Zbigniew Herbert
Sprawozdanie z raju
W raju tydzień pracy trwa trzydzieści godzin
pensje są wyższe ceny stale zniżkują
praca fizyczna nie męczy (wskutek mniejszego przyciągania)
rąbanie drzewa to tyle co pisanie na maszynie
ustrój społeczny jest trwały a rządy rozumne
naprawdę w raju jest lepiej niż w jakimkolwiek kraju
Na początku miało być inaczej –
świetliste kręgi chóru i stopnie abstrakcji
ale nie udało się oddzielić dokładnie
ciała od duszy i przychodziła tutaj
z kroplą sadła nitką mięśni
trzeba było wyciągnąć wnioski
zmieszać ziarno absolutu z ziarnem gliny
jeszcze jedno odstępstwo od doktryny ostatnie odstępstwo
tylko Jan to przewidział: zmartwychwstaniecie ciałem
Boga oglądają nieliczni
jest tylko dla tych z czystej pneumy
reszta słucha komunikatów o cudach i potopach
z czasem wszyscy będą oglądali Boga
kiedy to nastąpi nikt nie wie
Na razie w sobotę o dwunastej w południe
syreny ryczą słodko
i z fabryk wychodzą niebiescy proletariusze
pod pachą niosą niezgrabnie swe skrzydła jak skrzypce
Czy wyobrażenie raju z wiersza Herberta przypomina raj biblijny?
Tylko nieznacznie. Jego symbolem są skrzydła.
Do pozaziemskiej rzeczywistości odsyłają też słowa:
Bóg, dusz, chóry, abstrakcja.
Rodem z Biblii są także cuda i potopy.
Przede wszystkim raj z wiersza Herberta jest jednak pełen elementów ziemskich, i to rodem nie ze świata odpoczynku, lecz świata pracy: mowa tu o trzydziestogodzinnym tygodniu pracy, mniej męczących obowiązkach, obniżkach cen, ustroju społecznym, rządach, syrenach fabrycznych i… proletariuszach.
Z jaką inną rzeczywistością kojarzy się raj? Które wyrazy na to wskazują?
Z rzeczywistością polityczną. Wskazują na to słowa: proletariusze, ustrój społeczny, rządy.
Na co wskazuje tytuł Sprawozdanie z raju?
To nieco dziwny tytuł, trochę wewnętrznie sprzeczny. Raj to przecież rzeczywistość głównie duchowa, wymarzona, niezmierzona.
Sprawozdanie wskazuje na formę dziennikarską, i to bardzo konkretną, krótką i pełną szczegółów, związaną zwykle ze świeżymi wydarzeniami…
Ten tytuł to pierwszy sygnał, że może wiersz odsyła do jakiejś innej niż raj biblijny rzeczywistości, że czytelnik powinien się zastanowić nad tym rajem.
Czy raj przedstawiony w tym wierszu jest światem idealnym?
Pozornie tak, warunki są w nim dobre, ceny niskie, tydzień pracy krótszy.
Z drugiej jednak strony nie jest to tak idealny świat: nie można oglądać Boga, jest on tylko dla nielicznych, z czasem wszyscy mają go zobaczyć, ale kiedy to nastąpi, nikt nie wie. W raju są więc mniej i bardziej uprzywilejowani.
Mówi się o pewnych odstępstwach od doktryny, już „ostatnich”; „na początku miało być inaczej”.
Które słowa są rodem z nowomowy, a które z Biblii? Jaki efekt daje zderzenie i sąsiedztwo takich sformułowań?
Rodem z Biblii
zmartwychwstaniecie ciałem
zmieszać ziarno absolutu z ziarnem gliny
świetliste kręgi chóru
Rodem z nowomowy
trzeba było wyciągnąć wnioski
niebiescy proletariusze
Sąsiedztwo tych sformułowań daje efekt ironiczny i jest sygnałem, że mowa nie o czysto biblijnym raju, lecz innym raju
– sztucznym, totalitarnym, komunistycznym.
Jaka jest wymowa wiersza?
Ironiczna. Być może ironia ta wymierzona jest przeciw państwom socjalistycznym typu PRL, być może mówiąc szerzej, przeciw wszelkim rajom na ziemi (a może poeta w ogóle nie wierzy w żaden raj?) Raj na ziemi jest według wiersza złudnym rajem, niby rajem dla wybrańców. Nazywany jest tak jak kraina wiecznego szczęścia, ale ma dopiero ewoluować ku bezwzględnej szczęśliwości, tak naprawdę szczęście jest w nim dostępne tylko dla uprzywilejowanych.
Z jaką konkretną rzeczywistością polityczną może skojarzyć się ten wiersz?
Z rzeczywistością totalitarną lub konkretnymi realiami PRL-u, w jakich powstał ten utwór.
W których fragmentach wiersza dostrzegasz ironię? Do jakich elementów PRL-owskiej rzeczywistości odsyłają niektóre ironiczne sformułowania?
- rąbanie drzewa to tyle co pisanie na maszynie (sformułowanie to może kojarzyć się z zaangażowaniem pisarzy i dziennikarzy na usługach reżimu; być może jest to też nawiązanie do zasad socrealizmu w sztuce – pracę przedstawiano według tej konwencji jako lekkie, przyjemne zajęcie, często wykonywane ze śpiewem na ustach)
- naprawdę w raju jest lepiej niż w jakimkolwiek kraju (brzmi jak slogan)
- nie udało się oddzielić dokładnie
ciała od duszy i przychodziła tutaj
z kroplą sadła nitką mięśni
(szokujące zestawienie słów dusza i sadło w bliskim sąsiedztwie daje efekt ironiczny)
- Boga oglądają nieliczni (…)
reszta słucha komunikatów o cudach i potopach
(tu też nasuwa się skojarzenie z propagandą komunistyczną, która raj obiecywała wszystkim, ale przywilej dawała jedynie wybranym)
- syreny ryczą słodko
(czy można słodko ryczeć? sformułowanie przypomina nieco poetykę filmów i książek socrealistycznych)
- niebiescy proletariusze pod pachą niosą niezgrabnie swe skrzydła jak skrzypce
(ten obraz wywołuje śmiech, podobnie jak samo sformułowanie niebiescy proletariusze)
Praca domowa
Jak wyobrażasz sobie raj? – Twoja wizja.
- Jakiej formy użyjesz?
Najlepszy byłby opis. Co go charakteryzuje? Dużo przymiotników, przysłówków, elementów, jak sama nazwa wskazuje, opisowych, a eliminowanie akcji, wydarzeń, zaskakujących zwrotów.
- Jak wyobrażasz sobie raj? – pomyśl.
Może jako miejsce, w którym leży się na kanapie i ogląda dobre filmy oraz zajada smakołyki? A może jako wiecznie trwające przedstawienie teatralne albo wieczny mecz? A może jako wspaniały ogród czy jakąś plażę albo cudowny górski pejzaż? Może jako rzeczywistość duchową, bezcielesną, w której czuje się obecność Boga?
Zobacz: