Fleksja – zadania

Fleksja jest to nauka o odmianie wyrazów.

Deklinacja – to odmiana przez przypadki i liczby. Dotyczy:

• rzeczowników,
• przymiotników,
• imiesłowów przymiotnikowych,
• liczebników (przez liczby tylko liczebniki porządkowe),
• zaimków (rzeczownych, przymiotnych i liczebnych).

Koniugacja – to odmiana czasownika przez:

• osoby,
• czasy,
• liczby,
• tryby.

Co to znaczy, że polszczyzna jest językiem fleksyjnym?

Językom fleksyjnym przeciwstawiamy języki pozycyjne. Polecenia sugeruje, że polszczyzna nie jest językiem pozycyjnym. Ponieważ fleksja to odmiana wyrazów, można wysnuć wniosek, że języki fleksyjne są wyrazami, w których pewne wyrazy podlegają odmianie przez poszczególne kategorie gramatyczne, takie jak przypadki, rodzaje, liczby albo osoby. Tymczasem takiego właśnie – intuicyjnego – wyjaśnienia – należałoby unikać w trakcie udzielania odpowiedzi na egzaminie ustnym.

Termin jest po prostu nieco mylący. Chodzi – na dobrą sprawę – o względy składniowe, nie zaś morfologiczne (fleksja jest działem morfologii). W językach fleksyjnych, o funkcji wyrazu w zdaniu decyduje jego końcówka fleksyjna. Rzeczownik o zakończeniu mianownika będzie zatem podmiotem, rzeczownik o innej końcówce fleksyjnej będzie dopełnieniem. Dlatego zrozumiałe dla nas będą takie zdania:

• Student interesował się filmem.
• Filmem student się interesował.
• Interesował się filmem student.

Podmiot nie musi być ani pierwszym wyrazem w zdaniu, ani wyrazem bezpośrednio poprzedzającym orzeczenie. A taka prawidłowość charakteryzuje języki pozycyjne, np. język angielski. Tam o funkcji składniowej wyrazu decyduje jego pozycja w zdaniu. Dlatego w językach pozycyjnych szyk (układ wyrazów w zdaniu), jest stały, podczas gdy w językach pozycyjnych jest swobodny.

 

Na jakich własnościach wyrazów opiera się ich podział na części mowy?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, musimy odwołać się do wyższych działów językoznawstwa – do składni i do semantyki, czyli nauki o znaczeniach wyrazów.

Podział wyrazów na części mowy to domena fleksji, ale przyjęte kryteria nie zawsze mają charakter morfologiczny. Podział wyrazów na części mowy opiera się przede wszystkim na ich własnościach gramatycznych (kryterium morfologiczne). Dlatego przyjmujemy rozróżnienie

• pięciu części mowy odmieniających się (odmiennych – czasowników, rzeczowników, przymiotników, liczebników oraz zaimków)
• od pięciu nie odmieniających się (inaczej – nieodmiennych: przysłówków, partykuł, wykrzykników, spójników oraz przyimków).

Części mowy, które podlegają odmianie, mogą być charakteryzowane przez odpowiednie kategorie gramatyczne. Rzeczowniki różnią się więc od przymiotników tym, że mają rodzaj, nie zaś są przez niego odmieniane. Liczebniki mają przypisaną liczbę gramatyczną, podczas gdy np rzeczownik, czasownik czy przymiotnik przyjmują formy bądź liczby pojedynczej, bądź liczby mnogiej.

Jednakże dla charakterystyki nie odmieniających się części mowy trzeba przyjąć inne kryteria – gdyż kryterium morfologiczne (zwane także fleksyjnym bądź gramatycznym) okazuje się dla nich po prostu nieadekwatne. Dlatego trzeba sobie pomóc odwołaniem się do znaczenia wyrazów – kryterium semantyczne (znaczeniowe) wskaże nam wyrazy samodzielne lub niesamodzielne znaczeniowo. Samodzielne będą więc przysłówki i wykrzykniki, podczas gdy partykułom przypisze się funkcję modyfikowania znaczenia innych wyrazów.

Ostatnim, trzecim kryterium jest kryterium składniowe (zwane też syntaktycznym) – przynależność wyrazu do określanej klasy uzależniamy od funkcji składniowej, czyli roli, jaką ten wyraz może pełnić w zdaniu. Tak najłatwiej odróżnić przyimki od spójników. Przyimki łączą wyrazy, nie zaś zdania składowe. Jednakże żadne kryterium, w pojedynkę czy rozpatrywane razem z pozostałymi, nie zapewni konsekwentnego wydzielenia bardzo niejednorodnej klasy zaimków – dlatego wyrazy należące do tej grupy trzeba zapamiętać osobno. Zgodnie z ich cechami gramatycznymi uznano je za odmieniające się części mowy, chociaż wyrazy gdzie, kiedy, jakkolwiek, kiedyś, zawsze, nigdy, wszędzie, nigdzie itp. są nieodmienne. A też są zaimkami.

 

Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach:

• Czwórka koni zaprzężonych do rydwanu mknęła chyżo po obrzeżu cyrkowej areny.

Zdanie składa się z jedenastu wyrazów. Każdy z nich powinien zostać scharakteryzowany osobno. W wypadku odmieniających się części mowy opis będzie dotyczył tej formy fleksyjnej, która wystąpiła w zdaniu – nie zaś formy podstawowej – bezokolicznika dla czasowników bądź mianownika liczby pojedynczej dla każdego przymiotnika czy rzeczownika.

• czwórka – liczebnik odrzeczownikowy
• koni – rzeczownik
• zaprzężonych – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego biernego
• do – przyimek
• rydwanu – rzeczownik
• mknęła – czasownik
• chyżo – przysłówek
• po – przyimek
• obrzeżu – rzeczownik
• cyrkowej – przymiotnik
• areny – rzeczownik

Uwaga!
Przy charakteryzowaniu imiesłowów należy użyć właśnie takiej formuły: „czasownik w formie imiesłowu” – gdyż nie ma takiej części mowy jak imiesłów – są za to czasowniki, występujące w bogactwie swych form. Jedną z nich jest imiesłów.
Oba przyimki są podkreślone tylko dlatego, by przypomnieć o ich charakterystycznej cesze, która różni przyimki od spójników. Mówimy, że przyimki mają rząd – w połączeniach z rzeczownikiem (w wyrażeniach przyimkowych) wymagają rzeczownika w określonym przypadku fleksyjnym: Przyimek do łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu, a przyimek po – z rzeczownikiem w miejscowniku lub (w innym znaczeniu) w bierniku.

 

• Niech ten dom będzie od dzisiaj również twoim domem.

To zdanie jest trudniejsze – z powodu partykuł:

• niech – partykuła
• ten – zaimek wskazujący
• dom – rzeczownik
• będzie – czasownik
• od – przyimek
• dzisiaj – przysłówek
• również – partykuła
• twoim – zaimek dzierżawczy
• domem – rzeczownik

Pamiętaj!
Klasa zaimków jest na tyle niejednorodna, że konieczne staje się nazwanie podgrupy, do której dany zaimek należy.
Partykułami – w tradycyjnym znaczeniu tego terminu są nie tylko cząstki by, -że, -ż oraz przeczenie nie, lecz także takie wyrazy, jak bodaj, niech, raczej, chyba, niestety, jeszcze, już, oczywiście, także, również, też.

 

• Prosiłam go o wstąpienie do mnie po zajęciach.

• prosiłam – czasownik
• go – zaimek osobowy
• o – przyimek
• wstąpienie – rzeczownik
• do – przyimek
• mnie – zaimek osobowy
• po – przyimek
• zajęciach – rzeczownik

Uważaj na rzeczowniki odczasownikowe, zakończone na -anie, -enie lub -cie. Oznaczają one czynności (jak czasowniki!!!), lecz ich właściwości gramatyczne (odmiana przez przypadki, brak odmiany przez rodzaje) stanowią o przynależności tych wyrazów do klasy rzeczowników.

 

• Dwoje oczu i dwoje uszu wystarczy, aby widzieć wszystko, co się dzieje dookoła nas.

Uwaga! Tym razem liczba wyrazów występujących w zdaniu nie będzie odpowiadać liczbie części mowy. Za to utrudnienie odpowiada wyraz się – zwłaszcza wtedy, gdy nie jest on zaimkiem zwrotnym.

• dwoje – liczebnik zbiorowy
• oczu – rzeczownik
• i – spójnik
• dwoje – liczebnik zbiorowy
• uszu – rzeczownik
• wystarczy – czasownik
• aby – spójnik
• widzieć – czasownik (można dodać: w bezokoliczniku)
• wszystko – zaimek rzeczowy
• co – zaimek pytajno-względny (tu występuje w funkcji spójnika)
• dzieje się – czasownik niewłaściwy
• dookoła – przyimek
• nas – zaimek osobowy

W zdaniu obok przyimka wystąpiły spójniki. Warto zwrócić uwagę na różnice między tymi dwiema nader często mylonymi częściami mowy. Spójniki łączą przede wszystkim zdania składowe, choć mogą łączyć także wyrazy. Wtedy nie tworzą takich konstrukcji jak wyrażenia przyimkowe, gdyż nie narzucają formy fleksyjnej rzeczownikom – spójniki nie mają rządu!

Natomiast dzieje się to jedna część mowy, choć ortograficznie składają się na nią dwa wyrazy. To jednak kwestia konwencji. Przyjęto, że w polszczyźnie cząstkę się piszemy zawsze rozdzielnie – a w języku rosyjskim jest inaczej. Taka ortograficzna umowa nie może mieć wpływu na gramatykę. Trzeba zauważyć, że czasownik dzieje pozbawiony cząstki się w ogóle nie występuje w języku polskim. Ponadto niemożliwa jest zamiana cząstki się na pełną formę zaimka zwrotnego: siebie. A właśnie ten proces pozwala się zorientować, czy w danym zdaniu wyraz się jest zaimkiem zwrotnym, czy – jak tutaj – integralną częścią czasownika. Ten omawiany jest czasownikiem niewłaściwym, gdyż nie odmienia się przez osoby.

 

• Niektórzy chorzy nie są odwiedzani przez nikogo.

• niektórzy – przymiotnik
• chorzy – rzeczownik
• nie – partykuła
• są – czasownik
• odwiedzani – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego biernego
• przez – przyimek
• nikogo – zaimek osobowy

To zdanie także należy do podchwytliwych. Pułapka tkwi w podmiocie tego zdania. W polszczyźnie wyraz chorzy może być przymiotnikiem (chorzy turyści), ale w tym zdaniu jest rzeczownikiem, wyrazem samodzielnym składniowo, który jest określany, a nie określający.

 

Za jaką część mowy uznałbyś wyraz blisko w zdaniach:

• Te stare sosny rosną blisko naszego domu.
• Nie marudź, to już całkiem blisko!

Podaj przykłady innych wyrazów o takiej podwójnej kwalifikacji.

W pierwszym zdaniu wyraz blisko jest przyimkiem – tworzy wyrażenie przyimkowe: blisko (kogo? czego?) domu. Wyraz blisko odznacza się więc tu rządem dopełniaczowym i stąd taka klasyfikacja.

Natomiast w zdaniu drugim taki sam wyraz jest przysłówkiem – odpowiada na pytanie tej części mowy: gdzie? Jako przysłówek podlega więc stopniowaniu: blisko, bliżej, najbliżej.

Wyrazy obok oraz niedaleko, co prawda, nie są stopniowalne, ale w zdaniach mogą być również albo przyimkami o wyraźnym rządzie (obok kogo? czego?, niedaleko kogo? czego?) albo przysłówkami, odpowiadającymi na pytania gdzie? Porównajmy zdania:

• Mieszkamy obok szkoły.
• Mieszkamy obok.

• Zatrzymaj się niedaleko sklepu.
• Pojechali niedaleko.

 

Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach i określ przypadek wszystkich wyrazów, które się deklinują.

• Połowa polskich rzek ma wody, które nie nadają się do żadnego użycia.

Deklinacja zatem to odmiana przez przypadki. Każdy z podkreślonych powyżej wyrazów można opisać pod tym względem. I tak:

• połowa – rzeczownik odliczebnikowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
• polskich – przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?)
• rzek – rzeczownik, również dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?)
• wody – rzeczownik, biernik liczby mnogiej (ma kogo? co?)
• które – zaimek względny, mianownik liczby mnogiej (rozpatrujemy drugie zdanie składowe z domyślnym podmiotem)
• żadnego – zaimek przeczący, dopełniacz liczby pojedynczej (nie nadają się do kogo? do czego?)
• użycia – rzeczownik odczasownikowy, również dopełniacz liczby pojedynczej (nie nadają się do kogo? do czego?)

Pozostałe wyrazy to:

• czasowniki (ma oraz nadają się),
• partykuła przecząca nie
• przyimek do.

Na osobny komentarz zasługuje wyraz wody. Forma fleksyjna wody to także dopełniacz liczby pojedynczej rzeczownika woda. Jednakże w omawianym zdaniu wyraz wody jest z całą pewnością postawiony w liczbie mnogiej. Świadczy o tym nie tylko forma zaimka względnego które – także w liczbie mnogiej, lecz przede wszystkim orzeczenie drugiego zdania składowego: nie nadają się. Choć w liczbie mnogiej dla omawianego wyrazu biernik równa się mianownikowi, w tym zdaniu wyraz wody jest bez wątpienia biernikiem.

Z ćwiczenia wynika, że z odmiennych części mowy nie deklinują się czasowniki – tym wyrazom przysługuje koniugacja, czyli odmiana przez osoby (i przez liczby). Nie jest to prawdą do końca – imiesłowy przymiotnikowe, które formalnie są czasownikami, podlegają deklinacji podobnie jak przymiotniki.

 

• W pierwszej swojej wypowiedzi pani rzecznik mówiła o prawie jako o tarczy, która ma chronić obywatela.

• pierwszej – liczebnik porządkowy, miejscownik liczby pojedynczej (w kim? w czym?)
• swojej – zaimek dzierżawczy, miejscownik liczby pojedynczej (w kim? w czym?)
• wypowiedzi – rzeczownik, miejscownik liczby pojedynczej (w kim? w czym?)
• pani – rzeczownik, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
• rzecznik – rzeczownik, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
• prawie – rzeczownik, miejscownik liczby pojedynczej (o kim? o czym?)
• tarczy – rzeczownik, miejscownik liczby pojedynczej (o kim? o czym?)
• która – zaimek względny, mianownik liczby pojedynczej (zastępuje podmiot drugiego zdania składowego)
• obywatela – rzeczownik, biernik liczby pojedynczej (chronić kogo? co?)

Poza tym w zdaniu znajdziemy

• trzy czasowniki: mówiła, ma oraz chronić,
• trzy przyimki (w oraz – dwa razy – o)
• spójnik jako, tworzący tutaj wyrażenie porównawcze.

 

• Wszystko zależy od tego, co zrobimy z tej zasady.

• wszystko – zaimek uogólniający, rzeczowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?)
• tego – zaimek rzeczowy, utworzony od formy mianownika to, dopełniacz liczby pojedynczej (od kogo? od czego?)
• co – zaimek względny, biernik liczby pojedynczej (zrobimy kogo? co?)
• tej – zaimek wskazujący, dopełniacz liczby pojedynczej (zrobimy z kogo? z czego?)

Cztery wyrazy nie podkreślone to dwa czasowniki (zależy, zrobimy)i dwa przyimki (od, z).

 

• Później wyjechał na południe Francji, gdzie mieszkał u znajomych aż do śmierci.

W zdaniu przeważają wyrazy nieodmienne:

• później to przysłówek,
• na, do oraz u są przyimkami,
• gdzie to zaimek względny i zarazem przysłowny (więc nieodmienny),
• natomiast wyraz aż trzeba uznać za partykułę.
• wyjechał i mieszkał to oczywiście czasowniki.

A deklinują się tylko cztery wyrazy:

• południe – rzeczownik, biernik liczby pojedynczej (wyjechał na kogo? na co?
• Francji – rzeczownik, dopełniacz liczby pojedynczej (południe kogo? czego?)
• znajomych – rzeczownik, a nie przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (u kogo? u czego?)
• śmierci – rzeczownik, dopełniacz liczby pojedynczej (aż do kogo? do czego?)

Uwaga!

– w zdaniu jest podmiot domyślny „on”)

Zobacz:

Osobliwości w odmianie wyrazów

Fleksja

Fleksja TEST