Czas i miejsce akcji

Dokładnie nieznane. Akcja Zemsty toczy się najprawdopodobniej pod koniec XVIII albo na początku XIX wieku – świadczy o tym wypowiedź Cześnika, wspomnienie konfederacji barskiej (1768-1772) – akt IV, scena I.

Wydarzenia przedstawione w Zemście rozgrywają się w ciągu jednego dnia. Miejscem jest zamek szlachecki.

Skąd pomysł, czyli geneza Zemsty

Cześnik i Rejent mieli swoje rzeczywiste pierwowzory. Żona Fredry, Zofia Skarbkowa, była dziedziczką połowy zamku w Odrzykoniu pod Krosnem (ruiny tego zamku można oglądać do dziś). W zamku Fredro odnalazł XVII-wieczne dokumenty sądowe. Otóż, przez wiele lat procesowali się dwaj właściciele zamku – Piotr Firlej i Jan Skotnicki. Sprawa ciągnęła się długo, bo zapalczywi sąsiedzi bez przerwy wszczynali nowe awantury. I nagle spór nieoczekiwanie zakończył się… ślubem syna Firleja i córki Skotnickiego.

Intryga, czyli o co tu chodzi?

Zemsta napisana jest bardzo żywym językiem, pełno tu szybkich, celnych dialogów, elementów zaskoczenia, nagłych zwrotów akcji. Czasem jednak zdarza się, że czytelnikowi (albo widzowi) umknął gdzieś główny wątek, a akcja nagle się zagmatwała. Dlaczego wszyscy się ze wszystkimi kłócą? O co chodzi poszczególnym bohaterom? I dlaczego wszyscy na końcu są zadowoleni?

 

Przebieg zdarzeń

1. Sytuacja wyjściowa

  • W jednym zamku mieszka dwóch szlachciców – Cześnik i Rejent. Bardzo się nie lubią. Nie wiadomo właściwie, dlaczego. Być może, zbyt się od siebie różnią. Po stronie Cześnika mieszkają: jego bratanica Klara, jej opiekunka Podstolina, Papkin i służba (najważniejszy Dyndalski).
  • W drugiej części zamku oprócz Rejenta mieszka jego syn Wac­ław (i oczywiście służba).

2. Małżeńskie plany Cześnika

  • Cześnik jest w kiepskiej sytuacji finansowej, planuje więc małżeństwo z Podstoliną, gdyż uważa, że ma ona spory majątek po ostatnim mężu (póŹniej okaże się, że bardzo się mylił) – wątek planów małżeńskich Cześnika.
  • Przyjeżdża Papkin (Cześnik go wezwał, aby pośredniczył w rozmowach z Podstoliną).
  • Papkin rozmawia z Podstoliną, ona zgadza się na ślub z Cześnikiem (bo nic nie wie o jego kłopotach finansowych) – wątek planów małżeńskich Podstoliny.
  • Klara i Wacław w ukrytej altanie wyznają sobie miłość – nie po raz pierwszy, młodzi kochają się od dawna. Ale z powodu kłótni Rejenta i Cześnika nie mogą być razem – wątek miłości Klary i Wacława.

3. Pojawia się problem muru!

  • Mur oddzielał dwie części zamku, ale z wiekiem trochę się wyszczerbił. Rejent postanawia go odbudować. To bardzo złości Cześnika – bo jakim prawem sąsiad samodzielnie decyduje o wspólnej włas­ności? Mur przecież należy do obydwu stron.

4. Bitwa o mur

  • Rozwścieczony Cześnik wysyła swoich służących, aby przepędzili murarzy wynajętych przez Rejenta. Prace nad murem zostają przerwane. Cześnik z Rejentem wzajemnie obrzucają się obelgami – wątek główny, nienawiść Cześnika ­i Rejenta.
  • Wacław wykorzystuje pychę Papkina i oświadcza mu, że chętnie zostanie jego jeńcem w domu Cześnika (to podstęp – w ten sposób Wacław będzie bliżej ukochanej Klary) – wątek miłości Klary i Wacława.
  • A Papkin też w tym widzi korzyść dla siebie (może Cześnik wynagrodzi jego męstwo i ofiaruje mu rękę Klary?) – wątek Papkina.

5. Wacław w domu Cześnika

  • Podstolina przyjmuje oświadczyny Cześnika – wątek planów małżeńskich Podstoliny.
  • Wacław dzięki Papkinowi dostaje się do domu Cześnika. Nie ujawnia, kim jest – podaje się za komisarza (pełnomocnika) Rejenta. Cześnik jednak nie chce więzić Wacława – wysyła go z powrotem do Rejenta.
  • To nie bardzo pasuje Wacławowi – zdradza więc Papkinowi prawdziwe powody swojej wizyty, płaci
    mu za możliwość pozostania i wymusza przysięgę milczenia.
  • Klara obawia się, czy podstęp Wacława nie jest zbyt ryzykowny. Postanawia prosić o pomoc i wstawiennictwo u Cześnika Podstolinę – wątek miłości Klary i Wacława.

6. Sprawa się komplikuje

  • Podstolina rozpoznaje w Wacławie… swego dawnego kochanka. A więc okazuje się, że Wacław również ma na sumieniu drobne grzeszki. I oto Podstolina na nowo przeżywa rozkwit miłości do młodego (i dużo przystojniejszego od Cześnika) Wacława – wątek planów małżeńskich Podstoliny.
  • Wacław przerażony nachalnością Podstoliny ucieka do swojej części zamku.

7. Skłóceni sąsiedzi

  • Cześnik chce wyzwać Rejenta na pojedynek – jako posła wysyła Papkina – wątek główny.
  • W tym samym czasie Rejent pisze pozew do sądu (wykorzystuje mocno naciągane zeznania murarzy). Chce oskarżyć Cześnika o napaść – wątek główny.

8. Plany Rejenta.

  • Rejent oświadcza Wacławowi, że ma zamiar ożenić go z Podstoliną. Taka jest jego ojcowska wola. Od tej decyzji nie ma odwołania, bo (uwaga, to ważne!) jeśli jedna ze stron, czyli Wacław albo Podstolina, zerwie przedmałżeńską umowę, będzie musiała drugiej stronie zapłacić 100 tysięcy. Ta suma przekracza możliwości Wacława. Wydaje się więc, że nie ma wyjścia.
  • Podstolina bez wahania porzuca Cześnika i przystaje na propozycję Rejenta – wątek planów małżeńskich Podstoliny.

9. Pojedynek

Papkin w imieniu Cześnika wyzywa Rejenta na pojedynek i ze zdumieniem dowiaduje się o zmianie planów Podstoliny.
Koniec wizyty Papkina jest dla niego dość przykry – zostaje zrzucony ze schodów – wątek Papkina.

10. Dalszy ciąg kłopotów

  • Papkin musi powiadomić Cześnika o zdradzie Podstoliny. Dodatkowo cały czas jest przekonany, że został otruty przez Rejenta – postanawia więc napisać testament – wątek Papkina.
  • Cześnik knuje zemstę – musi ubiec Rejenta i ożenić Wacława z Klarą (Rejent zostanie ukarany za swój podstęp, Podstolina nadal wolna). Sprytnie zwabia do swego domu Wacława – wątek główny.

11. Ślub Wacława z Klarą

  • W domu Cześnika odbywa się szybki ślub Wacława z Klarą. Oczywiście, młodzi nie mają nic przeciwko takiemu rozwiązaniu – wątek miłości Klary i Wacława.
  • W tym czasie Rejent bezskutecznie oczekuje Cześnika w miejscu, gdzie miał odbyć się pojedynek – wątek główny.

12. Zaskoczenie

  • Rejent wkracza do domu Cześnika, aby dowiedzieć się, dlaczego jego przeciwnik nie pojawił się w wyznaczonym miejscu – wątek główny.
  • Zdumienie Rejenta i Podstoliny.
  • Podstolina wyznaje obecnym prawdziwe powody swej decyzji o małżeństwie – chciała jak najszybciej wyjść za mąż, aby zyskać choć trochę pieniędzy. Małżeństwo Klary oznacza dla niej koniec dochodów (była prawną opiekunką dziewczyny do czasu jej ślubu) – wątek planów małżeńskich ­Podstoliny.

13. Sytuacja końcowa:

Wszyscy są zadowoleni, bo:

  • Klara i Wacław są już małżeństwem i nikt nie przeszkodzi ich miłości (pieniędzy też im nie zabraknie, bo Klara ma spory majątek).
  • Podstolina biedna nie będzie – otrzyma przecież 100 tysięcy od Wacława za zerwanie umowy (a Wacław te pieniądze dostanie od młodej, ale dość zamożnej żony).
  • A Cześnik i Rejent? Nie mają wyjścia, muszą się pogodzić – są przecież teraz rodziną.

 

Wątki Zemsty

  • Plany małżeńskie Cześnika
    Najpierw rozważa możliwość ślubu z Klarą. Ostatecznie jednak (z pomocą Papkina) uderza w konkury do Podstoliny i zostaje przyjęty. Nie na długo. Niestała Podstolina zwraca się ku Wacławowi. Cześnik chyba pozostanie starym kawalerem.
  • Wątek główny – nienawiść Cześnika i Rejenta (spór o mur)
    Spór właściwie bez powodu. Cześnik z Rejentem kłócą się, bo bardzo się od siebie różnią. Po incydencie na murze Cześnik chciał rozstrzygnąć spór poprzez pojedynek na szable. Rejent ma inny sposób – pisze fałszywy pozew do sądu. Ani do pojedynku, ani do rozprawy sądowej jednak nie doszło, gdyż… zakończenie znacie.
  • Miłość Klary i Wacława
    Nie wiadomo, kiedy zdążyli się poznać. Spotykali się potajemnie, mimo zakazu opiekunów. Dzięki podstępowi Cześnika pobierają się.
  • Plany małżeńskie Podstoliny
    Trzykrotna wdowa, szuka kolejnego męża – kogoś, kto zapewniłby jej utrzymanie. Przychylna Cześnikowi, potem zdradza go, zgadzając się wyjść za Wacława. Ostatecznie pociesza się odszkodowaniem wypłaconym przez Klarę.
  • Wątek Papkina
    Zależny od Cześnika, musi wykonywać jego wolę – swata go z Podstoliną, posłuje do Rejenta. Po tej wizycie drży o swoje życie, przekonany, że został otruty. W oczekiwaniu na śmierć pisze testament – to jedna z najzabawniejszych scen w utworze.

Wszystkie wątki łączą się w punkcie kulminacyjnym – ślubie Wacława z Klarą.

 

Kontrastowe pary bohaterów

Komizm Zemsty polega nie tylko na przedstawianiu zabawnych sytuacji. Przede wszystkim wynika z kontrastowego zestawienia postaci.

I para (i najważniejsza) – tych dwóch ludzi – ogień, woda

Cześnik Raptusiewicz

  • Nazwisko znaczące: raptus – ktoś gwałtowny, porywczy.
  • Cześnik to dawny tytuł dworski – jego obowiązkiem było nadzorowanie części dóbr królewskich (np. piwnicy z winami).
  • Raptusiewicz to stary kawaler, stryj i opiekun Klary. Nie posiada żadnego majątku, zarządza dobrami Klary.
  • Wygląd: postawny, wysoki i tęgi, ruchy ma zamaszyste i energiczne, mówi głośno, często pokrzykuje.
  • Planuje małżeństwo z Podstoliną, gdyż wydaje mu się, że posiada ona spory majątek.
  • Ulubione powiedzenie: „mocium panie”.
  • Niewykształcony, niezbyt inteligentny, ale uważa się za bardzo mądrego.
  • Porywczy, gwałtowny, mściwy, gadatliwy.
  • Działa szybko, bez zastanowienia, za najlepszy sposób zakończenia sporu uważa walkę. Raz jednak knuje podstęp, gdy w odwecie Rejentowi chce wydać Klarę za Wacława – i ta zemsta udaje mu się.
  • Zawadiaka, chętnie chwali się żołnierską przeszłością.
  • Gościnny, szczery, otwarty, nieśmiały w stosunku do kobiet (dlatego mianował Papkina swym swatem).

Rejent Milczek

  • Nazwisko znaczące: Milczek niechętnie rozmawiał.
  • Rejent to odpowiednik dzisiejszego notariusza.
  • Wdowiec, wychowywał jedynego syna Wacława, zamożny, właściciel połowy zamku.
  • Wygląd: chudy, drobny, ręce często trzyma złożone w modlitewnym geście, mówi cicho i wolno.
  • Planuje małżeństwo Wacława z Podstoliną – kieruje się tu wyłącznie nienawiścią do Cześnika (wie, że to małżeństwo nie przyniesie mu żadnych korzyści majątkowych).
  • Ulubione powiedzonko: „serdeńko”, „Niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba”.
  • Wykształcony, sprytny, pisząc donos do sądu, umiejętnie sfałszował zeznania świadków – murarzy.
  • Skryty, małomówny, flegmatyczny, skąpy, uparty i zawistny.
  • Wszystkie jego działania są dobrze przemyślane, wie, jak dokuczyć sąsiadowi.
  • Udaje człowieka pobożnego, choć nie kieruje się zasadami etyki chrześcijańskiej – potrafi bezwzględnie wykorzystać innych (Wacława, murarzy).

II para

Klara Raptusiewiczówna

  • Bratanica Cześnika.
  • Bogata (do czasu małżeństwa jej majątkiem zarządzał stryj i Podstolina).
  • Młoda, ładna, trzeŹwo patrzyła na świat, miała poczucie humoru.
  • Kierowała się miłością do Wacława, ale nie chciała sprzeciwiać się woli opiekunów.
  • Doskonale poradziła sobie z Papkinem, wytykając mu jego samochwalstwo.
  • Chętnie oddała Podstolinie należne jej pieniądze, zyskując tym przychylność teścia.

Podstolina: Anna Czepiersińska

  • Wdowa po trzech mężach, szukała czwartego.
  • Nie posiadała żadnego majątku, ale ukrywała to.
  • Atrakcyjna i bardzo sprytna.
  • Chętnie zgodziła się na małżeństwo z Cześnikiem, ale już po chwili złamała dane mu słowo.
  • Lubiła być podziwiana przez mężczyzn.
  • Zależało jej na znalezieniu bogatego męża, a nie prawdziwej miłości. Pieniądze były dla niej najważniejsze – dlatego przyjęła ofertę Rejenta, mimo iż wiedziała, że Klarę i Wacława łączy silne uczucie.
  • Z łatwością zrezygnowała z planów małżeńskich, zadowalając się wypłaconym przez Klarę odszkodowaniem.

III para

Józef Papkin

  • Szlachcic, całkowicie zrujnowany, zależny od Cześnika (najprawdopodobniej winny mu pieniądze).
  • Swój majątek przegrał w karty i przehulał.
  • Tchórz, kłamca, chwalipięta, bawidamek.
  • Chciałby być uważany za szlachetnego rycerza – zdobywcę damskich serc, obrońcę kobiet, walecznego i podziwianego.
  • Uwielbia fantazjować, kłamie nawet w oczywistych sprawach.
  • Nie jest wcale głupi – oczytany, ma ogładę towarzyską, często poważnie zastanawia się nad sensem świata.

Wacław Milczek

  • Syn Rejenta.
  • Studiował w Warszawie. Tam rozkochał w sobie Podstolinę – to negatywna strona Wacława, bo flirtując z Podstoliną, podawał się za księcia, potem cichaczem uciekł i teraz po latach wstydzi się swego oszustwa.
  • Szczerze kocha Klarę.
  • Chce nakłonić Cześnika i Rejenta do pojednania, próbuje wszystkich sposobów, aby połączyć się z ukochaną (planuje ucieczkę, podstępnie dostaje się do domu Cześnika).

 

Nazwiska mówią za siebie

Warto zwrócić uwagę na nazwiska bohaterów. Mają one duże znaczenie, gdyż od razu wnoszą pewne informacje o cechach charakteru i osobowości postaci.

  • Cześnik Raptusiewicz – „raptus” znaczy porywczy, gwałtowny. Cześnik to nazwa urzędu, którego sprawowanie polegało na podawaniu potraw królowi – cześnik ziemski, czyli powiatowy.
  • Rejent Milczek – nazwisko świadczące o małomówności osoby. Rejent to nazwa urzędu i stanowiska w dawnym sądownictwie, odpowiednik współczesnego notariusza.
  • Papkin – nazwisko wywodzące się od papki, czyli potrawy i oznacza człowieka, którego usługi można pozyskać za papkę; tchórzliwego, wesołego hulakę.

 

Zemsta śmieszy, ale całkiem na poważnie przedstawia także wady szlachty polskiej:

  • pieniactwo, nadpobudliwość – to Cześnik;
  • fałszywa pobożność – Rejent;
  • życie kosztem innych – Cześnik i Podstolina korzystają z majątku Klary;
  • nieustanna chęć wzbogacenia się, próba wykorzystania innych – plany małżeńskie Cześnika i Podstoliny;
  • nieliczenie się z uczuciami innych, nawet członków najbliższej rodziny – plany Rejenta wobec Wacława;
  • samochwalstwo, pycha – Papkin, także Cześnik;
  • naśladowanie cudzoziemskich wzorów – Papkin.

Skojarz z Panem Tadeuszem!
Ten sposób charakteryzowania szlachty polskiej bardzo przypomina sytuację w Panu Tadeuszu – bohaterowie traktowani są z przymrużeniem oka, z dużą dozą sympatii, ale i łatwo wyczuwalną kpiną. W obu utworach wytknięte też zostały podobne wady (np. Telimena – Podstolina, a także pod pewnymi względami Hrabia – Papkin).

 

Zemsta to komedia i posiada wszystkie cechy tego gatunku dramatu

Występują trzy rodzaje komizmu:

  • Komizm sytuacji – akcja komedii obfituje w wydarzenia zabawne, pobudzające widza do śmiechu. Przykłady – bitwa o mur, dyktowanie listu Dyndalskiemu, wizyta Papkina u Rejenta.
  • Komizm postaci – przede wszystkim Papkin, to postać zbudowana na zasadzie kontrastu – inne jest jego wyobrażenie o sobie, a zupełnie inne rzeczywiste zachowanie. Ale komiczny jest także gwałtowny Cześnik i jego sługa Dyndalski oraz flegmatyczny Rejent.
  • Komizm językowy – przemowy Papkina, docinki Rejenta, a także momenty, w których bohaterowie nie zrozumieli się, np. rozmowa Wacława z Podstoliną (akt II, scena V).

Zemsta to komedia charakterów, czyli główną zasadą skonstruowania utworu Fredry jest kontrast charakterów głównych postaci – Rejenta i Cześnika. Ich spór jest tak gwałtowny, ponieważ są całkowicie innymi typami ludzkimi.

Zakończenie jest pomyślne dla bohaterów, zwłaszcza tych, którzy wzbudzają sympatię czytelników (tu: szczęśliwy ślub Wacława i Klary i wynikająca z niego zgoda Cześnika z Rejentem). Aby czytelnik nie miał wątpliwości, usatysfakcjonowana jest również Podstolina (otrzymuje pieniądze) i Papkin (dowiaduje się, że jednak nie został otruty).

W komedii przedstawione są nie zindywidualizowane postacie, lecz typy ludzkie. Oznacza to, że dokładnych informacji o Cześniku i Rejencie nie mamy, ale wiemy, że jeden z nich jest gwałtownym zawadiaką, a drugi skrytym podstępnym dorobkiewiczem. Wszyscy bohaterowie Zemsty są typowymi przedstawicielami swojego środowiska – należą do szlachty.

Często widz lepiej orientuje się w sytuacji niż bohaterowie sztuki – to tzw. zabieg mówienia na stronie – jeden z bohaterów zdradza swoje intencje lub komentuje zachowanie innych postaci, a pozostali bohaterowie tego nie słyszą. Ten zabieg ma nie tylko na celu wyjaśnienie widzowi zawiłości akcji, ale też pobudzenie go do śmiechu.

 

Dlaczego Zemsta śmieszy?

Cechą charakterystyczną komedii jest zjawisko komizmu. Polega ono na przedstawieniu pewnych zjawisk w taki sposób, by wywołały śmiech u odbiorcy. W literaturze wyróżniamy trzy rodzaje komizmu:

Komizm sytuacyjny

Zabawne przedstawienie sytuacji i wydarzeń, w których uczestniczą bohaterowie. Oto niektóre z nich:

  • zamiar poślubienia Klary przez niemłodego już Cześnika;
  • Papkin w roli posła do Rejenta (boi się stanąć oko w oko z Rejentem, a tłumaczy, iż mógłby wywołać wojnę zamiast doprowadzić do pokoju);
  • dziura w murze przyczyną kłótni;
  • scena pozornej walki między robotnikami a Papkinem o zaprzestanie murowania dziury;
  • Papkin mówiący „do muru” o swojej odwadze, grożący robotnikom, nazywający ich tchórzami, łotrami;
  • akt oddania się Wacława w „niewolę” Papkinowi: przekupuje go, by pomógł mu zostać w domu Cześnika;
  • Wacław proszący Podstolinę o wsparcie w sprawie jego ślubu z Klarą. Niezręczność tej sytuacji polega na tym, że w czasach studenckich Wacław romansował z Podstoliną, podając się za księcia Radosława;
  • Papkin zarzekający się, jak wiele oddałby za miłość Klary, pragnący złożyć jej śluby wierności. Klara zdając sobie sprawę z niewiele znaczących deklaracji Papkina, dostosowuje się do komicznej sytuacji i obiecuje oddać mu swą rękę, jeżeli spełni jej warunki. Wymaga od niego posłuszeństwa, wytrwałości i śmiałości. Żąda, by milczał przez sześć miesięcy, przez rok i sześć dni żył tylko o chlebie i wodzie, a także sprowadził dla niej krokodyla. O ile Papkin byłby w stanie spełnić pierwsze dwa żądania (co odbiorcy nie wydaje się wcale takie oczywiste), o tyle ostatnie zdecydowanie studzi jego zapał;
  • Rejent próbujący wymusić na robotnikach zeznania, które oskarżyłyby Cześnika o napaść na bezbronnych murarzy. Komizm ujawnia się poprzez skontrastowanie tego, co mówi Rejent z sytuacją rzeczywistą, która miała miejsce przy murze;
  • Papkin w roli posłańca u Rejenta. Próbuje ukazać swoją wyższość, pogardzając gościnnością, jest pewny siebie, niegrzeczny. Jednak jego zuchwałość pod wpływem stanowczych, groźnych słów Rejenta zdecydowanie maleje. Zastraszony chwali to, z czego wcześniej się naśmiewał;
  • próba zredagowania listu przez Cześnika (w imieniu Klary do Wacława). Sytuacja jest komiczna, gdyż ujawnia ograniczone umiejętności literackie Cześnika. Nieustanne wprowadzanie zwrotu „mocium panie” sprawia, że list staje się bezsensowny;
  • lęk Papkina o własne życie, spowodowany domniemanym otruciem go przez Rejenta. Bohater przekonany o rychłym końcu swego życia spisuje testament, w którym obdziela znajomych „majątkiem” (gitara, kolekcja motyli, długi).

Komizm charakterów

Sposób zachowania się bohaterów, wynikający z ich cech charakterów, usposobienia. Oto jak ujawnia się on w poszczególnych postaciach:

  • Cześnik Raptusiewicz
    Postać niezwykle żywiołowa, gwałtownie zmieniająca wcześniejsze postanowienia. Typowy intrygant, który najpierw chciałby ożenić się z młodą Klarą, później postanawia poślubić Podstolinę. Gdy jego plany zostają udaremnione przez Rejenta, zdenerwowany w akcie zemsty pragnie nakłonić Klarę do małżeństwa z Wacławem (nie wie, iż takim działaniem sprzyja młodej parze). Nie umie przyznać się do własnych słabości. Z przekory i nienawiści nie chce dopuścić do naprawienia muru przez robotników Rejenta. Podejmuje wiele decyzji, które później zmienia bądź odwołuje (wyzywa Rejenta na pojedynek, w którym sam nie uczestniczy; próbuje podszyć się pod Klarę, pisząc w jej imieniu list do Wacława – i z tego działania po chwili rezygnuje).
  • Rejent Milczek
    W przeciwieństwie do Cześnika jest osobą spokojną, opanowaną, z rozwagą podejmuje wszelkie decyzje. Wielokrotnie powołuje się na autorytet boski, co sugerowałoby, iż jest człowiekiem bogobojnym. Tak naprawdę przywoływana „wola nieba” potrzebna jest mu do przeprowadzenia prywatnych planów, nie zawsze zgodnych z wolą innych (nie liczy się z uczuciami syna i pragnie ożenić go z kobietą, której ten nie kocha). Pod płaszczem ogłady i spokoju ukrywa się człowiek chytry, wyrachowany, umiejący wykorzystać prawo dla własnych potrzeb (manipulowanie murarzami).
  • Papkin
    Człowiek, który nieustannie przypomina o swoich rzekomych osiągnięciach, samochwała o niezwykle wybujałej wyobraźni. Potrafi zmyślać na zawołanie, ukazując siebie jako osobę odważną, doskonałego jeźdźca, odważnego żołnierza. Papkin nie bardzo wie, wobec kogo powinien być lojalny, więc jest stronnikiem tego, od kogo więcej zyska bądź tego, kogo się boi. Jego tchórzostwo ujawnia się bardzo szybko (nie chce być wysłannikiem Cześnika do Rejenta; prowadzi fałszywą walkę z robotnikami przy murze; rezygnuje z małżeństwa z Klarą, gdyż nie jest w stanie sprostać jej wymaganiom). W sytuacjach wymagających odwagi ratuje się ucieczką, staje się służalczy wobec silniejszego przeciwnika. Papkin to zaprzeczenie niezłomnego rycerza i romantycznego kochanka.

Bohaterowie komedii tworzą galerię barwnych charakterów. Trudno ocenić ich jednoznacznie negatywnie, gdyż nie są oni nawet przez samego autora traktowani poważnie.

Jak to w komedii bywa, wszystko kończy się szczęśliwie. Intryga przygotowana przez Cześnika, by zapobiec planom Rejenta, zakończyła się ślubem Wacława i Klary. Szczęśliwi byli młodzi, bo spełniło się ich marzenie bycia razem, zadowolony był także Rejent, który nie doznał porażki finansowej.

Komizm językowy

Polega na zastosowaniu słów i zwrotów wywołujących reakcję śmiechu, wykorzystuje kontrast między treścią a okolicznościami wypowiedzenia. Każdej postaci odpowiada zróżnicowane stylistycznie słownictwo, które określa jej cechy.

  • Cześnik posługuje się językiem niewykształconej szlachty, wtrąca swoje ulubione powiedzonko „mocium panie”, jest nieporadny w wyrażaniu myśli, bezpośrednio ujawnia swe zamiary, nie stosuje kamuflażu (o murze – „zburzę, zniszczę, aż do ziemi”).
  • Rejent stosuje w wypowiedziach zwroty łacińskie, co sugeruje, iż jest on człowiekiem bardziej wykształconym niż Cześnik. Jego styl bywa często patetyczny, przez co wypowiedzi stają się bardziej wiarygodne, a w sporach wydaje się być przekonujący. Ulubionym chwytem stylistycznym bohatera jest częste przywoływanie zwrotu „Niech się dzieje wola nieba,/ Z nią się zawsze zgadzać trzeba”.
  • Niezwykle barwny jest styl językowy Papkina. Obfituje on w liczne epitety, wyszukane zwroty, neologizmy językowe. Całość jego wypowiedzi służy podkreśleniu wyjątkowości bohatera, ukazaniu jego zalet.
  • Nasi bohaterowie należą do środowiska szlacheckiego Wydają się nam nieco karykaturalni, ale nie budzą przerażenia czy antypatii. Są pewni siebie, skłonni do kłótni, dumni, nawet zawistni. Mentalność szlachecka jest bardzo wyraźna. Szlachcic wszystko wie najlepiej i zawsze ma rację. Autor stara się przedstawić środowisko krytycznie, nie robi tego jednak w sposób złośliwy, lecz raczej wesoły.

Bohaterowie zachowują się w taki sposób, by cały czas bawić czytelnika. Fredro jest wyrozumiały dla ich wad, stara się przedstawić postępki i charakter postaci tak, by budziły w czytelniku sympatię. W sytuacjach, w których dochodzi do kłótni i zagrożony zostaje spokój, napięcie zostaje rozładowane dzięki pojawieniu się Papkina. Ten pozornie odważny bohater, który nieustannie pełni misję posła, w rzeczywistości jest człowiekiem tchórzliwym. Swoimi uwagami, sposobem zachowania, potrafi w odpowiedniej chwili schlebiać stronnikom, dbając równocześnie o swoje interesy.

 

Cytaty z Zemsty, które na stałe weszły do języka potocznego:

  • Niech się dzieje wola nieba,
    Z nią się zawsze zgadzać trzeba
    – czyli nie należy się przeciwstawiać wyrokom Boskim, tak przynajmniej oficjalnie twierdził Rejent.
  • Jeśli nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi luby
    – Klara ironicznie zażądała od Papkina rzeczy niemożliwej do spełnienia. Dziś tak możemy określić humory i zachcianki kobiet.
  • Idź serdeńko, bo cię trzepnę
    – tak Rejent wyganiał murarzy. Dziś w ten sympatyczny sposób możemy się pozbyć niewygodnego gościa.
  • Zgoda, a Bóg wtedy rękę poda
    – czyli inaczej, „zgoda buduje, niezgoda rujnuje”.
  • Złapał Kozak Tatarzyna,
    a Tatarzyn za łeb trzyma
    – o wzajemnej zajadłości dwóch wrogów.

 

Wypracowanie

Z wizytą w zamku Cześnika. Napisz opowiadanie.

 

Zobacz:

Zemsta Aleksandra Fredry – pytania i odpowiedzi

Zemsta Aleksandra Fredry

Walory artystyczne i wymowa Zemsty Aleksandra Fredry

Zemsta – Aleksander Fredro

Jaką koncepcję miłości zawarł Aleksander Fredro w Ślubach panieńskich?

Miłość w ujęciu Aleksandra Fredry (w opozycji do wizji romantyków).