Zemsta
Dane lektury:
- Komedia – oparta o konflikt i jego rozwiązanie, intrygę, kontrast, komizm słowa, postaci i sytuacji.
- Powstała w romantyzmie i w czasach współczesnych autorowi się rozgrywa.
- Nawiązuje do prawdziwego sporu z XVII wieku – pomiędzy dwoma współwłaścicielami zamku w Odrzykoniu – Firlejem i Skotnickim.
- Głowna oś akcji – to kłótnia Rejenta i Cześnika o zamkowy mur i miłość młodych potomków skłóconych stron.
- Ważną rolę w Zemście odgrywa parodia – Fredro parodiuje (czyli przedstawia dany schemat, ale wyśmiewa go) typ bohatera – odważnego rycerza, romantycznego kochanka w osobie Papkina, a także literacki motyw sporu rodów o majątek.
Gdzie jesteśmy?
W starym gotyckim zamku. Mur graniczny oddziela część Cześnika Raptusiewicza od części Rejenta Milczka. W murze jest wyrwa – i o nią toczy się spór. Rejent chce naprawić mur i ściąga murarzy, Cześnik stawia sarmackie veto (czyli: nie pozwalam) i…mamy zajadły konflikt. Wiadomo, że nie tyle o kwestię dziury, co o władzę i prawo do decyzji. A tak naprawdę. Prawa do majątku ma… Klara!
Osoby i zdarzenia
- Główne postacie to Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Zaprezentowani na prawach kontrastu typowi przedstawiciele polskiej szlachty. Skłóceni o dziurę w murze.
- Para zakochanych (obowiązkowa w komedii) Klara i Wacław. Klara jest wychowanką Cześnika, Wacław synem Rejenta, co początkowo bardzo utrudnia sytuację zakochanych.
- Podstolina – kobieta modna – pragnąca wydać się za mąż,by wieść spokojne i dostatnie życie.
- Papkin – postać szczególna. Gość na dworze Cześnika, dziwak i ględa – tchórz opowiadający o swoich rzekomych rycerskich dokonaniach. Typowa postać komiczna.
Jak zapamiętać akcję?
Najlepiej ustalić sobie jak to było:
- Na zamku mieszkają dwaj szlachcice, siedziba podzielona jest murem. Mur wymaga naprawy – Rejent Milczek postanawia go odbudować. Wzywa murarzy, zaczyna remont.
- Cześnik stawia veto. Wysyła służbę, by przegoniła murarzy i przerwała naprawę. Nienawiść sąsiedzka kwitnie.
- Rejent Milczek pisze skargę do sądu o pobicie majstrów.
- Cześnik Raptusiewicz chce wyzywać go na pojedynek. Planuje też własny ślub – zaręczony jest z Podstoliną.
- Rejent Milczek obmyśla zemstę. Aby zrobić na złość Cześnikowi postanawia ożenić z Podstoliną swojego syna Wacława! Tym samym zamierza doprowadzić sąsiada do szału. Podstolina mu sprzyja, bo niegdyś romansowała z Wacławem i woli młodego męża. Wacław za to ani myśli o mariażu z podstarzałą damą, bo kocha Klarę.
- Raptusiewicz – kiedy dowie się o planach sąsiada, szybko reaguje na ruch przeciwnika – jego zemsta: „więzi” Wacława, sprowadza księdza, który udziela ślubu Klarze (jego bratanicy) i synowi Rejenta. Tak naprawdę zwycięża miłość, a pomiędzy sąsiadami zapanuje zgoda.
Jeśli pytanie z Zemsty to:
O cechy Cześnika i Rejenta
Są to bohaterowie zestawieni na zasadzie kontrastu, lecz kontrast dotyczy głównie ich cech charakteru, osobowości, nie dobra czy zła postaci ( jak to było na przykład w Balladynie). To dwaj typowi szlachcice Polski sarmackiej:jeden jest milczący i podstępny, drugi gwałtowny i energiczny, otwarty w działaniu.
Obaj mają wady – ale i obaj czasem budzą sympatię. Dlaczego tak? Bo Fredro był wnikliwym obserwatorem swojego świata, przedstawił – ze złośliwością, ale i sentymentem – kontuszowych Polaków XIX wieku ich typy i charaktery.
Milczek, Raptusiewicz – zwróć uwagę na tzw. nazwiska znaczące. W dawnych komediach często stosowano taki zabieg – już dzięki nazwisku poznajemy cechy bohatera.
- Cześnik Raptusiewicz – jaki jest?
Jak mówi jego nazwisko – człek gwałtowny, kłótnik i zabijaka skory do bójek. W działaniu mało wyrafinowany, działa szybko i otwarcie. Waleczny, odważny, chętny do pojedynku, mniej wymowny, zwłaszcza wobec kobiet. Sympatyczniejszy od Rejenta – jego szczera dusza i temperament budzą życzliwość czytelnika. Jego ulubione powiedzonko – „mocium panie”.
- Rejent – jaki jest? Milczek.
Możemy dodać: podstępny Milczek-chytrusek.Ten działa w milczeniu, planuje, intryguje. Milczący, ale przebiegły. Jest dwulicowy – pozornie wydaje się, pobożny, pokorny, skromny i spokojny. Ale Cześnik mówi o nim, że „nosi diabła za skórą” – i ma rację! Skąpy i mściwy, zawzięty. Milczek jest sprytny i obłudny. Jego typowe powiedzonko to pobożne: „Niech się dzieje wola nieba”, którego używa, kiedy mu pasje.
O komizm Zemsty
Zemsta jest komedią – czyli takim gatunkiem literackim, w którym kluczową rolę odgrywa komizm – chwyty autora stosowane po to, by rozśmieszyć odbiorcę.
- Komizm – to zatem wyróżnik wszelkiego rodzaju komedii – nie tylko tych dawnych, pisanych na użytek teatrów, ale także współczesnych komedii filmowych, popularnych żartów czy skeczy kabaretowych. Komizm – to te zjawiska w utworze, które budzą śmiech.
A co go budzi?
Albo osoba, albo sytuacja, albo słowa.
I tak wyróżniamy:
- Komizm postaci – przykład: Papkin.
- Komizm sytuacji – przykład scena z pisaniem listu Cześnika przez Dyndalskiego.
- Komizm słowa – wpadka z słynnym „mocium panie” Cześnika.
Uwaga – parodia
Mniej eleganckie słowo – to „ przedrzeźnianie” Naśladujesz kogoś, podkreślasz jego cechy aby ośmieszyć? Być może sam nigdy się tym nie zhańbiłeś, ale widziałeś zjawisko na pewno. To właśnie parodia. W literaturze dość często stosowana, na użytek komedii przydaje się znakomicie.
Fredro zakpił sobie z literackiego motywu kłótni o zamek (znamy – choćby z Pana Tadeusza) z waśni rodów (znamy z Romea i Julii) z modnej w epoce postaci kochanka romantycznego, kochającego aż po grób, zdolnego do najwyższych poświęceń. Mamy ten typ w Zemście! To Papkin, „lew Północy” zakochany programowo w Klarze i… głupi oraz zabawny w swoich kwiecistych wyznaniach.
Wymowa Zemsty
- Przesłanie nr 1
Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło! Optymista Fredro pokazał światu, że: „Bywa z węża dryjakiew, złe często dobremu okazyję daje”. Kłótnia,niezgoda, intrygi i złe intencje doprowadziły w końcu do uporządkowania spraw,zgody sąsiedzkiej i zwycięstwa miłości.
- Przesłanie nr 2
Miłość prawdziwa powinna zwyciężyć. Fredro był piewcą miłości, która jest szczera, obustronna i wiedzie do stworzenia dobrego małżeństwa. Przeciwstawia się częstemu w jego czasach zwyczajowi pobierania się ludzi dla majątku lub interesów rodziców. Także występuje przeciw mitowi modnej romantycznej, nieszczęśliwej miłości niespełnionej.
- Przesłanie nr 3
Ludzka natura jest złożona! W człowieku drzemią różne cechy – i skąpstwo i odwaga. I przebiegłość i skłonność do porozumienia. I szczera miłość mimo przeszłości fircyka. Ludzie nie są monolitami – zmieniają się, wiele można im wybaczyć. Warto zauważyć taką filozoficzną refleksję pisarza, bo zazwyczaj w klasycznych komediach,kiedy bohater został opatrzony etykietą – na przykład skąpca, już z niej się nie wyzwoli. Fredro nie chce namolnie pouczać ludzi – woli pokazać różne zachowania i zdarzenia, poddać je refleksji.
Najzabawniejsza postać komedii
Papkin – „lew Północy” to tak naprawdę – ubogi szlachetka, żyjący na dworze swojego dobrodzieja, podszyty strachem, czujący respekt przed zamożnymi. Stwarza za pomocą barwnych i całkowicie wyssanych z palca opowieści swój wizerunek rycerza, odważnego, walecznego bohatera. Kiedy od słów ma przejść do czynów – okazuje się tylko zabawnym i politowania godnym – Papkinem. Cześnik chce wyprawić go do Rejenta jako posła wzywającego do pojedynku.
„Lew Północy” umiera ze strachu i wykręca się jak może. Kiedy w końcu idzie, wraca pewny, iż został otruty i okrutnie lamentuje, a kiedy oświadcza Klarze swoje uczucia – dziewczyna kpi z niego stawiając warunki: posłuszeństwa (ma milczeć przez sześć miesięcy), wytrwałości (ma żyć tylko o chlebie i wodzie przez rok i sześć dni), oraz śmiałości, (ma dla niej zdobyć krokodyla). Słynny tekst o krokodylu Papkin bierze poważnie. Powyższa scena z Klarą i krokodylem jest zresztą także parodią literackiego motywu rycerskich czynów – pokonywania smoków czy innych podobnych poświęceń dla swojej wybranki.
Skąd znamy te wątki?
Kłótnia między sąsiadami lub rodami, zakończona ślubem dzieci:
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (Horeszkowie kontra Soplicowie).
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (Korczyńscy i Bohatyrowicze).
- Filmowa trylogia: Sami swoi, Nie ma mocnych i Kochaj albo rzuć, (Pawlak i Kargul).
- Romeo i Julia Wiliama Szekspira.
Wartość utworu dla nas ludzi współczesnych
- Aleksander Fredro z humorem, ale okiem bystrego obserwatora, utrwalił świat XIX-wiecznej Polski szlacheckiej – obyczaju, kłótni, poglądów tamtych ludzi.
- Podobnie jak Mickiewicz w Panu Tadeuszu – pokazał wady Polaków, ale z sentymentem i patriotyzmem ocalił od zapomnienia obraz „Polski kontuszowej”.
- Znamy dawną Polskę, ludzkie typy, obyczaje, stroje, zachowania dzięki trzem twórcom; Mickiewiczowi (Pan Tadeusz), Sienkiewiczowi (Trylogia) i właśnie dzięki hrabiemu Aleksandrowi Fredrze. Warto o tym pamiętać przed egzaminem.
Jak odmieniać nazwisko autora?
- Kto – hrabia Aleksander Fredro
- Kogo opisujesz – hrabiego Aleksandra Fredrę
- Komu się przyglądamy – hrabiemu Aleksandrowi Fredrze
- Kogo przywołujemy – hrabiego Aleksandra Fredrę
- Z kim rozmawiamy – z hrabią Aleksandrem Fredrą
- O kim czytamy – o hrabim Aleksandrze Fredrze
- O! Aleksandrze Fredro!
Szlachcice – urzędnicy dworscy
Rejent
Funkcja
Rejent, czyli odpowiednik dzisiejszego notariusza. Szlachcic, urzędnik dworski. W porównaniu z cześnikiem zajmował niską pozycję w hierarchii urzędniczej. Rejent sporządzał akty notarialne. Dokonywał wpisów i wypisów z ksiąg sądowych, zarządzał kancelarią sądową. Funkcja społeczna narzucała mu niejako sposób zachowania – musiał być spokojny, skryty i milczący.
Stan posiadania
Połowa zamku.
Rodzina
Wdowiec, ma syna Wacława (jest dla niego oschły, nieszczery, nie pochwala jego związku z Klarą).
Charakter, zachowanie
Człowiek inteligentny (formułowanie myśli w mowie i piśmie przychodzi mu bez trudu). Dwulicowy, fałszywy (jak twierdzi Cześnik: z diabłem za skórą). Jego pobożność, opanowanie to tylko maska, pod którą kryje się oszust. Wyrachowany, zawzięty, skąpy. Uparty, a nawet okrutny. Chciwy. Udaje człowieka pobożnego, choć potrafi bezwzględnie wykorzystywać innych. Opanowany, spokojny, trudno wyprowadzić go z równowagi. Cichy, grzeczny, kulturalny, sprytny, fałszywie skromny, pobożny (raczej na pokaz), chytry, przebiegły.
Charakterystyczne powiedzenia
- „Niech się dzieje wola nieba,
Z nią się zawsze zgadzać trzeba.” - „Idź, serdeńko, bo cię trzepnę!”
Wykształcenie
Jest dobrze wykształcony. Potrafi pisać.
Wygląd
Najczęściej czarne, stonowane stroje.
Cechy szlachcica
- Szlachecka zawziętość (pomimo wrodzonego wręcz skąpstwa gotowy był nawet cały swój majątek zastawić, aby pokonać wroga).
- Przywiązanie do domu (spór o zamek).
- Dbałość o gościnę.
- Wybór żony dla syna (jest przekonany, że Wacław usłucha jego woli, gdy to on wybierze mu odpowiednią żonę).
Nazwisko
Milczek to właściwie przezwisko określające główne cechy charakteru Rejenta – zrównoważenie, milczące usposobienie.
Cześnik
Funkcja
Cześnik to dawny dworski urzędnik, którego zadaniem było usługiwanie królowi przy stole (podawał czaszę), czuwał nad piwnicą królewską; z czasem (gdy przy stole zaczęli usługiwać dworzanie) stał się to tylko urząd tytularny (tytuł bez obowiązków). Raptusiewicz to cześnik ziemski (powiatowy) – takich cześników było wielu, ważniejsi byli dwaj cześnicy: koronny i litewski – pełnił urząd w sądzie powiatowym. W hierarchii urzędniczej zajmuje wysokie – 9. – miejsce.
Stan posiadania
Połowa zamku. Sprawia pozory zamożności dzięki majątkowi Klary.
Rodzina
Stary kawaler. Prawny opiekun swojej bratanicy – Klary.
Charakter, zachowanie
Szybko wpada w złość, denerwuje się, irytuje, wybucha. To pieniacz i raptus. Najpierw zrobi – potem pomyśli. Mówi szybko, głośno, gestykuluje przy tym. Gdy nie może dojść do głosu, po prostu uderza w stół. Najlepszą formą rozwiązywania konfliktów jest dla niego chwycenie za broń. Szanuje staropolskie obyczaje, jest uprzejmy i nieśmiały w stosunku do kobiet. Szczery, prostolinijny i bardzo gościnny (gości Papkina, Podstolinę, Dyndalskiego). Nie chce urazić przyjaciela – nie wierzy w opowieści Papkina o jego bohaterskich czynach i przygodach, ale udaje, że daje wiarę opowieściom.
Charakterystyczne powiedzenia
„Mocium panie” – używa tego powiedzonka często, gdy brakuje mu słów.
Wykształcenie
Nie potrafi nawet dobrze pisać.
Wygląd
Jak na szlachcica przystało, ubiera się modnie (żupan, szkarłatne barwy). Nosi okulary.
Cechy szlachcica
- Gościnność (nawet wróg mógł czuć się, odwiedzając go, bezpiecznie; walczy ze sobą, gdy Milczek odwiedza go, ale nie „częstuje go szabelką”).
- Przywiązanie do majątku, domu.e.
Nazwisko
Raptusiewicz, czyli raptus. Określenie świetnie podsumowujące jego charakter. Człowiek porywczy, gwałtowny (ale nie zły).
W jakich motywach mogą pojawić się te postacie?
Miłość
Syn Rejenta Milczka pała miłością do Klary Raptusiewicz. Jego uczucie jest odwzajemnione. Miłość młodych przedstawicieli dwóch zwaśnionych rodzin łączy skłóconych.
Dom
Dwaj szlachcice sąsiedzi toczą długotrwały spór o dom, a właściwie zamek. Z polecenia Rejenta robotnicy budują mur, który ma odgrodzić część jego posiadłości od tej Raptusiewicza. To zaostrza toczący się od lat spór między sąsiadami. Historia kończy się dobrze, więc i dzieje zamku potoczą się pewnie pomyślnie, na pewno nie popadnie w ruinę.
Rycerstwo
Szlachcice Milczek i Raptusiewicz są spadkobiercami rycerzy. Przywiązani do domu, honorowi. Skłonni do walki (każdy na swój sposób – Cześnik otwartej, Rejent podstępnej).
Obyczaje i tradycje
Obaj bohaterowie (choć różni z usposobienia) hołdują tradycji, np. starej, polskiej, szlacheckiej gościnności. Zgodnie z powiedzeniem: „Gość w dom – Bóg w dom”.
Wypracowanie
Klara i Podstolina – dwa typy kobiece z „Zemsty” Aleksandra Fredry (charakterystyka porównawcza).
Zobacz:
Opisz rodzaje komizmu, z którymi możesz się zetknąć w Zemście Aleksandra Fredry.
Klara i Podstolina – dwa typy kobiece z Zemsty Aleksandra Fredry (charakterystyka porównawcza).
Miłość w komediach Aleksandra Fredry – polemika z romantycznym wzorcem tego uczucia.