie o jego dawnym związku). Wacław błaga go o zmianę zdania i oświadcza, że kocha Klarę i nie będzie mężem żadnej innej. Nie porusza to jednak Milczka. Tymczasem Cześnik wyzywa Rejenta za pośrednictwem Papkina na pojedynek. Papkin bardzo boi się Rejenta. Napuszonym tonem wyprowadza go z równowagi, Rejent ma listownie odpowiedzieć na wyzwanie.
- Tymczasem Podstolina zmienia plany. Ucieka z domu Cześnika. Przystaje na propozycję Rejenta dotyczącą małżeństwa z Wacławem. Milczek pisze list do Raptusiewicza i podaje go przez Papkina, którego pachołkowie Rejenta na jego polecenie wyrzucają z domu Milczków. A Cześnik – niczego nieświadomy, szykując się do pojedynku, przygotowuje też swe wesele. Kucharz Perełka gotuje już potrawy. Papkin przynosi Cześnikowi pisemną odpowiedź od Rejenta. Dowiaduje się też od Papkina, że na darmo szykuje wesele, bo Podstolina… wychodzi za Wacława. W tej sytuacji Raptusiewicz nie daje za wygraną. Dyktuje list Dyndalskiemu, który ma się podszyć w tym piśmie pod Klarę i sprowadzić Wacława do domu Cześnika. Jednakże w przekomicznej scenie okazuje się, że Dyndalski nie umie sklecić podyktowanego listu. Cześnikowi też nie idzie dyktowanie miłosnych wyznań. W tym czasie Papkin, który poważnie bierze lekkomyślnie wypowiedziane przez zdenerwowanego Cześnika słowa o otruciu posłańca przez Rejenta, spisuje swój (także przekomiczny dla widza) testament. Wyznaje, że „komisarz” to syn Rejenta. Natomiast Cześnik wysyła Papkina po Wacława. Rejentowicz przybywa. Cześnik stawia przed nim ultimatum: albo ożeni się z Klarą, albo trafi do więzienia. Nieświadomy miłości tych dwojga łączy ich węzłem małżeńskim.
- Wówczas przybywa do domu Cześnika także nieświadomy niczego Rejent, oburzony, że sąsiad nie stawił się na pojedynku. Dowiaduje się, że jego syn właśnie ożenił się Klarą! Podstolina przyznaje się, że jest całkowicie finansowo uzależniona od Klary, opiekowała się jedynie jej majątkiem, sama jednak nie dysponuje żadnym bogactwem, na które tak czyhali Cześnik i rejent.
- Gdy mowa o odszkodowaniu za to, że nie doszło do ślubu Podstoliny z Wacławem, Klara obiecuje, że sama je zapłaci Rejentowi ze swego majątku.
- Udobruchani Rejent i Cześnik godzą się, uspokaja się także Papkin, który zostaje przekonany, że wino nie było zatrute – drze więc testament. Wszystko zatem kończy się szczęśliwie.
13. Jaka jest budowa sztuki?
Zemsta podzielona jest na akty (cztery). Każdy akt z kolei podzielony jest na sceny (i w każdym jest inna liczba scen). Każda scena wprowadza nowe osoby lub nowe miejsce akcji.
Jak w każdym dramacie występują też didaskalia, czyli tekst poboczny.
14. Jakie typy komizmu występują w Zemście?
- Komizm słowny (główne postacie mają swoje charakterystyczne powiedzonka – Cześnik „Mocium panie”, Rejent „Niech się dzieje wola nieba).
- Komizm postaci (bardzo komiczny jest na przykład Papkin, budzi śmiech samym swym pojawieniem się, zachowaniem, wyglądem, ubraniem).
- Komizm sytuacyjny (oświadczyny Papkina, odmowa Klary).
15. Z jakimi utworami można skojarzyć Zemstę?
- Z Panem Tadeuszem – ta sama sceneria (zamek), podobni bohaterowie (szlachta), podobny wątek (miłość, skłócone rody, spór o zamek) – wszystko jednak utrzymane jest w klimacie lekkości i parodii, nie sielskim ani poważnym jak w Panu Tadeuszu.
- Z Romeem i Julią – miłość, skłócone rody (ale na szczęście tu wszystko kończy się dobrze, w końcu to komedia, nie tragedia).
- Papkin kojarzy się z Don Kichotem – obaj są parodią rycerza, czerpią wzorce ze średniowiecznych romansów, są komiczni, mówią w dziwaczny sposób i mają nikły kontakt z rzeczywistością.
16. Jakie są najsłynniejsze cytaty z Zemsty?
„W ogień skocz, Papkinie”
A twój Papkin w ogniu zginie.
Jeśli nie chcesz mojej zguby,
Krrrokodyla daj mi, luby”.
Niech się dzieje wola nieba,
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.
Tak jest – zgoda,
A Bóg wtedy rękę poda.
17. Jakie cechy starych szlachciców, takich jak Cześnik i Rejent, ciepło wyśmiał Fredro w swej komedii?
Wyrachowanie, chciwość, aranżowanie małżeństw ze względu na sprawy majątkowe, a ignorowanie uczuć młodych, pieniactwo, skłonność do sąsiedzkich swarów i kłótni, upór, wybuchowość (Cześnik). Ponadto skąpstwo, obłudę i dewocję, obnoszenie się ze swą religijnością, nieidące w parze z dobrym postępowaniem (Rejent), a także brak samokrytycyzmu (zwłaszcza Cześnik, gdy ignoruje swe choroby, a planuje małżeństwo, bierze pod uwagę nawet poślubienie młódki).
18. Jakie wady wyśmiał Fredro na przykładzie takiej postaci jak Papkin?
Tchórzostwo, brak samokrytycyzmu, skłonność do przechwalania się, pozerstwo, udawanie wielkiego pana kontrastujące z niewiadomym pochodzeniem i ubóstwem, chciwość, gadulstwo.
19. Jakich dobrych cech można dopatrzeć się w Rejencie i Cześniku?
Przestrzegają zasad gościnności, wiedzą, że w domu nie można skrzywdzić gościa – w myśl staropolskiej zasady: gość w dom, Bóg w dom.
Są patriotami, wiadomo np. że Cześnik brał udział w zrywie patriotycznym, jakim była konfederacja barska.
Zresztą nawet w swych wadach wydają się śmieszni i nieszkodliwi, ich konflikt, nawet pogróżki czy podejrzenia, że któryś mógłby otruć posłańca drugiego, traktujemy z przymrużeniem oka.
20. Jakie staropolskie zwyczaje utrwalono w sztuce?
Gościnność, nietykalność gościa w cudzym domu, pojedynki.
Cześnik i Sędzia – dwaj szlachcice. (charakterystyka porównawcza)
Zobacz:
Miłość w komediach Aleksandra Fredry – polemika z romantycznym wzorcem tego uczucia.
Miłość w ujęciu Aleksandra Fredry (w opozycji do wizji romantyków).