Jan Kochanowski (1530–1584)
Nazywany Janem z Czarnolasu (gdzie mieszkał wraz z rodziną), ojcem poezji polskiej. Choć przed nim zdarzały się utwory pisane po polsku, dziś z podziwem patrzymy na bogactwo języka i środków poetyckich używanych przez Kochanowskiego, który na długi czas ustanowił wzorce poetyckie naśladowane przez innych artystów.
Skojarz gatunki
- fraszki
Ponad 300 krótkich utworów, które Kochanowski tworzył przez całe życie. Często dzieli się je na utwory z tzw. okresu dworskiego – gdy poeta był dworzaninem króla Zygmunta Augusta oraz z okresu czarnoleskiego – gdy założył rodzinę w Czarnolesie (od 1571 r. do końca jego życia). Pierwsze wydanie Fraszek nastąpiło w 1584 r. w Krakowie.
- pieśni
Cykl 49 pieśni zebranych w dwóch księgach (oraz osobny cykl pt. Pieśń świętojańska o Sobótce). Powstawały przez ponad dwadzieścia lat we wszystkich okresach twórczości Jana z Czarnolasu. Po raz pierwszy wydano je w 1586 r. w Krakowie (już po śmierci autora).
- psalmy
Kochanowski tłumaczył też psalmy biblijne. I to w sposób tak doskonały, że można je uznać za samodzielnie stworzone utwory poetyckie.
- treny
Cykl składający się z 19 utworów dedykowanych zmarłej córce Urszuli, która nie doczekała nawet trzecich urodzin. Cykl wydany w 1580 r.
Najsłynniejsza pieśń
Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…)
- Rodzaj pieśni: filozoficzna, religijna.
- Temat: podziękowanie Bogu za stworzenie świata i człowieka, za harmonię, uporządkowanie, piękno wszystkiego, co zostało oddane człowiekowi, za rytm życia, następstwo pór roku, zjawiska przyrody.
- Podmiot liryczny: zbiorowy, w imieniu wszystkich ludzi zwraca się do Boga w pieśni pochwalnej, dziękując mu za dzieło stworzenia i prosząc o opiekę.
- Bohater utworu: Bóg – stwórca, budowniczy, architekt świata, mędrzec, władca i pan wszystkiego, co stworzył, artysta.
Rodzaje pieśni Kochanowskiego (ze względu na temat)
- Pieśni refleksyjno-filozoficzne – np. Pieśń II (Serce roście…), Pieśń IX (Chcemy sobie być radzi?)
- Pieśni religijne – np. Pieśń XXV (Czego chcesz od nas, Panie…)
- Pieśni patriotyczne – np. Pieśń V (O spustoszeniu Podola)
Ważny utwór – Tren VIII
Ma formę apostrofy do Urszuli, skierowanego do niej monologu podmiotu lirycznego. Poeta opisuje atmosferę czarnoleskiego domu po śmierci dziecka – panuje w nim głucha pustka, martwota. Zupełnie inaczej było, zanim dziewczynka zmarła. Wspomina się radosne chwile przepełnione gwarem, śmiechem, ruchem, śpiewem dziecka. Poeta wyraża też swoje uczucia: pustkę, smutek, żal, tęsknotę, utratę nadziei, brak pociechy.
Tren – gatunek literacki znany już w starożytnej Grecji:
- Jest gatunkiem poezji żałobnej.
- Wyraża żal z powodu czyjejś śmierci.
- Wychwala zalety, przypomina zasługi zmarłego.
- Należy do liryki osobistej (liryki wyznania).
- Zawiera elementy biograficzne (kreacja bohatera) i autobiograficzne (kreacja podmiotu lirycznego).
Najsłynniejsze fraszki
Na lipę
- Rodzaj fraszki: filozoficzna.
- Temat: pochwała przyrody, która jest przyjacielem człowieka, lipy, która przynosi radość ze śpiewu ptaków, ofiarowuje miód zbierany przez pszczoły oraz chroni przed słońcem, dając ludziom cień.
- Podmiot liryczny: lipa, która zachęca gości do odpoczynku w jej cieniu (Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!).
- Adresat: gość (człowiek), który da się namówić do odpoczynku w cieniu lipy.
Na zdrowie
- Temat: wartości w życiu, z których najcenniejsze jest zdrowie – dar cenniejszy od klejnotów, bogactw, urody, pracy, władzy. Mimo tak wysokiej wartości zdrowia człowiek często docenia je dopiero, kiedy się rozchoruje.
- Podmiot liryczny: zwraca się (kieruje apostrofy) do zdrowia.
- Temat: podziękowanie Bogu za dom (ojczysty i rodzinny) oraz prośba o opiekę nad nim.
- Rodzaj fraszki: refleksyjna, religijna.
- Podmiot liryczny: zwraca się (kieruje apostrofy) do Boga w modlitwie dziękczynno-błagalnej. Ocenia wysoko swoje życie, wszystko, co otrzymał i co osiągnął, oraz podkreśla, że otrzymał to od Boga. Dlatego prosi o dalszą opiekę nad swoją ojczyzną, rodziną i gospodarstwem, o zdrowie, czyste sumienie, uczciwy zarobek, życzliwość i szacunek ludzi, zachowanie dobrych obyczajów, spokojną starość. Odrzuca natomiast wartości materialne, które nie są potrzebne człowiekowi do szczęścia.
Tematyka fraszek
- Filozofia (miejsce człowieka w świecie, ludzka natura, stosunek człowieka do Boga, życia, śmierci) – np. O żywocie ludzkim, Na zdrowie, Na dom w Czarnolesie, Do fraszek.
- Sztuka, własna twórczość – np. Na swoje księgi, Ku Muzom.
- Natura, przyroda – np. Na lipę, Do gór i lasów.
- Moralność (ludzkie wady i przywary) – np. O doktorze Hiszpanie, Na nabożną.
Cechy artystyczne wierszy Jana Kochanowskiego
- Używanie bardzo wielu epitetów.
- Ciekawe i piękne metafory (przenośnie) (np. przedstawienie Boga jako artysty, który haftuje gwiazdy na firmamencie w Pieśni XXV).
- Liczne apostrofy.
- Porównania – także rozbudowane, homeryckie (szukaj wyrazu „jak” w wierszu!).
- Personifikacje przyrody, pór roku, lipy, zdrowia.
- Anafory – powtórzenia tych samych wyrażeń w kolejnych wersach.
- Patos (uroczysty, podniosły ton) w utworach o ważnych sprawach, wymagających powagi (w trenach, niektórych pieśniach, a nawet fraszkach).
- Przerzutnie – przenoszenie wersów dynamizujące utwory.
- Pisanie zarówno utworów stychicznych (ciągłych, np. fraszka Na zdrowie), jak i stroficznych (z podziałem na strofy).
- Stosowanie różnych długości wersu – od 5- (Na zdrowie) do 13-zgłoskowych.
- Występowanie średniówki.
- Występowanie rymów: najczęściej żeńskich, parzystych (sąsiadujących).
Pytania egzaminacyjne!
Utwory Kochanowskiego cieszą się powodzeniem wśród autorów testów egzaminacyjnych. Oto kilka pytań egzaminacyjnych:
Na dom w Czarnolesie
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
Inszy niechaj pałace marmurowe mają
I szczerym złotogłowem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumieniem czystym,
Pożywieniem uczciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.
1. Podmiot mówiący w wierszu zwraca się bezpośrednio do:
A. Boga. B. domu. C. człowieka. D. czytelnika.
2. Tekst ma charakter:
A. listu. B. kazania. C. modlitwy. D. przemówienia.
3. Wypowiedź podmiotu lirycznego ma charakter:
A. apelu. B. prośby. C. nakazu. D. wezwania.
4. Utwór rozpoczyna się:
A. epitetem. B. apostrofą. C. przenośnią. D. porównaniem.
Odpowiedzi: 1. A., 2. C., 3. B., 4. B.
Zobacz:
Jaką filozofię zawarł Jan Kochanowski w pieśniach i fraszkach?